ResearchBib IF-2023: 11.01, ISSN: 3030-3753, Valume 1 Issue 9
ISSN: 3030-3753. VOLUME 1, ISSUE 2
121
OʻZBEKISTONDA ISLOM MOLIYASINI SHAKLLANTIRISH: AHAMIYATI,
AFZALLIKLARI, KAMCHILIKLARI VA SHAKLLANTIRISH MEXANIZMLARI.
Hamroqulov Mahmud G‘ofurjonovich
Toshkent kimyo-texnolgiya instituti dotsenti, PhD. Toshkent, O‘zbekiston.
Toxirov Akbarxon Toirxon oʻgʻli
Toshkent kimyo-texnologiya insituti
mustaqil izlanuvchisi.
email:
phdakbar90@.gmail.com
Kamola Aripova Yusupovna
O‘zbekiston Xalqaro Islom Akademiyasi, Chet tillar kafedrasi katta o‘qituvchisi.
e-mail:
kamolakind@mail.ru
Shonazarova Farangiz Hasan qizi
Toshkent kimyo-texnolgiya instituti talabasi, Toshkent, O‘zbekiston.
email:
farangizkhasanovna@gmail.com
https://doi.org/10.5281/zenodo.14049125
Annotatsiya. Ushbu maqolada O‘zbekistonda Islom moliyasini shakllantirish masalalari
yoritilgan. Maqolada Islom moliyasining ahamiyati, afzalliklari va kamchiliklari haqida batafsil
fikr yuritiladi. Shuningdek, O‘zbekistonda Islom moliya tizimini shakllantirish uchun zarur
bo‘lgan huquqiy, iqtisodiy va kadrlar bilan bog‘liq mexanizmlar ko‘rib chiqilgan. Islom moliyasi
an’anaviy moliya tizimidan farqli ravishda foizsiz moliyalashtirish tamoyillariga asoslanadi va
ijtimoiy adolat, xavfsiz investitsiyalarni qo‘llab-quvvatlash hamda real aktivlarga asoslangan
bitimlarni amalga oshirishga qaratilgan. Mazkur maqola O‘zbekistonda Islom moliya tizimini
rivojlantirish imkoniyatlari va istiqbollari haqida chuqur tahlil beradi.
Kalit so‘zlar: Islom moliyasi, O‘zbekiston, foizsiz moliyalashtirish, shar’iy moliya, ijtimoiy
adolat, real aktivlar, islomiy banklar, sukuk, investitsiya, moliyaviy tizim.
FORMATION OF ISLAMIC FINANCE IN UZBEKISTAN: SIGNIFICANCE,
ADVANTAGES, DISADVANTAGES AND MECHANISMS OF FORMATION
Abstract. This article covers the issues of forming Islamic finance in Uzbekistan. The
article discusses in detail the importance, advantages and disadvantages of Islamic finance. Also,
the legal, economic and personnel related mechanisms necessary for the formation of the Islamic
financial system in Uzbekistan were considered. Unlike conventional finance, Islamic finance is
based on the principles of interest-free financing and aims to promote social justice, safe
investments, and transactions based on real assets. This article provides an in-depth analysis of
the opportunities and prospects for the development of the Islamic financial system in Uzbekistan.
ResearchBib IF-2023: 11.01, ISSN: 3030-3753, Valume 1 Issue 9
ISSN: 3030-3753. VOLUME 1, ISSUE 2
122
Keywords: Islamic finance, Uzbekistan, interest-free financing, Sharia finance, social
justice, real assets, Islamic banks, sukuk, investment, financial system.
ФОРМИРОВАНИЕ ИСЛАМСКИХ ФИНАНСОВ В УЗБЕКИСТАНЕ: ЗНАЧЕНИЕ,
ПРЕИМУЩЕСТВА, НЕДОСТАТКИ И МЕХАНИЗМЫ ФОРМИРОВАНИЯ
Аннотация. В данной статье рассматриваются вопросы формирования исламских
финансов в Узбекистане. В статье подробно рассматриваются важность, преимущества
и недостатки исламских финансов. Также были рассмотрены правовые, экономические и
кадровые механизмы, необходимые для формирования исламской финансовой системы в
Узбекистане. В отличие от традиционных финансов, исламские финансы основаны на
принципах беспроцентного финансирования и направлены на содействие социальной
справедливости, безопасным инвестициям и сделкам, основанным на реальных активах. В
данной статье представлен углубленный анализ возможностей и перспектив развития
исламской финансовой системы в Узбекистане.
Ключевые слова: исламские финансы, Узбекистан, беспроцентное финансирование,
шариатское финансирование, социальная справедливость, реальные активы, исламские
банки, сукук, инвестиции, финансовая система.
Kirish
Islom moliyasi — bu Qur’on va hadis asosida shakllangan moliyaviy tizim boʻlib,
an’anaviy moliyaviy amaliyotlardan farqli oʻlaroq, sudxo‘rlik (foiz olish va toʻlash) va
spekulyatsiyani taqiqlaydi. Islom moliyasida asosiy tamoyil shundan iboratki, foyda olish halol va
maqsadli faoliyat orqali amalga oshirilishi kerak. Hozirgi vaqtda dunyoning ko‘plab
mamlakatlarida, jumladan, musulmon boʻlmagan davlatlarda ham Islom moliyasi keng
rivojlanmoqda. Ushbu maqola Oʻzbekistonda Islom moliyasining ahamiyati, afzalliklari,
kamchiliklari va uni shakllantirish uchun zarur boʻlgan mexanizmlar haqida fikr yuritadi.
Islom moliya muassasalari an'anaviy tizim moliya muassasalaridan tashkiliy jihatdan va
amaliyotlar tabiatiga ko‘ra tubdan farq qiladi. Sababi, yuqorida aytilganidek, barcha moliyaviy
amaliyotlar ribo (sudxo‘rlik), gharar (noaniqlik) kabi Islom shariatida taqiqlangan shartlardan holi
bo‘lib, xatarlar esa tomonlar o‘rtasida adolatli taqsimlangan bo‘lishiga jiddiy e’tibor qaratiladi.
Quyidagi shartnomalar Islom moliya tizimida asosiy ahamiyatga ega bo‘lib, ular shariy
qoidalarga muvofiq ravishda moliyaviy bitimlarni amalga oshirish uchun ishlatiladi.
ResearchBib IF-2023: 11.01, ISSN: 3030-3753, Valume 1 Issue 9
ISSN: 3030-3753. VOLUME 1, ISSUE 2
123
Bu shartnomalar orqali Islom moliyasi tijorat manfaatlarini adolatli va halol tarzda amalga
oshirish imkonini beradi, bu esa foizdan xoli bo‘lgan muhitda iqtisodiy rivojlanishni qo‘llab-
quvvatlaydi.
Ushbu shartnomalar Islom moliya tizimining asosini tashkil etib, iqtisodiy faoliyatlarda
adolat va ishonchni ta'minlaydi. Foizsiz muhitda amalga oshiriladigan ushbu bitimlar
tadbirkorlikni rag‘batlantirish bilan birga, moliyaviy resurslardan samarali foydalanish
imkoniyatini yaratadi. Shu orqali Islom moliyasi jamiyatda ijtimoiy adolat va barqaror iqtisodiy
o‘sishni ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi.
1.
Muzoraba (Mudoraba)
– Bu foizsiz moliyaviy bitim bo‘lib, bunda bitta tomon kapital
beradi, boshqa tomon esa mehnat va tajriba bilan loyihani amalga oshiradi. Foyda oldindan
kelishilgan ulush asosida taqsimlanadi, zarar esa faqat kapital egasining zimmasida bo‘ladi.
Mudoraba Islom moliyasida tadbirkorlik va ishonch asosidagi hamkorlikni rivojlantirishga
yordam beradi.
2.
Mushoraka (Mushoraka)
– Hamkorlikka asoslangan moliyaviy bitim bo‘lib, bunda
ikkala tomon ham kapital qo‘shadi va foyda ham, zarar ham kelishilgan ulush asosida
taqsimlanadi. Mushoraka tadbirkorlik faoliyatini qo‘llab-quvvatlaydi va sheriklar o‘rtasidagi
xavflarni adolatli taqsimlashni ta’minlaydi.
3.
Muzora’a (Muzora’a)
– Qishloq xo‘jaligini moliyalashtirish usuli bo‘lib, bunda bir tomon
yer taqdim etadi, ikkinchi tomon esa ekin ekib, hosilni parvarishlaydi. Hosilning daromadi
oldindan kelishilgan ulush asosida taqsimlanadi. Muzora’a qishloq xo‘jaligini rivojlantirish va
risklarni taqsimlashda muhim o‘rin tutadi.
4.
Vakala (Vakala)
– Vakolatnoma asosidagi bitim bo‘lib, bir tomon o‘z vakolatini boshqa
tomonga topshiradi va uni uning nomidan ishlashga vakil qiladi. Vakala Islom moliyasida kapital
egalariga o‘z moliyaviy faoliyatini boshqalar orqali boshqarish imkoniyatini beradi.
5.
Takoful (Takaful)
– Bu Islomiy sug‘urta tizimi bo‘lib, unda a’zolar o‘zaro yordam
tamoyiliga asoslanadi. Hamma a’zolar hissa qo‘shib, xavf yuz berganda zararni qoplashadi.
Takaful moliyaviy himoya berish bilan birga ijtimoiy birdamlikni kuchaytiradi.
6.
Murobaha (Murabaha)
– Mahsulot narxi va ustama narx asosida bitim tuziladi, bunda
moliya tashkiloti mahsulotni xarid qilib, mijozga ma’lum qo‘shimcha narxda sotadi. Murobaha
asosan iste’mol kreditlari uchun qo‘llaniladi va to‘g‘ridan-to‘g‘ri foiz olishdan farqlanadi.
7.
Taqsit (Taqsit)
– Bo‘lib-bo‘lib to‘lash asosida tuzilgan bitim bo‘lib, mijoz mahsulot
narxini kelishilgan muddatlarda qismlarga bo‘lib to‘laydi. Taqsit xaridorlarga mol-mulk yoki
xizmatlarni bosqichma-bosqich to‘lash imkoniyatini beradi.
ResearchBib IF-2023: 11.01, ISSN: 3030-3753, Valume 1 Issue 9
ISSN: 3030-3753. VOLUME 1, ISSUE 2
124
8.
Ijara (Ijara)
– Ijaraga berish tamoyiliga asoslangan bo‘lib, moliya tashkiloti aktivni sotib
oladi va mijozga foydalanish uchun ijaraga beradi. Ijara kelishuv oxirida aktiv mijozga sotilishi
yoki qaytarib olinishi mumkin. Ijara moliyalashtirishning asosiy turlaridan biri bo‘lib, foizdan xoli
tarzda moliyalashtirish imkoniyatini yaratadi.
9.
Ijara Muntahiya Bittamlik (Ijara Muntahiya Bittamlik)
– Ijarani to‘liq sotib olish bilan
tugallangan bitim bo‘lib, bunda mijoz oxirgi to‘lovni amalga oshirgandan so‘ng aktivga egalik
huquqini oladi. Bu turdagi bitim ko‘pincha avtomobil va uskunalar uchun qo‘llaniladi.
10.
Musavama (Musavama)
– Narxi kelishilgan holda sotish bo‘yicha bitim bo‘lib, bunda
sotuvchi mahsulot narxini oshkor qilmasdan belgilaydi. Musavama bitimi savdo jarayonida narxni
oldindan kelishish imkonini beradi.
11.
Tavarruq (Tavarruq)
– Moliyalashtirishga ehtiyoj bo‘lganda, bir tomon tovarni sotib olib,
keyin uni boshqa bir tomonga sotadi va bu orqali naqd pulga ega bo‘ladi. Tavarruq, asosan, qisqa
muddatli likvidlik ehtiyojlarini qoplashda qo‘llaniladi.
12.
Salam (Salam)
– Kelajakda yetkazib beriladigan tovar uchun avans to‘lash asosidagi bitim
bo‘lib, qishloq xo‘jaligi sohasida keng qo‘llaniladi. Salam to‘lovlar bo‘yicha muvofiqlikni va
xaridni kelajakda olishni ta’minlaydi.
13.
Istisna (Istisna)
– Buyurtma asosida mahsulot ishlab chiqarish bo‘yicha bitim bo‘lib,
bunda mahsulot to‘liq tayyor bo‘lgandan keyin topshiriladi. Istisna, asosan, qurilish va sanoat
loyihalari uchun qo‘llaniladi.
14.
Qarzi hasan (Qarzi Hasan)
– Foizsiz qarz asosida tuzilgan bitim bo‘lib, bunda kredit
beruvchi yordam maqsadida qarz beradi va foyda olishni maqsad qilmaydi. Qarzi Hasan ijtimoiy
qo‘llab-quvvatlash va yordam berishga yo‘naltirilgan.
15.
Kamayib boruvchi mushoraka (Kamaayib Boruvchi Mushoraka)
– Ulushli
moliyalashtirish bitimi bo‘lib, bunda mijoz bank ulushini sotib olib, asta-sekin aktivga to‘liq egalik
qiladi. Bu moliyalashtirish usuli, asosan, ko‘chmas mulk va yirik aktivlarni moliyalashtirishda
qo‘llaniladi.
Islom moliyasi faqat musulmon aholi uchun emas, balki keng jamiyat uchun iqtisodiy
barqarorlik va adolatni ta'minlashga qaratilgan. Islom moliyasining asosiy ahamiyati
quyidagilarda namoyon bo‘ladi:
1.
Adolatli iqtisodiy tizimni ta'minlash
: Islom moliyasi tizimi boylikni teng taqsimlash,
aholining moliyaviy manfaatlarini himoya qilish va adolatli iqtisodiy munosabatlarni yaratishga
qaratilgan.
ResearchBib IF-2023: 11.01, ISSN: 3030-3753, Valume 1 Issue 9
ISSN: 3030-3753. VOLUME 1, ISSUE 2
125
2.
Xavfsiz investitsiyalarni rag‘batlantirish
: Islom moliyasi risklarni kamaytirish va
xavfsiz investitsiyalarni qo‘llab-quvvatlashga xizmat qiladi. Bu, o‘z navbatida, investorlar uchun
ishonchli investitsiya muhitini yaratadi.
3.
Ijtimoiy adolat va barqarorlikni ta'minlash
: Zakat, sadaqa kabi moliyaviy vositalar
orqali iqtisodiy resurslar jamiyatning ehtiyojmand qatlamlariga yo‘naltiriladi, bu esa iqtisodiy
tengsizlikni kamaytiradi.
Islom moliyasining afzalliklari:
1.
Foizsiz moliyaviy amaliyot
: An’anaviy moliyaviy tizimlarda mavjud bo‘lgan foiz
amaliyotlarining taqiqlanishi Islom moliyasida iqtisodiy xavflarni kamaytiradi va adolatli
moliyaviy muhit yaratadi.
2.
Real aktivlarga asoslanuvchi bitimlar
: Islom moliyasida barcha moliyaviy bitimlar real
aktivlarga bog‘liq bo‘ladi. Bu spekulyativ faoliyatni cheklab, real iqtisodiy o‘sishga hissa
qo‘shadi.
3.
Ijtimoiy mas’uliyatli investitsiyalar
: Islom moliyasi ijtimoiy jihatdan foydali
investitsiyalarni qo‘llab-quvvatlaydi, bu esa jamiyat manfaatlariga xizmat qiladi. Masalan,
sog‘liqni saqlash, ta’lim, atrof-muhitni muhofaza qilish kabi sohalarga sarmoya kiritiladi.
4.
Xavflarni taqsimlash
: Islom moliyasida hamkorlikka asoslangan moliyaviy bitimlar
risklarni teng taqsimlashga olib keladi, bu esa ishtirokchilar o‘rtasida ishonchli munosabatlarni
shakllantiradi.
Islom moliyasining kamchiliklari:
1.
Nizomiy chidamlilik
: Islom moliyasi uchun an’anaviy moliyaviy tizimdan farqli bo‘lgan
nizomlar zarur. Ushbu nizomlarni joriy qilish va tartibga solish vaqt va xarajat talab qiladi.
2.
Kadr yetishmovchiligi
: Islom moliyasining murakkab tamoyillarini tushunadigan
malakali kadrlar yetishmasligi, ayniqsa O‘zbekiston kabi yangi kirib kelayotgan bozorlar uchun
jiddiy muammo hisoblanadi.
3.
Past Likvidlik
: Real aktivlarga asoslangan moliyaviy bitimlar sababli, Islom moliyasi
odatda an’anaviy tizimga qaraganda past likvidlik darajasiga ega. Bu investorlar uchun qiyinchilik
tug‘dirishi mumkin.
4.
Murakkab Qonunchilik Talablari
: Islom moliyasini amalga oshirish uchun mavjud
moliyaviy qonunchilik va tartib-qoidalar bilan mos keladigan huquqiy asosni yaratish zarur. Bu
esa ko‘p vaqt va kuch talab qiladi.
O‘zbekistonda Islom moliyasini shakllantirish mexanizmlari
O‘zbekiston Islom moliyasi uchun o‘ziga xos va istiqbolli bozor hisoblanadi.
ResearchBib IF-2023: 11.01, ISSN: 3030-3753, Valume 1 Issue 9
ISSN: 3030-3753. VOLUME 1, ISSUE 2
126
Mamlakatdagi musulmon aholi soni, Islomiy moliyaviy xizmatlarga bo‘lgan talab va
islomiy qadriyatlarga hurmat ko‘rsatish ushbu sohani rivojlantirish uchun zamin yaratadi. Islom
moliyasini O‘zbekistonda shakllantirish uchun quyidagi mexanizmlar joriy etilishi lozim:
1.
Huquqiy asoslarni yaratish
:
✓
Islom moliyasini qonuniy jihatdan amalga oshirish uchun O‘zbekiston moliya tizimiga
islomiy moliyaviy bitimlarni kiritish uchun maxsus qonun va nizomlar ishlab chiqilishi kerak.
Masalan, sudxo‘rlikni taqiqlovchi qonuniy asoslarni ishlab chiqish va shar’iy moliyaviy
bitimlar uchun normativ talablarni belgilash zarur.
2.
Malakali mutaxassislarni tayyorlash
:
✓
Islom moliyasi bo‘yicha mutaxassislarni tayyorlash uchun oliy ta’lim muassasalarida
maxsus dasturlar tashkil etilishi va xalqaro tajribadan foydalanish lozim. Shar’iy moliyaviy
maslahatchilar, islomiy auditorlar va investitsiya mutaxassislari yetishmovchiligi sektor rivojiga
to‘sqinlik qilishi mumkin.
3.
Shar’iy maslahat kengashlarini tashkil etish
:
✓
Islomiy moliyaviy xizmatlarni nazorat qilish va ularning shar’iy qoidalarga muvofiqligini
ta’minlash uchun maxsus shar’iy maslahat kengashlari tashkil etilishi zarur. Bu kengashlar shar’iy
bitimlarni tasdiqlash va muvofiqlikni tekshirish uchun xizmat qiladi.
4.
Islomiy banklarni tashkil etish
:
✓
O‘zbekistonda islomiy banklar tashkil etilishi islom moliyasining rivojiga katta hissa
qo‘shishi mumkin. Bunda foizsiz kreditlar, ijaraga asoslangan moliyalashtirish (Ijara), mudoraba
va mushoraka kabi moliyaviy bitimlar joriy etilishi lozim.
5.
Ijtimoiy mas’uliyatli investitsiyalarni rag‘batlantirish
:
✓
Islom moliyasi jamiyat uchun foydali investitsiyalarni qo‘llab-quvvatlaydi. O‘zbekiston
uchun islomiy moliya asosida sog‘liqni saqlash, ta’lim, kichik biznes va infratuzilma loyihalarini
moliyalashtirish katta iqtisodiy va ijtimoiy foyda keltirishi mumkin.
6.
Islomiy qimmatli qog‘ozlar (sukuk) bozorini yaratish
:
✓
O‘zbekiston iqtisodiy o‘sishini moliyalashtirish uchun sukuk (islomiy obligatsiya)
chiqarishi mumkin. Bu davlatga yoki korporatsiyalarga an’anaviy qarzga asoslangan
obligatsiyalarga o‘xshamagan holda, real aktivlarga asoslangan mablag‘ jalb qilish imkoniyatini
beradi.
Xulosa
O‘zbekistonda Islom moliyasini shakllantirish nafaqat iqtisodiy o‘sishni qo‘llab-
quvvatlaydi, balki jamiyatdagi adolat va tenglik tamoyillariga muvofiq moliyaviy tizimni
ResearchBib IF-2023: 11.01, ISSN: 3030-3753, Valume 1 Issue 9
ISSN: 3030-3753. VOLUME 1, ISSUE 2
127
yaratishga ham yordam beradi. Bu tizimning joriy qilinishi tadbirkorlik va investitsiyalarni
oshirish, xalqaro moliya bozori bilan aloqalarni mustahkamlash uchun keng imkoniyatlar yaratadi.
Islom moliya tizimi orqali iqtisodiy resurslarni oqilona taqsimlash va barqaror rivojlanishni
ta’minlash imkoniyati mavjud. Biroq, bu yo‘lda muvaffaqiyatga erishish uchun zarur huquqiy
asoslarni yaratish, malakali mutaxassislarni tayyorlash va tegishli boshqaruv mexanizmlarini joriy
etish muhim ahamiyat kasb etadi. Shunday qilib, Islom moliyasi O‘zbekiston iqtisodiy va ijtimoiy
rivojlanishida ijobiy o‘zgarishlar kiritishi kutilmoqda.
REFERENCES
1.
Ahmad, Khurshid.
Islamic Finance: Principles and Practice
. Oxford University Press,
2016.
2.
Siddiqui, Muhammad Nejatullah.
Riba, Bank Interest and the Rationale of Its Prohibition
.
Islamic Research and Training Institute, 2004.
3.
Usmani, Muhammad Taqi.
An Introduction to Islamic Finance
. Kluwer Law International,
2002.
4.
El-Gamal, Mahmoud A.
Islamic Finance: Law, Economics, and Practice
. Cambridge
University Press, 2006.
5.
Chapra, Muhammad Umer.
Towards a Just Monetary System
. Islamic Foundation, 1985.
6.
Khan, Tariqullah, and Habib Ahmed.
Risk Management in Islamic Banking
. Islamic
Research and Training Institute, 2001.
