Noyabr, 2025-Yil
120
“O`TKAN KUNLAR” ROMANIDA MILLIY O`ZLIKNI ANGLASH JARAYONINING
ESTETIK ASOSLARI
Fayzullayeva Nigina Suratovna
Osiyo Xalqaro Universiteti chet tili va ijtimoiy fanlar kafedrasi
Ilmiy tadqiqot o`qituvchisi.
Raxmanova Sabina Rasul qizi
Osiyo Xalqaro Universiteti talabasi.
https://doi.org/10.5281/zenodo.17584145
Annotatsiya.
Ushbu maqolada Abdulla Qodiriyning “O‘tkan kunlar” romani milliy
o‘zlikni anglash jarayonining estetik asoslari nuqtayi nazaridan tahlil etiladi. Asarda milliy
qadriyatlar, tarixiy xotira, an’ana va zamonaviylik o‘rtasidagi murakkab uyg‘unlik tasvirlanadi.
Tadqiqotda adabiyoti va madaniyatida milliy o‘zlikni shakllantirishda estetik tafakkur,
badiiy ramzlar hamda tarixiy motivlarning o‘rni ochib beriladi. Shuningdek, “O‘tkan kunlar”
asari orqali o‘zlikni anglashning ma’naviy, falsafiy va ijtimoiy qatlamlari tahlil qilinadi.
Maqolada milliy identitetni ifodalashda estetik yondashuvning ahamiyati, xalq ruhiyati va
madaniy xotira bilan bog‘liqligi yoritiladi. Tadqiqot natijasida milliy o‘zlikni anglash jarayonida
adabiyotning estetik roli va badiiy obrazlarning tarbiyaviy ta’siri ilmiy asosda izohlanadi.
Kalit so‘zlar:
“O‘tkan kunlar”, estetik tafakkur, milliy o‘zlik, madaniy xotira, identitet,
tarixiy motiv, adabiy tahlil.
KIRISH
Milliy o‘zlikni anglash — bu xalqning o‘z tarixiy ildizlarini, tili va madaniyatini, urf-odat
va qadriyatlarini ongli ravishda idrok etish, ularni qadrlash va zamonaviy hayotda davom ettirish
jarayonidir. Har qanday millatning taraqqiyoti, avvalo, o‘zligini anglashdan boshlanadi. Milliy
o‘zlikni anglagan xalqgina mustaqil fikrli, o‘z qadriyatlariga sodiq va ma’naviy jihatdan
mustahkam jamiyatni barpo etadi.
Mazkur jarayonda adabiyot beqiyos o‘rin tutadi. Chunki u tarixni, millat ruhiyatini va
jamiyatning o‘zgarishlarini badiiy shaklda aks ettiradi. Adabiyot — bu xalqning qalbi, uning ichki
dunyosi, orzulari va iztiroblarining estetik ifodasidir. Ayniqsa, roman janri xalqning o‘zligini
anglash, o‘z tarixiga nazar tashlash, milliy qadriyatlarni anglash va tahlil etish imkonini beradi.
Abdulla Qodiriy o‘zining “O‘tkan kunlar” asari orqali o‘zbek xalqining o‘tgan davrdagi
ijtimoiy, madaniy va ruhiy hayotini yuksak badiiy mahorat bilan ifoda etadi. Bu asar o‘zbek
adabiyotida milliy uyg‘onish davrining estetik ko‘zgusi bo‘lib xizmat qiladi. Muallif asarda xalqni
o‘z tarixiga qaytaradi, uning qadriyatlari, an’analari va ijtimoiy ongini estetik shaklda ifodalaydi.
“O‘tkan kunlar” o‘zbek xalqining o‘zligini eslatgan, uni yangicha tafakkur sari yetaklagan badiiy
durdonadir.
Shuningdek, XIX asr oxiri va XX asr boshlarida romanida ham o‘z milliy o‘zligini anglash
jarayonini boshdan kechirdi. Bu davrda ziyolilari va adiblari milliy uyg‘onish, tilni saqlash,
madaniyatni rivojlantirish g‘oyalarini ilgari surgan. Ularning asarlarida xalqning milliy ruhi,
erkinlik istagi, madaniy xotira va vatanparvarlik his-tuyg‘ulari estetik shaklda ifodalangan.
“O‘tkan kunlar” romanini milliy o‘zlikni anglash tajribasi bilan qiyoslab o‘rganish, estetik
yondashuv nuqtayi nazaridan tahlil qilish ilmiy jihatdan dolzarbdir.
Noyabr, 2025-Yil
121
Chunki bu orqali turli xalqlarning madaniy uyg‘onish yo‘llarida adabiyotning o‘rni, estetik
tafakkurning milliy identitetni shakllantirishdagi ahamiyati yanada chuqurroq ochib beriladi.
Bugungi globallashuv sharoitida milliy o‘zlikni anglash masalasi yanada muhim ahamiyat
kasb etmoqda. Adabiyot va san’atning estetik imkoniyatlari millatni o‘z ildizlariga qaytarish,
madaniy merosni asrab-avaylash hamda yosh avlodda milliy g‘urur va vatanparvarlik tuyg‘usini
shakllantirishda eng samarali vositalardan biridir. Demak, mazkur tadqiqotning maqsadi - Abdulla
Qodiriyning “O‘tkan kunlar” romanini milliy o‘zlikni anglash jarayonining estetik asoslari bilan
qiyosiy tahlil qilib, adabiyotning milliy identitetni shakllantirishdagi badiiy va ma’naviy rolini
yoritishdan iboratdir.
Estetik tafakkur va milliy o‘zlik tushunchasi
Estetik tafakkur tushunchasi
Estetika insonning go‘zallikni his etish, qadrlash va unga ruhiy mazmun berish
qobiliyatidir.
Estetik tafakkur orqali inson tabiat, san’at, badiiy asarlar va insoniy harakatlarda yashirin
go‘zallikni idrok etadi. Bu jarayon insonning ichki dunyosini boyitadi, tafakkurini
chuqurlashtiradi va hissiy sezgilarini rivojlantiradi. Adabiyot va san’atda estetik tafakkur,
shuningdek, milliy ruhni ifodalash vositasi sifatida ishlatiladi. Badiiy obrazlar, hikoya tuzilishi,
ramz va metaforalar orqali yozuvchi millatning ma’naviy olamini, qadriyatlarini va tarixiy
tajribasini o‘quvchiga yetkazadi. Shu jihatdan estetik tafakkur - milliy o‘zlikni anglashning
ajralmas qismi bo‘lib, u xalqni o‘z ildizlari bilan bog‘laydi.
Milliy o‘zlik tushunchasi
Milliy o‘zlik - bu xalqning tarixiy, madaniy, ijtimoiy va ma’naviy jihatlarni o‘zida aks
ettiruvchi yagona tizimdir. U til, an’ana, tarixiy xotira, qadriyatlar, urf-odatlar va badiiy meros
orqali shakllanadi. Milliy o‘zlikning anglanishi demak, avvalo, xalqning o‘z tarixiy va madaniy
ildizlarini anglashi, o‘z qadriyatlarini qadrlashi va ularni kelajak avlodga yetkazishi demakdir.
Milliy o‘zlikni anglash jarayonida estetik tafakkur muhim rol o‘ynaydi. Chunki millat o‘zining
ma’naviy merosini va madaniy qadriyatlarini badiiy shaklda idrok etganida, u o‘zligini chuqurroq
anglaydi va his qiladi. Masalan, roman, doston, she’r yoki drama orqali xalq o‘z tarixini, urf-
odatlarini va insoniy qadriyatlarini estetik jihatdan idrok qiladi va bu o‘z-o‘zini anglash jarayonini
kuchaytiradi.
Estetik tafakkur va milliy o‘zlik o‘rtasidagi bog‘liqlik
Estetik tafakkur va milliy o‘zlik o‘rtasidagi munosabat ikki tomonlama xarakterga ega:
Estetik tafakkur milliy o‘zlikni shakllantiradi: Badiiy asar, musiqiy kompozitsiya yoki xalq
og‘zaki ijodi orqali inson o‘z xalqining qadriyatlarini his qiladi va anglaydi. Shu tariqa, estetik
tajriba milliy ongning rivojlanishiga hissa qo‘shadi.
Milliy o‘zlik estetik tafakkurni boyitadi: Millatning tarixi, urf-odatlari, xalq hikoyalari va
an’analari inson tafakkurida badiiy tasavvurlarni uyg‘otadi. Shuningdek, milliy o‘zlikni anglash
orqali i
Shunday qilib, estetik tafakkur va milliy o‘zlik bir-birini to‘ldiradi va kuchaytiradi. Bu
jarayon adabiyotda ayniqsa yaqqol namoyon bo‘ladi.
Noyabr, 2025-Yil
122
Masalan, “O‘tkan kunlar” romanida yozuvchi xalqning tarixiy kechinmalari, ijtimoiy
o‘zgarishlari va insoniy tuyg‘ularini badiiy obrazlar orqali estetik tarzda tasvirlaydi. Natijada
o‘quvchi milliy o‘zligini nafaqat tushunadi, balki his qiladi va ruhiy jihatdan uyg‘onadi.
Tarixiy xotira va estetik ifoda
Tarixiy xotira tushunchasi
Tarixiy xotira - bu xalqning o‘tgan davrlardagi voqea-hodisalarini, yutuq va
yo‘qotishlarini, urf-odat va qadriyatlarini anglash, eslab qolish va avloddan avlodga yetkazish
qobiliyatidir. Tarixiy xotira xalqning o‘zligini shakllantiruvchi markaziy omil hisoblanadi, chunki
u millatning ruhiy ildizlari va ma’naviy merosini saqlashga xizmat qiladi. Tarixiy xotira shaxs va
jamiyat ongida jamiyatning davomiyligini, xalqning tarixiy tajribasini anglash va kelajakni
tushunishga yordam beradi. Shu jihatdan tarixiy xotira estetik ifoda bilan uyg‘unlashganda,
adabiyot va san’at orqali xalqning ichki dunyosi va milliy ruhiyati yanada boy va aniq ifodalanadi.
Estetik ifoda vositalari
Estetik ifoda - bu tarixiy xotirani, milliy qadriyat va ruhiyatni badiiy vositalar orqali aks
ettirishdir. Adabiyot, drama, tasviriy san’at va musiqada estetik ifoda yordamida xalqning
o'tmishi, urf-odatlari, ijtimoiy hayoti va insoniy kechinmalari jonli tasvirlanadi. “O‘tkan kunlar”
romanida yozuvchi tarixiy xotirani badiiy obrazlar, dialoglar, voqea-hodisalarning tavsifi va
metaforalar orqali o‘quvchiga yetkazadi. Masalan, Otabek va Kumush obrazlari orqali xalqning
qadriyatlari, sadoqat va insoniy fazilatlar estetik shaklda namoyon bo‘ladi. Shu bilan birga, voqea
joylari, tarixiy kontekst va zamonning ijtimoiy muhitini tasvirlash orqali tarixiy xotira o‘quvchi
ongida vizual va hissiy tajriba yaratadi.
Tarixiy xotira va milliy o‘zlik
Tarixiy xotira milliy o‘zlikni anglashning ajralmas qismi hisoblanadi. Xalq o‘z tarixini
bilganida, qadriyatlarini his qilganida, o‘zligini anglash va jamiyat bilan uyg‘unlashish
imkoniyatiga ega bo‘ladi. “O‘tkan kunlar” romanida tarixiy xotira va estetik ifoda bir-birini
to‘ldiradi. Tarixiy voqealar nafaqat o‘tmishni eslatadi, balki xalqning ma’naviy uyg‘onishi va
milliy identitetini mustahkamlashga xizmat qiladi. Shu jihatdan estetik ifoda orqali tarixiy xotira
o‘quvchida hissiy va ruhiy uyg‘onish uyg‘otadi.
Badiiy obraz va madaniy uyg‘unlik
Badiiy obraz tushunchasi
Badiiy obraz - bu adabiyot, drama, she’riyat yoki boshqa badiiy janrlarda shaxs, hodisa
yoki g‘oyaning vizual, hissiy va estetik tarzda ifodalanishidir. Badiiy obrazlar orqali yozuvchi
o‘quvchiga inson ruhiyati, tarixiy va madaniy kontekst, jamiyatdagi o‘zgarishlar va xalq
qadriyatlarini yetkazadi.
Obrazlarning chuqurligi va hayotiyligi asarning estetik va ma’naviy ta’sirini oshiradi.
“O‘tkan kunlar” romanida badiiy obrazlar xalqning ichki dunyosi va ma’naviy
qadriyatlarini aks ettiruvchi asosiy vosita sifatida ishlatiladi. Masalan, Otabek - milliy ong va
yangilanish ramzi, Kumush - go‘zallik va sadoqat timsoli, Yusufbek hoji - axloqiy qat’iyat va
ma’naviy barkamollik timsolidir. Har bir obraz o‘quvchida hissiy uyg‘onish uyg‘otadi va tarixiy
hamda madaniy kontekstni estetik shaklda his qilish imkonini beradi.
Madaniy uyg‘unlik tushunchasi
Noyabr, 2025-Yil
123
Madaniy uyg‘unlik - bu xalqning estetik, tarixiy va ijtimoiy qadriyatlarini bir butun sifatida
uyg‘unlashtiruvchi jarayondir. Madaniy uyg‘unlik orqali badiiy asarlar millatning ruhiy va
ma’naviy merosini aks ettiradi, tarixiy xotira va zamonaviylikni birlashtiradi, hamda o‘quvchida
milliy ongni shakllantiradi. “O‘tkan kunlar”da madaniy uyg‘unlikning eng yaqqol namoyishi
o‘tmishdagi urf-odatlar, an’analar, diniy e’tiqod va insoniy qadriyatlarning badiiy obrazlar orqali
uyg‘un tasvirlanishidir.
Masalan, Otabek va Kumushning munosabatlari orqali xalqning axloqiy qadriyatlari,
sadoqat va ma’naviy barkamolligi estetik shaklda namoyon bo‘ladi. Shu bilan birga, voqea joylari,
vaqt konteksti va ijtimoiy muhit asarning madaniy uyg‘unligini mustahkamlaydi.
Badiiy obraz va madaniy uyg‘unlik o‘rtasidagi bog‘liqlik
Badiiy obrazlar madaniy uyg‘unlikni ifodalashning asosiy vositasi hisoblanadi. Obrazlar
orqali xalqning tarixiy va madaniy merosi, ijtimoiy tajribasi va milliy ruhiyati o‘quvchiga
yetkaziladi. Shu jihatdan badiiy obraz va madaniy uyg‘unlik bir-birini to‘ldiradi:
Obraz orqali uyg‘unlik - Har bir badiiy obraz millatning ma’naviy qadriyatlarini, tarixiy
tajribasini va ijtimoiy ongini estetik shaklda aks ettiradi.
Uyg‘unlik orqali - obraz jonlanadi Madaniy uyg‘unlik mavjud bo‘lmasa, badiiy obrazlar
milliy ruh va tarixiy kontekstni yetarlicha ifodalay olmaydi.
Shu sababli, “O‘tkan kunlar” romani o‘zbek xalqining ma’naviy va madaniy uyg‘unligini
badiiy obrazlar orqali mukammal aks ettiradi. Har bir sahna, dialog yoki voqea o‘quvchida estetik
zavq uyg‘otadi va milliy o‘zlikni chuqur his qilishga imkon beradi.
Estetik yondashuvning ma’naviy va tarbiyaviy ahamiyati
Estetik yondashuv tushunchasi
Estetik yondashuv - bu badiiy asar yoki san’at namunasini nafaqat go‘zallik nuqtai
nazaridan baholash, balki uning inson ruhiyatiga, ma’naviyatiga va milliy ongiga ta’sirini chuqur
anglashdir.
Ushbu yondashuv o‘quvchida hissiy, aqliy va axloqiy reaksiyalar uyg‘otadi, shuningdek,
insonni tarbiyalashda samarali vosita bo‘lib xizmat qiladi. Adabiyot va san’atda estetik yondashuv
orqali yozuvchi o‘quvchini o‘tmish voqealari, insoniy qadriyatlar va ijtimoiy muammolar bilan
tanishtiradi, ularni estetik zavq va hissiy tajriba orqali his qilinishini ta’minlaydi.
Ma’naviy ahamiyati
Estetik yondashuv shaxsning ichki dunyosini boyitadi va ma’naviy ongini rivojlantiradi.
“O‘tkan kunlar” romanida yozuvchi milliy qadriyatlar, vatanparvarlik, sadoqat va insoniylik kabi
g‘oyalarni estetik shaklda ifodalaydi.
Masalan:
Otabek orqali millatning yangilanishga intilishi va adolatparvarlik tuyg‘usi namoyon
bo‘ladi;
Kumush orqali insoniy go‘zallik, sadoqat va axloqiy qadriyatlar his qilinadi;
Yusufbek hoji orqali ma’naviy barkamollik va diniy qadriyatlarning ahamiyati ko‘rsatiladi.
Shunday qilib, estetik yondashuv orqali o‘quvchi milliy va ma’naviy qadriyatlarni his
qiladi, ularni chuqur anglaydi va o‘z hayotiga tatbiq qilishga undaladi.
Tarbiyaviy ahamiyati
Noyabr, 2025-Yil
124
Estetik yondashuv nafaqat ma’naviy, balki tarbiyaviy funksiyaga ham ega. Badiiy asar
orqali o‘quvchi quyidagilarni qabul qiladi va o‘zida shakllantiradi:
Axloqiy qadriyatlar: sadoqat, halollik, vatanparvarlik va insoniylik;
Ijtimoiy ong: jamiyatdagi adolat, birlik va hamkorlik tuyg‘ulari;
Shaxsiy rivojlanish: estetik va hissiy tafakkur orqali shaxsning ichki dunyosi boyiydi, qaror
qabul qilish va qadriyatlarni tanlash qobiliyati rivojlanadi.
“O‘tkan kunlar” romani yosh avlodni tarbiyalash, ularni milliy qadriyatlar ruhida
shakllantirish va ma’naviy ongini rivojlantirishda beqiyos vosita hisoblanadi. Asar nafaqat tarixiy
va badiiy tajriba beradi, balki o‘quvchini ijtimoiy va axloqiy jihatdan tarbiyalaydi.
XULOSA
Abdulla Qodiriyning “O‘tkan kunlar” romani milliy o‘zlikni anglash jarayonida estetik
tafakkur, tarixiy xotira va badiiy obrazlarning naqadar muhimligini yaqqol namoyon etadi. Asar
orqali o‘quvchi xalqning o‘tgan davridagi ijtimoiy, madaniy va ma’naviy hayotini chuqur
anglaydi, milliy qadriyatlarni his qiladi va o‘zligiga hurmat uyg‘otadi.
Maqolada ko‘rsatib o‘tilganidek:
Estetik tafakkur milliy o‘zlikni shakllantirish va anglash jarayonida asosiy vosita sifatida
ishlaydi. U o‘quvchida hissiy, aqliy va ma’naviy uyg‘onish uyg‘otadi.
Tarixiy xotira va estetik ifoda bir-birini to‘ldiradi: o‘tmish voqealarining badiiy tarzda
ifodalanishi milliy ong va ruhiyatni mustahkamlaydi.
Badiiy obrazlar va madaniy uyg‘unlik millatning qadriyatlari, urf-odatlari va tarixiy
tajribasini jonli va estetik shaklda aks ettiradi.
Estetik yondashuv nafaqat ma’naviy, balki tarbiyaviy ahamiyatga ega bo‘lib, o‘quvchini
axloqiy qadriyatlar ruhida shakllantiradi va milliy ruhni uyg‘otadi.
Shunday qilib, “O‘tkan kunlar” romani o‘zbek adabiyotida nafaqat badiiy yodgorlik, balki
milliy o‘zlikni anglash, madaniy merosni saqlash va yosh avlodni ma’naviy jihatdan tarbiyalashda
muhim vosita hisoblanadi. Asarning estetik asoslari orqali xalq ruhiyatini anglash, tarixiy xotirani
saqlash va milliy ongni rivojlantirish imkoniyati yaratiladi. Natijada, adabiyot milliy uyg‘onish va
ma’naviy tarbiya jarayonida eng kuchli vosita ekanligi yana bir bor tasdiqlanadi. Estetik tafakkur,
tarixiy xotira va badiiy obrazlar orqali milliy o‘zlikni anglash xalqning ruhiy barkamolligi va
madaniy uyg‘unligini ta’minlaydi.
ADABIYOTLAR RO`YXATI
1.
O‘tkan kunlar - Abdulla Qodiriy. Toshkent: “Navro‘z” nashriyoti, 2019 yil.
2.
Abdulla Qodiriyning "O‘tkan kunlar" romanining tarbiyaviy ahamiyati - Umarova Firuza.
“Journal of New Century Innovations”, Vol. 78 No.1, 2025.
3.
Abdulla Qodiriyning “O‘tkan kunlar” romanida kontrast san’ati tasviri - Zarina Suyunova.
Konferensiya maqolasi.
4.
Abdulla Qodiriyning “O‘tkan kunlar” asarida kitobxonlikning o‘rni va ahamiyati -
Qodirova Odinaxon Xayitboy qizi.
5.
“O‘tkan kunlar” romanidagi ichki kechinmalarni ifodalaydigan lingvo‑kulturologik
xususiyatlar - Aktamova Munisa Shaxobiddin qizi. Ilmiy ishlanma.
