Sentabr, 2025-Yil
68
GORMONAL DISBALANS VA AYOLLAR SALOMATLIGI
Mamurjanova Maftuna Sirojiddin qizi
Toshkent tibbiyot akademiyasi Termiz filiali
https://doi.org/10.5281/zenodo.17103577
Annotatsiya. Tezisda ayollarda uchraydigan gormonal disbalans tushunchasi, uning
sabablari, klinik belgilar va oqibatlari hamda zamonaviy diagnostika va davolash yondashuvlari
tahlil qilinadi. Gormonlar ayol organizmida fiziologik jarayonlarni boshqarishda muhim rol
o‘ynaydi: hayz sikli, reproduktiv salomatlik, modda almashinuvi, kayfiyat va umumiy farovonlik
ularga bevosita bog‘liqdir. Gormonal muvozanatning buzilishi esa bepushtlik, polikistoz
tuxumdon sindromi, qalqonsimon bez kasalliklari, osteoporoz va boshqa ko‘plab sog‘liq
muammolariga olib keladi. Maqolada ushbu disbalansni keltirib chiqaruvchi omillar va ularni
bartaraf etish yo‘llari yoritiladi.
Kalit so‘zlar: gormonlar, gormonal disbalans, ayollar salomatligi, polikistoz tuxumdon
sindromi, qalqonsimon bez, reproduktiv tizim.
Ayollar salomatligi masalasi har doim jamiyatning tibbiy va ijtimoiy rivojlanishida
markaziy o‘rinni egallab kelgan. Bu borada eng muhim omillardan biri — gormonal
muvozanatdir. Gormonlar endokrin bezlar tomonidan ishlab chiqariladigan biologik faol moddalar
bo‘lib, ular ayol organizmidagi deyarli barcha fiziologik jarayonlarni boshqaradi. Ular hayz
siklining muntazamligi, homiladorlik jarayoni, tug‘ruq va laktatsiya, suyak to‘qimalarining
mustahkamligi, modda almashinuvi, yurak-qon tomir tizimi faoliyati hamda psixologik holatga
bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Shu sababli gormonal muvozanatning buzilishi yoki disbalansining
yuzaga kelishi nafaqat reproduktiv salomatlik, balki umumiy hayot sifatiga ham jiddiy ta’sir
qiladi.
Zamonaviy tibbiy tadqiqotlarga ko‘ra, ayollarning kamida uchdan bir qismi hayoti
davomida turli darajadagi gormonal buzilishlarga duch keladi. Ayniqsa, bu holat polikistoz
tuxumdon sindromi, qalqonsimon bez kasalliklari, menopauza davrida yuzaga keladigan
o‘zgarishlar, ortiqcha vazn va modda almashinuvi kasalliklari fonida keng tarqalgan. Shuningdek,
noto‘g‘ri ovqatlanish, stress, ekologik omillar, uyqusizlik va turmush tarzidagi salbiy odatlar ham
gormonal disbalansni kuchaytiradi.
Gormonal buzilishlarning oqibatlari keng qamrovli bo‘lib, ular hayz siklining buzilishi,
bepushtlik, teri va soch muammolari, suyaklarning zaiflashishi, yurak-qon tomir tizimi
kasalliklari, ruhiy tushkunlik va hatto onkologik xastaliklarga olib kelishi mumkin. Bunday
murakkab oqibatlar gormonal salomatlikni faqat shaxsiy masala emas, balki ijtimoiy ahamiyatga
ega muammo sifatida ko‘rib chiqishga undaydi.
Shu nuqtai nazardan, gormonal disbalans va ayollar salomatligini o‘rganish dolzarb ilmiy
yo‘nalishlardan biridir. Mazkur maqolada ushbu muammoning sabablari, klinik ko‘rinishlari,
diagnostika usullari hamda davolash va profilaktika yo‘llari yoritiladi.
Ayollarda gormonal disbalansning yuzaga kelishi ko‘plab omillar bilan bog‘liq bo‘lib,
ularning orasida irsiy xususiyatlar, ekologik muhit, turmush tarzi, psixologik bosim va turli
kasalliklar muhim o‘rin tutadi. Gormonlar organizmdagi barcha tizimlarning uyg‘un faoliyatini
ta’minlab turadi, shuning uchun ulardagi eng kichik o‘zgarish ham keng ko‘lamli klinik
Sentabr, 2025-Yil
69
oqibatlarga olib keladi. Masalan, estrogen va progesteron darajasidagi disbalans hayz siklining
buzilishi, tuxumdonlar faoliyatining sustlashishi va bepushtlikka sabab bo‘lishi mumkin.
Androgen gormonlarining ortib ketishi esa polikistoz tuxumdon sindromiga olib kelib, nafaqat
hayz ko‘rishdagi muammolar, balki ortiqcha vazn, insulin rezistentligi va metabolik sindromning
rivojlanishiga ham turtki bo‘ladi.
Qalqonsimon bez faoliyatidagi buzilishlar ham ayollarda gormonal nomutanosiblikning
keng tarqalgan sababi hisoblanadi. Gipotiroidizm (qalqonsimon bez gormonlarining
yetishmovchiligi) holatida ayollarda doimiy charchoq, vazn ortishi, depressiv holatlar, hayz
siklining buzilishi kuzatiladi. Aksincha, giperteriozda (qalqonsimon bez gormonlari ortiqcha
ishlab chiqarilganda) vaznning keskin kamayishi, yurak urish tezlashishi, asabiylik va bepushtlik
holatlari ko‘p uchraydi. Menopauza davrida esa organizmdagi estrogen darajasi pasayib, suyak
to‘qimalarining zaiflashishi, yurak-qon tomir tizimi kasalliklari xavfi ortadi, kayfiyat o‘zgarishi va
uyqusizlik kabi belgilar namoyon bo‘ladi.
Gormonal disbalansning klinik belgilari juda xilma-xil bo‘lishi mumkin. Ularga hayz
siklining muntazam buzilishi, qorin pastida og‘riqlar, terining yog‘lanishi va akne, soch to‘kilishi
yoki aksincha ortiqcha o‘sishi, vaznning nazoratsiz o‘zgarishi, kayfiyatning tez-tez o‘zgarishi,
uyqusizlik va bepushtlik kiradi. Bunday belgilar ko‘pincha oddiy charchoq yoki stress bilan
adashtiriladi, natijada ayollar o‘z vaqtida shifokorga murojaat qilmaydilar.
Diagnostika bosqichida eng muhim vazifa — gormonlar darajasini aniqlashdir. Bu
maqsadda qonda estrogen, progesteron, testosteron, prolaktin, insulin, qalqonsimon bez
gormonlari va boshqa ko‘rsatkichlar tekshiriladi. Shuningdek, ultratovush tekshiruvi, MRT va
zamonaviy laborator tahlillar yordamida tuxumdonlar va endokrin bezlarning holati o‘rganiladi.
Genetik testlar ham ayrim hollarda qo‘llanib, tug‘ma kasalliklarni aniqlashda muhim ahamiyatga
ega.
Davolash jarayoni esa individual yondashuvni talab qiladi. Agar gormonal buzilish
noto‘g‘ri ovqatlanish, uyqusizlik yoki stress bilan bog‘liq bo‘lsa, hayot tarzini sog‘lomlashtirish,
psixologik qo‘llab-quvvatlash va ratsional ovqatlanish dasturi yetarli bo‘lishi mumkin. Og‘irroq
holatlarda shifokorlar gormonal terapiya — estrogen yoki progesteron preparatlari, qalqonsimon
bez gormonlarini to‘ldiruvchi dorilarni buyuradilar. Polikistoz tuxumdon sindromida gormonal
muvozanatni tiklash uchun maxsus dorilar qo‘llanadi, ba’zan esa jarrohlik muolajalari amalga
oshiriladi. Menopauza davrida esa gormonal terapiya nafaqat hayz ko‘rishni me’yorlashtiradi,
balki suyak to‘qimalarining mustahkamligini saqlash va yurak-qon tomir tizimi kasalliklari xavfini
kamaytirishga ham yordam beradi.
Shu bilan birga, gormonal disbalansning oldini olish profilaktik chora-tadbirlarni o‘z
ichiga oladi. Ularga sog‘lom ovqatlanish, muntazam jismoniy faollik, stressni boshqarish, zararli
odatlardan voz kechish, uyqu gigiyenasiga rioya qilish va muntazam tibbiy ko‘rikdan o‘tish kiradi.
Vaqtida tashxis qo‘yish va to‘g‘ri davolash ayollarning nafaqat reproduktiv salomatligini tiklaydi,
balki ularning umumiy hayot sifatini ham sezilarli darajada yaxshilaydi.
Gormonal disbalans ayollar salomatligi uchun eng dolzarb muammolardan biridir. U
nafaqat reproduktiv tizim faoliyatini, balki organizmning umumiy holatini ham izdan chiqaradi.
Estrogen, progesteron, androgen va qalqonsimon bez gormonlarining me’yoridan og‘ishi
natijasida hayz sikli buzilishi, bepushtlik, metabolik kasalliklar, teri va soch muammolari,
Sentabr, 2025-Yil
70
osteoporoz, yurak-qon tomir tizimi xastaliklari, hatto onkologik kasalliklarning rivojlanish xavfi
ortadi. Bu esa masalaning faqat tibbiy emas, balki ijtimoiy ahamiyatga ham egaligini ko‘rsatadi.
Ayollarda gormonal salomatlikni ta’minlash uchun muntazam ravishda profilaktik
ko‘riklardan o‘tish, sog‘lom turmush tarziga rioya qilish, ovqatlanish ratsionini to‘g‘ri tashkil
etish, stress omillarini kamaytirish va zarur hollarda malakali mutaxassisga murojaat qilish juda
muhimdir. Davlat miqyosida esa gormonal buzilishlarning oldini olish dasturlarini kengaytirish,
diagnostika va davolashning zamonaviy usullarini joriy qilish, ayollar salomatligiga oid ilmiy
tadqiqotlarni qo‘llab-quvvatlash ustuvor vazifa bo‘lib qolmoqda.
Xulosa qilib aytganda, gormonal disbalansni o‘z vaqtida aniqlash va davolash nafaqat
ayolning sog‘lig‘ini saqlaydi, balki sog‘lom avlodni shakllantirish, oilaviy barqarorlikni
mustahkamlash va jamiyatning umumiy taraqqiyotiga hissa qo‘shadi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
World Health Organization (WHO).
Women’s health and hormonal disorders: global
report
. Geneva: WHO, 2022.
2.
Azziz R., Carmina E., Chen Z., et al.
Polycystic ovary syndrome
. Nature Reviews Disease
Primers, 2016; 2: 16057.
3.
Norman R.J., Dewailly D., Legro R.S., Hickey T.E.
Polycystic ovary syndrome
. The
Lancet, 2007; 370(9588): 685–697.
4.
O‘zbekiston Respublikasi Sog‘liqni saqlash vazirligi.
Ayollar salomatligi va gormonal
kasalliklar profilaktikasi dasturi
. Toshkent, 2021.
5.
Shukurova G.X. Ayollarda gormonal disbalans va uning oqibatlari.
Tibbiyot jurnali
, 2020;
№3: 77–85.
