ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 9 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
97
REPRODUKTIV SALOMATLIK VA BEPUSHTLIK MUAMMOLARI
Mamurjanova Maftuna Sirojiddin qizi
Toshkent tibbiyot akademiyasi Termiz filiali.
https://doi.org/10.5281/zenodo.17096728
Annotatsiya. Maqolada reproduktiv salomatlik tushunchasi, uning zamonaviy
tibbiyotdagi ahamiyati hamda bepushtlik muammosining asosiy sabablari tahlil qilinadi. Jahon
sog‘liqni saqlash tashkiloti (JSST) ma’lumotlariga ko‘ra, dunyo bo‘yicha reproduktiv yoshdagi
har oltinchi juftlik bepushtlikdan aziyat chekadi. Ushbu muammo ijtimoiy, psixologik va iqtisodiy
oqibatlarga olib kelishi bilan birga, milliy demografik siyosat uchun ham dolzarb hisoblanadi.
Tadqiqotda ayol va erkak bepushtligining asosiy etiologik omillari, diagnostika usullari
hamda davolash yondashuvlari yoritiladi.
Kalit so‘zlar: reproduktiv salomatlik, bepushtlik, etiologik omillar, in vitro fertilizatsiya,
profilaktika.
РЕПРОДУКТИВНОЕ ЗДОРОВЬЕ И ПРОБЛЕМЫ БЕСПЛОДИЯ
Аннотация. В статье анализируется понятие репродуктивного здоровья, его
значение в современной медицине, а также основные причины бесплодия. По данным
Всемирной организации здравоохранения (ВОЗ), каждая шестая супружеская пара
репродуктивного возраста в мире страдает бесплодием. Данная проблема приводит к
социальным, психологическим и экономическим последствиям, а также является
актуальной для национальной демографической политики. В исследовании освещаются
основные этиологические факторы женского и мужского бесплодия, методы
диагностики и подходы к лечению.
Ключевые слова: репродуктивное здоровье, бесплодие, этиологические факторы,
экстракорпоральное оплодотворение, профилактика.
REPRODUCTIVE HEALTH AND INFERTILITY ISSUES
Abstract. The article analyzes the concept of reproductive health, its importance in
modern medicine, and the main causes of infertility. According to the World Health
Organization (WHO), every sixth couple of reproductive age worldwide suffers from infertility.
This issue leads to social, psychological, and economic consequences and is also highly
relevant to national demographic policy. The study highlights the main etiological factors of
female and male infertility, diagnostic methods, and treatment approaches.
Keywords: reproductive health, infertility, etiological factors, in vitro fertilization,
prevention.
KIRISH.
Reproduktiv salomatlik insonning umumiy sog‘lom turmush tarzini
shakllantirishda eng muhim ko‘rsatkichlardan biridir. Jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti (JSST)
ta’rifiga ko‘ra, reproduktiv salomatlik — bu nafaqat kasallik va nogironlikdan holilik, balki
shaxsning nasl qoldirish qobiliyatini to‘liq va erkin amalga oshirishi uchun zarur bo‘lgan
jismoniy, ruhiy hamda ijtimoiy farovonlik holatidir. Demak, reproduktiv salomatlik masalasi
faqat tibbiyot sohasi bilan cheklanmay, balki demografiya, ijtimoiy fanlar, psixologiya va hatto
davlat siyosati uchun ham dolzarb hisoblanadi.
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 9 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
98
Bugungi globallashuv jarayonida ekologik muhitning buzilishi, zararli odatlarning keng
tarqalishi, stressning ortishi va ovqatlanish madaniyatidagi o‘zgarishlar reproduktiv tizimga
salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Shu bilan birga, nikoh yoshining ortib borishi, farzand ko‘rishni
kechiktirish tendensiyasi ham bepushtlik darajasining o‘sishiga sabab bo‘lmoqda. Statistik
ma’lumotlarga ko‘ra, dunyo miqyosida har oltinchi juftlikda tug‘ish qobiliyatida muammolar
kuzatilmoqda.
O‘zbekiston sharoitida ham bu masala davlat miqyosida diqqat markazida turibdi.
Mamlakatimizda “Onalik va bolalikni muhofaza qilish”, “Oila va ayollar salomatligi”
dasturlari qabul qilinib, respublika va hududiy miqyosda ixtisoslashgan reproduktiv salomatlik
markazlari faoliyat yuritmoqda. Shu bilan birga, oilaviy shifokorlar va ginekologlar faoliyatida
bepushtlikni erta tashxislash va profilaktika qilish bo‘yicha alohida yo‘nalishlar ishlab
chiqilmoqda.
Shu o‘rinda ta’kidlash joizki, bepushtlik faqat tibbiy muammo emas, balki chuqur
ijtimoiy-psixologik oqibatlarga ega jarayondir. Ayrim hollarda bu holat oilaviy nizolar, ruhiy
tushkunlik, jamiyatda noto‘g‘ri stereotiplarning shakllanishiga olib keladi. Shu sababli ham
reproduktiv salomatlikni ta’minlash va bepushtlik muammosini hal etish masalasi kompleks
yondashuvni talab qiladi.
ASOSIY QISM.
Reproduktiv salomatlik tushunchasi so‘nggi o‘n yilliklarda tibbiyot va
ijtimoiy fanlarda alohida ilmiy yo‘nalish sifatida shakllandi. Jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti
(JSST) uni
“insonning nasl qoldirish qobiliyatini erkin va ongli ravishda amalga oshirish
imkonini beradigan jismoniy, ruhiy va ijtimoiy farovonlik holati”
sifatida ta’riflaydi. Bu
ta’rifdan ko‘rinadiki, reproduktiv salomatlik faqat ayol yoki erkaklarning fiziologik
imkoniyatlari bilan cheklanmay, balki kengroq ijtimoiy-madaniy, iqtisodiy va psixologik omillar
bilan ham chambarchas bog‘liqdir.
Reproduktiv salomatlik masalasi milliy demografik rivojlanish, aholining sog‘lom
avlodni shakllantirish, ijtimoiy barqarorlik va iqtisodiy taraqqiyotning muhim omillaridan biri
hisoblanadi. Agar jamiyatda tug‘ilish darajasi pasaysa, o‘rtacha umr davomiyligi qisqarsa yoki
farzand ko‘rish qobiliyatida muammolar kuchaysa, bu holat millat salohiyatiga bevosita ta’sir
ko‘rsatadi.
Reproduktiv salomatlikni ta’minlash quyidagi jihatlar bilan ahamiyatlidir:
•
Demografik barqarorlik omili sifatida.
Sog‘lom avlod tug‘ilishi va aholining tabiiy
o‘sishini ta’minlash uchun reproduktiv salomatlik muhim ko‘rsatkichdir.
•
Ayol va erkaklar salomatligining asosiy tarkibiy qismi sifatida.
Bunda nafaqat
tug‘ilish jarayoni, balki jinsiy tarbiya, gormonal muvozanat, reproduktiv tizim kasalliklarining
oldini olish ham muhim ahamiyat kasb etadi.
•
Ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishga ta’siri.
Farzand ko‘rishdagi qiyinchiliklar oilaviy
nizolarga, psixologik tushkunlikka va jamiyatda salbiy stereotiplarning shakllanishiga olib
keladi. Bu esa o‘z navbatida ijtimoiy barqarorlikka putur yetkazishi mumkin.
•
Shaxsiy farovonlik omili sifatida.
Insonning baxtiyorlik hissi, oilaviy totuvlik va
shaxsiy hayot sifati ko‘p jihatdan reproduktiv salomatlikka bog‘liqdir.
Shuningdek, reproduktiv salomatlikning buzilishi (bepushtlik, homiladorlikdagi
patologiyalar, jinsiy yo‘l bilan yuqadigan kasalliklar) nafaqat tibbiy, balki psixologik va ijtimoiy
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 9 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
99
muammolarni ham yuzaga keltiradi. Shu sababli reproduktiv salomatlikni mustahkamlash
profilaktika choralarini kengaytirish, aholining keng qatlamlarini muntazam tibbiy ko‘rikdan
o‘tkazish, sog‘lom turmush tarzini targ‘ib qilish orqali amalga oshiriladi.
Bugungi kunda O‘zbekistonda ham reproduktiv salomatlik bo‘yicha davlat dasturlari
ishlab chiqilgan bo‘lib, ular asosan quyidagilarga qaratilgan:
•
onalik va bolalikni muhofaza qilish;
•
ayollar va erkaklarning muntazam tibbiy ko‘rikdan o‘tishini yo‘lga qo‘yish;
•
nikohdan oldingi tibbiy maslahatlarni majburiy tartibda joriy qilish;
•
reproduktiv salomatlik markazlari faoliyatini kengaytirish.
Shunday qilib, reproduktiv salomatlik shaxsiy, oilaviy va ijtimoiy farovonlikni
ta’minlaydigan ko‘p qirrali tushuncha bo‘lib, uning ahamiyati nafaqat tibbiyot sohasi, balki
ijtimoiy barqarorlik va millat kelajagi uchun ham beqiyosdir.
Bepushtlik muammosining sabablari ko‘p qirrali bo‘lib, tibbiy, psixologik hamda ijtimoiy
omillar bilan chambarchas bog‘liqdir. Jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti ma’lumotlariga ko‘ra,
dunyo bo‘yicha juftliklarning qariyb 15 foizi bepushtlik muammosiga duch keladi va bu
ko‘rsatkich yil sayin ortib bormoqda. Bepushtlik sabablari ayollarda ham, erkaklarda ham
kuzatilishi mumkin va ayrim hollarda ularning ikkalasiga ham bir vaqtning o‘zida taalluqli
bo‘ladi. Ayollarda uchraydigan bepushtlik sabablari ko‘pincha gormonal muvozanat buzilishlari,
tuxumdonlar faoliyatining pasayishi, polikistoz tuxumdon sindromi, tuxum yo‘llarining tug‘ma
yoki orttirilgan patologiyalari, bachadon bo‘shlig‘idagi anomaliyalar va jinsiy yo‘l bilan
yuqadigan infeksiyalardan kelib chiqadi. Shuningdek, ayollarning yosh omili ham katta rol
o‘ynaydi, chunki 35 yoshdan keyin tug‘ish qobiliyati sezilarli darajada pasayadi, tuxum
hujayralar soni va sifati esa kamayadi. Erkaklarda esa bepushtlik ko‘pincha spermogramma
ko‘rsatkichlarining buzilishi bilan bog‘liq bo‘ladi, ya’ni spermatozoidlar soni va harakatchanligi
kamayishi, shakliy anomaliyalar, shuningdek, gormonal yetishmovchilik, varikotsele kabi
patologiyalar yoki surunkali infeksiyalar natijasida yuzaga keladi. Bundan tashqari, turmush
tarziga oid omillar – chekish, spirtli ichimliklarni iste’mol qilish, giyohvandlik, stress, noto‘g‘ri
ovqatlanish va jismoniy faollikning yetishmasligi ham reproduktiv tizimga jiddiy zarar
yetkazadi.
Bugungi kunda ekologik omillar ham bepushtlikning keng tarqalishiga sabab bo‘lmoqda.
Atmosfera ifloslanishi, kimyoviy moddalar bilan ishlash, radiatsiya ta’siri, og‘ir metallar,
pestitsid va boshqa toksik moddalar inson organizmiga salbiy ta’sir ko‘rsatib, reproduktiv
salomatlikni izdan chiqaradi. Bundan tashqari, jamiyatdagi ayrim ijtimoiy muammolar, masalan,
nikoh yoshining ortib ketishi, farzand ko‘rishni kechiktirish, oilaviy stress va psixologik
muhitning sog‘lom emasligi ham bepushtlik darajasini oshirmoqda.
Shu sababli bepushtlikni faqat tibbiy emas, balki kengroq ijtimoiy muammo sifatida
baholash lozim. Chunki u oila barqarorligiga, shaxsiy baxtga va jamiyatning demografik
rivojlanishiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Ushbu muammoni hal qilish uchun keng qamrovli
chora-tadbirlar zarur bo‘lib, ular orasida sog‘lom turmush tarzini shakllantirish, yoshlarni
reproduktiv salomatlik masalalarida ongli ravishda tarbiyalash, nikohdan oldingi tibbiy
maslahatlarni keng joriy etish, infeksion kasalliklarning oldini olish va ekologik xavflarni
kamaytirish ustuvor ahamiyat kasb etadi.
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 9 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
100
Bepushtlikni aniqlash va davolash murakkab jarayon bo‘lib, u kompleks diagnostika
usullarini va zamonaviy yondashuvlarni talab etadi. Avvalo, har bir juftlikning anamnezini
chuqur o‘rganish, turmush tarzi, surunkali kasalliklari va irsiy omillarni hisobga olish zarur.
Diagnostika jarayoni bosqichma-bosqich olib boriladi: birinchi navbatda laborator
tekshiruvlar, gormonlar darajasini aniqlash, infektsion kasalliklarni aniqlovchi testlar,
spermogramma va ultratovush tekshiruvlari o‘tkaziladi. Ayollarda tuxumdonlar faoliyatini
baholash uchun follikulometriya, bachadon naylarining o‘tkazuvchanligini ko‘rsatadigan
gisterosalpingografiya, endometriy holatini aniqlash uchun esa gisteroskopiya keng qo‘llaniladi.
Erkaklarda esa spermatozoidlar soni, sifati va harakatchanligi alohida e’tibor bilan
tekshiriladi, zarur hollarda DNK fragmentatsiyasi va genetik testlar ham qo‘llaniladi.
Diagnostika bosqichida aniqlangan sabablar asosida davolash strategiyasi belgilanadi.
Agar muammo gormonal buzilishlar bilan bog‘liq bo‘lsa, dori-darmon va gormonal
terapiya buyuriladi, infeksiyalar mavjud bo‘lsa, antibiotik va antiviral vositalar qo‘llanadi.
Tuxumdon faoliyatining susayishi yoki ovulyatsiya buzilishlarida stimulyatsiya usullari,
bachadon naylari yoki varikotsele kabi jarrohlik muammolarida esa operativ muolajalar amalga
oshiriladi. So‘nggi yillarda yordamchi reproduktiv texnologiyalar keng rivojlandi: in vitro
fertilizatsiya (IVF), sun’iy urug‘lantirish (IUI), intratsitoplazmatik spermatozoid in’ektsiyasi
(ICSI) kabi usullar ko‘plab juftliklarga farzandli bo‘lish imkoniyatini yaratmoqda. Shu bilan
birga, embrionlarni muzlatib saqlash, donorlik va surrogat onalik kabi imkoniyatlar ham mavjud
bo‘lib, ular ayrim hollarda samarali yechim sifatida qo‘llanilmoqda.
Shuni ham ta’kidlash lozimki, bepushtlikni davolash jarayoni faqat tibbiy yondashuvlar
bilan chegaralanib qolmasligi kerak. Bu jarayon davomida psixologik qo‘llab-quvvatlash katta
ahamiyatga ega, chunki uzoq davom etuvchi davolanish jarayoni er-xotinlarning ruhiy holatiga
jiddiy ta’sir qiladi. Shu sababdan mutaxassislar ko‘pincha psixologik maslahat va oilaviy
terapiyani ham tavsiya etadilar. Natijada, diagnostika va davolashning kompleks yondashuvi
nafaqat bepushtlik muammosini hal etishga, balki oilaning mustahkamlanishi va jamiyatda
sog‘lom avlodni shakllantirishga xizmat qiladi.
Bepushtlik nafaqat tibbiy, balki chuqur ijtimoiy va psixologik oqibatlarga ega jarayon
hisoblanadi. Insoniyat tarixida farzand ko‘rish oila va jamiyatning asosiy qadriyatlaridan biri
sifatida qaralgan, shuning uchun ham tug‘ish qobiliyatidagi muammolar odatda kuchli ruhiy
bosim va ijtimoiy ta’sirlar bilan kechadi. Jamiyatimizda bepushtlik ko‘pincha faqat ayol shaxsiga
bog‘lab qo‘yiladi, holbuki tibbiy tadqiqotlar natijalariga ko‘ra, erkaklar bepushtligi ham ayollar
bepushtligi kabi keng tarqalgan. Bunday noto‘g‘ri qarashlar ayollarga nisbatan ortiqcha bosim
o‘tkazib, ularning ruhiy tushkunlikka tushishiga, o‘ziga bo‘lgan ishonchni yo‘qotishiga va
oilaviy nizolarning kuchayishiga sabab bo‘ladi. Erkaklarda ham farzand ko‘rishdagi muammolar
ko‘pincha o‘zini past baholash, asabiylik, ijtimoiy izolyatsiya va hatto depressiyaga olib kelishi
mumkin.
Bepushtlikning psixologik oqibatlari turlicha namoyon bo‘ladi: oilaviy munosabatlarda
sovuqlik, ajrimlar sonining ortishi, jamiyatda o‘zini keraksiz his qilish, hatto ruhiy kasalliklarga
moyillik kuchayishi kuzatiladi. Ayrim hollarda bepushtlikka chalingan juftliklar muolajalarga
sarflanadigan yuqori xarajatlar tufayli iqtisodiy qiyinchiliklarga ham duch keladilar, bu esa
ularning turmush sharoitiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 9 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
101
Shu bilan birga, jamiyatdagi stereotiplar va noto‘g‘ri qarashlar muammoni yanada
murakkablashtiradi, chunki odamlar ko‘pincha o‘z muammolarini boshqalardan yashirishga
intiladilar va bu ruhiy yukni yanada og‘irlashtiradi.
Shunday bo‘lsa-da, bugungi kunda dunyo miqyosida ham, O‘zbekistonda ham bepushtlik
masalalarida psixologik yordam ko‘rsatish tizimi shakllanib bormoqda. Reproduktiv salomatlik
markazlari qoshida psixolog-maslahatchilar faoliyat yuritmoqda, ayrim klinikalarda oilaviy
terapiya yo‘lga qo‘yilmoqda. Bu esa bemorlarning davolanish jarayoniga bo‘lgan motivatsiyasini
oshirishga, ruhiy bosimni yengillashtirishga va oilaviy totuvlikni saqlashga xizmat qilmoqda.
Demak, bepushtlik muammosini faqat tibbiy davolash bilan chegaralab bo‘lmaydi, balki
uning ijtimoiy-psixologik oqibatlarini ham chuqur o‘rganish va bartaraf etish dolzarb vazifa
hisoblanadi.
Xulosa
Reproduktiv salomatlik va bepushtlik muammolari bugungi kunda nafaqat tibbiyot, balki
jamiyat taraqqiyotini belgilovchi eng muhim masalalardan biri hisoblanadi. Ushbu tadqiqotda
ko‘rib chiqilganidek, reproduktiv salomatlik shaxsning umumiy sog‘lom turmush tarzini
belgilovchi omil bo‘lib, demografik barqarorlikni saqlash va sog‘lom avlodni tarbiyalashda hal
qiluvchi ahamiyat kasb etadi. Bepushtlik esa ko‘p qirrali sabablar bilan bog‘liq bo‘lib, gormonal
buzilishlar, infeksiyalar, ekologik omillar, yosh va turmush tarziga oid xususiyatlar bilan
izohlanadi.
Shuningdek, bepushtlikning ijtimoiy va psixologik oqibatlari ham nihoyatda keng
ko‘lamli: oilaviy totuvlikning buzilishi, ruhiy tushkunlik, iqtisodiy qiyinchiliklar va jamiyatdagi
salbiy stereotiplarning shakllanishi shular jumlasidandir. Shuning uchun bepushtlikni faqat tibbiy
muammo sifatida emas, balki kompleks ijtimoiy masala sifatida ham ko‘rish zarur.
Muammoni hal etishda diagnostika va davolashning zamonaviy yondashuvlari — in vitro
fertilizatsiya, sun’iy urug‘lantirish, gormonal va jarrohlik muolajalar muhim o‘rin tutmoqda. Shu
bilan birga, profilaktik chora-tadbirlarni kuchaytirish, yoshlarni reproduktiv salomatlik haqida
to‘g‘ri ma’lumot bilan ta’minlash, sog‘lom turmush tarzini targ‘ib qilish, psixologik qo‘llab-
quvvatlash tizimini yo‘lga qo‘yish zarur.
Xulosa qilib aytganda, reproduktiv salomatlikni mustahkamlash va bepushtlikning oldini
olish shaxsiy farovonlik, oilaviy baxt-saodat hamda milliy taraqqiyotning muhim omili sifatida
qaralishi lozim. Bu borada tibbiyot sohasi, davlat siyosati va jamiyat birgalikda harakat
qilgandagina muammoni samarali hal qilish mumkin bo‘ladi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1.
World Health Organization (WHO).
Global prevalence of infertility, overview and
recommendations
. Geneva: WHO, 2023.
2.
Boivin J., Bunting L., Collins J.A., Nygren K.G.
International estimates of infertility
prevalence and treatment-seeking: potential need and demand for infertility medical
care
. Human Reproduction, 2007; 22(6): 1506–1512.
3.
Inhorn M.C., Patrizio P.
Infertility around the globe: new thinking on gender,
reproductive technologies and global movements in the 21st century
. Human
Reproduction Update, 2015; 21(4): 411–426.
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 9 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
102
4.
O‘zbekiston Respublikasi Sog‘liqni saqlash vazirligi.
Reproduktiv salomatlik bo‘yicha
milliy dastur
. Toshkent, 2022.
5.
Zafarova M.M. Ayollar reproduktiv salomatligining dolzarb muammolari.
Tibbiyot
jurnali
, 2021; №4: 65–72.
6.
Shukurova G.X. Oila salomatligi va bepushtlik muammolarining ijtimoiy-psixologik
jihatlari.
Ijtimoiy fanlar axborotnomasi
, 2020; №2: 118–124.
