Linguistic analysis and translation problems of tax-customs terms in English and Uzbek languages

Abstract

The topicality and necessity of the thesis. The characteristics and classifications of the terms concerning taxation and customs sphere, carrying out the comparative linguistic analysis between different languages and defining their linguistic features, as well as working out methods and methodologies of translating terms arc the important problems before the linguists of the world.
After gaining independence, the Republic of Uzbekistan established the equal legal socio-economic, political, cultural and diplomatic relations with many foreign countries of the world. Over 25 years of independence has increased the contribution of economic agents in the development of our economy and therefore the need for further improvement of tax and customs systems The establishment of relations of cooperation with foreign entrepreneurs and businessmen who come to our country. From this point, demands for tax and customs systems, preparation of highly qualified and skilled, competitive staff who can communicate fluent in several foreign languages. Consequently, there is a need to research thoroughly TC terms in the areas. In this sense, it is true the following thought, which says: “ ...the decision of a number of urgent problems, how to expand the scope of the study of our native language and publish comparative etymological dictionaries, to develop the necessary terms and phrases, concepts and categories, ... in short, comprehensively, on a scientific basis to develop the Uzbek language, ... to create opportunities for our children, so that they fluent in foreign languages, no doubt, will serve for the benefit of our noble goals”.
Contrastive-comparative researching of tax and customs terminologies (TCX0) in English and Uzbek languages is considerably relevance with that promoting of international cooperation relations in the tax and customs sphere and the creation of a sense of necessary conditions for economic agents. To date, one of the most urgent and important problems is the development of scientific research and leading principles of linguistic features translated multilayer lexemes, terminological units from the point of view of linguistics and translation theory. Disclosure of the lexical-semantic, functional and structural characteristics of connotative and denotative peculiarities of tax and customs terms ensures adequate translation. The results of these studies arc intended to serve the implementation of the members of the society of tax and other obligatory payments on the basis of specific and concise terms, identical understanding, enhance legal awareness and culture of citizens in this area.
The present research will contribute to carrying out the tasks stipulated in the Decree of the President of the Republic of Uzbekistan on 10 December 2012 of the number № PD-1875 “On measures for further improvement of foreign language learning system”. It may be useful in the implementation of the tasks defined in the Presidential Decree “On establishment of the Tashkent State University of Uzbek language and literature named after Alisher Navoi” № 4797 as of May 13, 2016, the Law of the Republic of Uzbekistan “On approval of the Tax Code of the Republic of Uzbekistan in new edition” December 25, 2007 № LRU-136, the Law of the Republic of Uzbekistan “On approval of the Customs Code of the Republic of Uzbekistan in new edition” January 20, 2016 № LRU -400 and other normative-legal documents.
The aim of research work is a comparative-typological analysis of the linguistic features of the tax and customs terms in English and Uzbek languages, as well as working out their translation methods.
Scientific novelty of the Research is as follows:
derivational principles of English and Uzbek tax and customs terms, affixation, morphemic-morphological, lexic-scmantic, functional-semantic and syntactic structures of these terms comprehensively were revealed for the first time;
features of tax and customs terms in Uzbek and English languages; historical formation and their pragma linguistic eventfulness in discourse arc scientifically proved;
current situation of English and Uzbek tax-customs terminology, their gene pool fund and disclosed the way of enrichment tax and customs terms from internal and external opportunities have been investigated, as well as identified the quantitative indicators of borrowed layers;
research disclosed and scientifically proved some prevent (interfere) factors as synonymy, polysemy, homonymy, hyper-hyponym and their influence in translation of tax and customs terms;
principles and adequate translation methods of tax and customs terms worked out while translating from English into Uzbek, and vice versa;
scientifically proven importance of precautions from idiomatic units of words with stylistic color in terminology, imagery and expressiveness, as well as slang in translation of tax and customs terms, as well as tax-customs terms unified and regulated.
CONCLUSION
1. It is required the creative assimilation of scientific sources should be explored TC terms not only in terms of features of economic categories, but also in terms of the comparative-typological linguistic aspects and should be taken into account the nature of translation, in comparison with the national language.
2. Basing on the complex of knowledge accumulated by humanity for centuries, with the comparative study of the TC terminology translation aspect, with the definition of integral and differential peculiarities and characteristics of the transmission in the translation of the terms of two languages. The approach to the TC terminology will enable a comprehensive and deeply explore the terminological system of these two spheres.
3. TC terminology is composed of several important lexical-semantic groups as an integral system by category. These arc: 1) The terms denoting the names of the subjects of the TC system; 2) The terms denoting the names of objects and documents imposed by the obligations to pay the taxes and customs duties; 3) The terms denoting functionality during TC practice; 4) The terms used in the practice of the system during the commission of illegal acts.
4. The main sources of formation of the TC terms arc due to internal and external resources of language. However, there is a high level of development of borrowing words from other languages in TC terminology. The lexical layer is an integral part of the economic sphere. The economic sphere is characterized by an immediate merger with the global integration process. There arc various ways to borrow the words by tracing the full and partial in this lexicon. As well as the borrowing of the words as they arc in both languages, except for borrowed terms, actively functioning and international terms, which occur not only from the Greek and Latin languages, but lexemes borrowed from Italian (7%), Germany (9%), France (19%), Russian ( Slavic) (21%) languages, which constitute a special layer in linguistics.
5. The formation of TC terminology units is carried out by several methods in English and Uzbek languages: 1) The method of affixation; 2) The lexical-semantic method; 3) Composition way; 4) Conversion means; 5) Acronyms and abbreviations.
6. Tax and customs terms are divided into two main types compared languages: terms with mono component and the terms with multi component (complex terms and the terms in the phrase form). But the number of terms is dominated by multi-component in both languages (in English language - 61.7%, in Uzbek - 78%) make up the core vocabulary.
7. Synonymous, homonymous, polysemantic terms, hypcr-hypcronimic relations and the relations of antonyms arc common in TC terminology of English and Uzbek languages. Difficulties of translations of synonymous, homonymous and polysemantic relations arc closely linked with the results of such phenomena in terminology as “term formation and terminological specialization (transtcrminology)”. It should be paid attention to the integral features in two languages and differential features of the terms in translation process. It is advisable to translate the terms in caique which have integral characteristics and the terms must be translated in “transformation” (lexical, semantic, grammatical, pragmatic) which have differential features.
8. It is necessary to investigate the issue of adequate translation tax and customs terms from a foreign language into the national language from the national into a foreign language due to contextual situation in the first place. It is necessary to research the linguistic features of tax and customs terms of Uzbek language in terminology system comparatively with other languages. This process enables a positive solution of two main problems: 1) the creative study and assimilation of the tax and customs sources in foreign languages; 2) determine the criteria for the development of long-term, strategic directions of the special vocabulary of the national language.
9. Acceleration of the process of transition to a stable market economy and the rapid development of production, independently business of our country put forward unification (ordering) problem of tax and customs terms. To resolve such problems successfully should be carried out as follows:
- To provide a scientific and practical approach to issue of ordering TC terminology as other areas of terminology;
- To consider the criteria for ordering TC terminology and correct use of terminology units as the most urgent issue on the agenda, to conduct constant control over it;
- It is one of the important issues to create a bilingual (English-Uzbek) explanatory dictionary, which fully covers all TC terms that accurately and correctly expressed the essence of the translation of all the terms.
10. Scientific research of TC terminology serves to ensure accuracy, brevity and accessibility, understanding by all members of society the rights and obligations of payment of tax and customs.
11. Scientific research of TC terminology will be an important impetus to increasing legal awareness and culture of the people in this field. In this sense, the study of the TC terminology, not only by the example of the English and Uzbek languages, and their in-depth study on the example of other world languages, cooperation in this field with foreign scientists and experts is considered an important task.

Source type: Abstracts
Years of coverage from 1992
inLibrary
Google Scholar
Branch of knowledge
CC BY f
1-87
22

Downloads

Download data is not yet available.
To share
Akhmedov О. (2023). Linguistic analysis and translation problems of tax-customs terms in English and Uzbek languages. Catalog of Abstracts, 1(1), 1–87. Retrieved from https://www.inlibrary.uz/index.php/autoabstract/article/view/49033
Crossref
Сrossref
Scopus
Scopus

Abstract

The topicality and necessity of the thesis. The characteristics and classifications of the terms concerning taxation and customs sphere, carrying out the comparative linguistic analysis between different languages and defining their linguistic features, as well as working out methods and methodologies of translating terms arc the important problems before the linguists of the world.
After gaining independence, the Republic of Uzbekistan established the equal legal socio-economic, political, cultural and diplomatic relations with many foreign countries of the world. Over 25 years of independence has increased the contribution of economic agents in the development of our economy and therefore the need for further improvement of tax and customs systems The establishment of relations of cooperation with foreign entrepreneurs and businessmen who come to our country. From this point, demands for tax and customs systems, preparation of highly qualified and skilled, competitive staff who can communicate fluent in several foreign languages. Consequently, there is a need to research thoroughly TC terms in the areas. In this sense, it is true the following thought, which says: “ ...the decision of a number of urgent problems, how to expand the scope of the study of our native language and publish comparative etymological dictionaries, to develop the necessary terms and phrases, concepts and categories, ... in short, comprehensively, on a scientific basis to develop the Uzbek language, ... to create opportunities for our children, so that they fluent in foreign languages, no doubt, will serve for the benefit of our noble goals”.
Contrastive-comparative researching of tax and customs terminologies (TCX0) in English and Uzbek languages is considerably relevance with that promoting of international cooperation relations in the tax and customs sphere and the creation of a sense of necessary conditions for economic agents. To date, one of the most urgent and important problems is the development of scientific research and leading principles of linguistic features translated multilayer lexemes, terminological units from the point of view of linguistics and translation theory. Disclosure of the lexical-semantic, functional and structural characteristics of connotative and denotative peculiarities of tax and customs terms ensures adequate translation. The results of these studies arc intended to serve the implementation of the members of the society of tax and other obligatory payments on the basis of specific and concise terms, identical understanding, enhance legal awareness and culture of citizens in this area.
The present research will contribute to carrying out the tasks stipulated in the Decree of the President of the Republic of Uzbekistan on 10 December 2012 of the number № PD-1875 “On measures for further improvement of foreign language learning system”. It may be useful in the implementation of the tasks defined in the Presidential Decree “On establishment of the Tashkent State University of Uzbek language and literature named after Alisher Navoi” № 4797 as of May 13, 2016, the Law of the Republic of Uzbekistan “On approval of the Tax Code of the Republic of Uzbekistan in new edition” December 25, 2007 № LRU-136, the Law of the Republic of Uzbekistan “On approval of the Customs Code of the Republic of Uzbekistan in new edition” January 20, 2016 № LRU -400 and other normative-legal documents.
The aim of research work is a comparative-typological analysis of the linguistic features of the tax and customs terms in English and Uzbek languages, as well as working out their translation methods.
Scientific novelty of the Research is as follows:
derivational principles of English and Uzbek tax and customs terms, affixation, morphemic-morphological, lexic-scmantic, functional-semantic and syntactic structures of these terms comprehensively were revealed for the first time;
features of tax and customs terms in Uzbek and English languages; historical formation and their pragma linguistic eventfulness in discourse arc scientifically proved;
current situation of English and Uzbek tax-customs terminology, their gene pool fund and disclosed the way of enrichment tax and customs terms from internal and external opportunities have been investigated, as well as identified the quantitative indicators of borrowed layers;
research disclosed and scientifically proved some prevent (interfere) factors as synonymy, polysemy, homonymy, hyper-hyponym and their influence in translation of tax and customs terms;
principles and adequate translation methods of tax and customs terms worked out while translating from English into Uzbek, and vice versa;
scientifically proven importance of precautions from idiomatic units of words with stylistic color in terminology, imagery and expressiveness, as well as slang in translation of tax and customs terms, as well as tax-customs terms unified and regulated.
CONCLUSION
1. It is required the creative assimilation of scientific sources should be explored TC terms not only in terms of features of economic categories, but also in terms of the comparative-typological linguistic aspects and should be taken into account the nature of translation, in comparison with the national language.
2. Basing on the complex of knowledge accumulated by humanity for centuries, with the comparative study of the TC terminology translation aspect, with the definition of integral and differential peculiarities and characteristics of the transmission in the translation of the terms of two languages. The approach to the TC terminology will enable a comprehensive and deeply explore the terminological system of these two spheres.
3. TC terminology is composed of several important lexical-semantic groups as an integral system by category. These arc: 1) The terms denoting the names of the subjects of the TC system; 2) The terms denoting the names of objects and documents imposed by the obligations to pay the taxes and customs duties; 3) The terms denoting functionality during TC practice; 4) The terms used in the practice of the system during the commission of illegal acts.
4. The main sources of formation of the TC terms arc due to internal and external resources of language. However, there is a high level of development of borrowing words from other languages in TC terminology. The lexical layer is an integral part of the economic sphere. The economic sphere is characterized by an immediate merger with the global integration process. There arc various ways to borrow the words by tracing the full and partial in this lexicon. As well as the borrowing of the words as they arc in both languages, except for borrowed terms, actively functioning and international terms, which occur not only from the Greek and Latin languages, but lexemes borrowed from Italian (7%), Germany (9%), France (19%), Russian ( Slavic) (21%) languages, which constitute a special layer in linguistics.
5. The formation of TC terminology units is carried out by several methods in English and Uzbek languages: 1) The method of affixation; 2) The lexical-semantic method; 3) Composition way; 4) Conversion means; 5) Acronyms and abbreviations.
6. Tax and customs terms are divided into two main types compared languages: terms with mono component and the terms with multi component (complex terms and the terms in the phrase form). But the number of terms is dominated by multi-component in both languages (in English language - 61.7%, in Uzbek - 78%) make up the core vocabulary.
7. Synonymous, homonymous, polysemantic terms, hypcr-hypcronimic relations and the relations of antonyms arc common in TC terminology of English and Uzbek languages. Difficulties of translations of synonymous, homonymous and polysemantic relations arc closely linked with the results of such phenomena in terminology as “term formation and terminological specialization (transtcrminology)”. It should be paid attention to the integral features in two languages and differential features of the terms in translation process. It is advisable to translate the terms in caique which have integral characteristics and the terms must be translated in “transformation” (lexical, semantic, grammatical, pragmatic) which have differential features.
8. It is necessary to investigate the issue of adequate translation tax and customs terms from a foreign language into the national language from the national into a foreign language due to contextual situation in the first place. It is necessary to research the linguistic features of tax and customs terms of Uzbek language in terminology system comparatively with other languages. This process enables a positive solution of two main problems: 1) the creative study and assimilation of the tax and customs sources in foreign languages; 2) determine the criteria for the development of long-term, strategic directions of the special vocabulary of the national language.
9. Acceleration of the process of transition to a stable market economy and the rapid development of production, independently business of our country put forward unification (ordering) problem of tax and customs terms. To resolve such problems successfully should be carried out as follows:
- To provide a scientific and practical approach to issue of ordering TC terminology as other areas of terminology;
- To consider the criteria for ordering TC terminology and correct use of terminology units as the most urgent issue on the agenda, to conduct constant control over it;
- It is one of the important issues to create a bilingual (English-Uzbek) explanatory dictionary, which fully covers all TC terms that accurately and correctly expressed the essence of the translation of all the terms.
10. Scientific research of TC terminology serves to ensure accuracy, brevity and accessibility, understanding by all members of society the rights and obligations of payment of tax and customs.
11. Scientific research of TC terminology will be an important impetus to increasing legal awareness and culture of the people in this field. In this sense, the study of the TC terminology, not only by the example of the English and Uzbek languages, and their in-depth study on the example of other world languages, cooperation in this field with foreign scientists and experts is considered an important task.


background image

ТОШКЕНТ ДАВЛАТ ШАРҚШУНОСЛИК ИНСТИТУТИ,

ЎЗБЕКИСТОН ДАВЛАТ ЖАҲОН ТИЛЛАРИ УНИВЕРСИТЕТИ,

ЎЗБЕКИСТОН МИЛЛИЙ УНИВЕРСИТЕТИ ҲУЗУРИДАГИ

ФАН ДОКТОРИ ИЛМИЙ ДАРАЖАСИНИ БЕРУВЧИ

14.07.2016.Fil.09.01 РАҚАМЛИ ИЛМИЙ КЕНГАШ

ЎЗБЕКИСТОН ДАВЛАТ ЖАҲОН ТИЛЛАРИ УНИВЕРСИТЕТИ

АХМЕДОВ ОЙБЕК САПОРБОЕВИЧ

ИНГЛИЗ ВА ЎЗБЕК ТИЛЛАРИДА СОЛИҚ-БОЖХОНА

ТЕРМИНЛАРИНИНГ ЛИНГВИСТИК ТАҲЛИЛИ ВА

ТАРЖИМА МУАММОЛАРИ

10.00.06 – Қиёсий адабиётшунослик, чоғиштирма тилшунослик ва

таржимашунослик (филология фанлари)

ДОКТОРЛИК ДИССЕРТАЦИЯСИ АВТОРЕФЕРАТИ

Тошкент – 2016


background image

УДК:

336.22 (038)

339.543 (038)

Докторлик диссертацияси автореферати мундарижаси

Оглавление автореферата докторской диссертации

Content of the abstract of doctoral dissertation

Ахмедов Ойбек Сапорбоевич

Инглиз ва ўзбек тилларида солиқ-божхона терминларининг
лингвистик таҳлили ва таржима
муаммолари..........................................................5

Ахмедов Ойбек Сапорбоевич

Лингвистический анализ и проблемы перевода налоговых и
таможенных терминов в английском и узбекском
языке......................................29

Akhmedov Oybek Saporboyevich

Linguistic analysis and translation problems of tax-customs terms in English and
Uzbek languages....................................................................................57

Эълон қилинган ишлар рўйхати

Список опубликованных работ
List of
publications.........................................................................................................83


background image

2

ТОШКЕНТ ДАВЛАТ ШАРҚШУНОСЛИК ИНСТИТУТИ,

ЎЗБЕКИСТОН ДАВЛАТ ЖАҲОН ТИЛЛАРИ УНИВЕРСИТЕТИ,

ЎЗБЕКИСТОН МИЛЛИЙ УНИВЕРСИТЕТИ ҲУЗУРИДАГИ

ФАН ДОКТОРИ ИЛМИЙ ДАРАЖАСИНИ БЕРУВЧИ

14.07.2016.Fil.09.01 РАҚАМЛИ ИЛМИЙ КЕНГАШ

ЎЗБЕКИСТОН ДАВЛАТ ЖАҲОН ТИЛЛАРИ УНИВЕРСИТЕТИ

АХМЕДОВ ОЙБЕК САПОРБОЕВИЧ

ИНГЛИЗ ВА ЎЗБЕК ТИЛЛАРИДА СОЛИҚ-БОЖХОНА

ТЕРМИНЛАРИНИНГ ЛИНГВИСТИК ТАҲЛИЛИ ВА

ТАРЖИМА МУАММОЛАРИ


background image

10.00.06 – Қиёсий адабиётшунослик, чоғиштирма тилшунослик ва

таржимашунослик (филология фанлари)

ДОКТОРЛИК ДИССЕРТАЦИЯСИ АВТОРЕФЕРАТИ

Тошкент – 2016

Докторлик диссертацияси мавзуси Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси

ҳузуридаги Олий аттестация комиссиясида №30.09.2014/Б2014.3-4.Fil157 рақам билан
рўйхатга олинган.

Докторлик диссертацияси Ўзбекистон давлат жаҳон тиллари университетида

бажарилган. Диссертация автореферати уч тилда (ўзбек, рус, инглиз) Илмий кенгаш
веб-саҳифасининг www.tashgiv.uz ҳамда “Ziyonet” ахборот таълим портали манзили
(www.ziyonet.uz)га жойлаштирилган.

Илмий маслаҳатчи: Маматов Абди Эшанқулович

филология фанлари доктори, профессор

Расмий оппонентлар: Ҳошимов Ғанижон Мирзааҳмедович

филология фанлари доктори, профессор

Кучимов Шухрат Норқизилович

филология фанлари доктори, профессор


Кесава Паниккар

Ҳиндистон Дравидиан тилшунослик институти директори, филология фанлари

доктори, профессор

Етакчи ташкилот: Самарқанд давлат чет тиллар институти

Диссертация ҳимояси Тошкент давлат шарқшунослик институти, Ўзбекистон давлат

жаҳон

тиллари

университети,

Ўзбекистон

миллий

университети

ҳузуридаги

14.07.2016.Fil.09.01рақамли Илмий кенгашнинг 2016 йил «____» »______________» соат ___


background image

даги мажлисида бўлиб ўтади. (Манзил: 100047, Тошкент, Шаҳрисабз кўчаси, 16-уй. Тел:
(99871) 233–45–21; факс: (99871) 233–52–24; e–mail: sharq_ilmiy@mail.ru.

Докторлик диссертацияси билан Тошкент давлат шарқшунослик институтининг

Ахборот-ресурс марказида танишиш мумкин (____ рақами билан рўйхатга олинган). Манзил:
100047, Тошкент, Шаҳрисабз кўчаси, 16-уй. Тел: (99871) 233–45–21.

Диссертация автореферати 2016 йил «_____» _____________ куни тарқатилди.
(2016 йил «____»_____________ даги ___ рақамли реестр баённомаси).

А.М.Маннонов

Фан доктори илмий даражасини

берувчи илмий кенгаш раиси,

филол. ф.д., профессор

Қ.Ш.Омонов

Фан доктори илмий даражасини

берувчи илмий кенгаш котиби,

филол.ф.д., доцент

Г.Ҳ.Боқиева

Фан доктори илмий даражасини

берувчи илмий кенгаш қошидаги

илмий семинар раиси, филол.ф.д.,

профессор

4

КИРИШ (докторлик диссертацияси аннотацияси)

Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати.

Солиқ-божхона

соҳаларига оид терминларни таснифлаш ва тавсифлаш, уларни турли
тизимли тиллар кесимида лингвистик таҳлил қилиш, терминларнинг таржима
қилиш усулларини, хусусиятларини, метод ва методологияларини аниқлаш
ҳамда ишлаб чиқиш дунё тилшунослари олдида турган муҳим масалалардан
биридир.

Ўзбекистон Республикаси мустақилликка эришгач, жаҳоннинг кўплаб

давлатлари билан тенг ҳуқуқли ижтимоий-иқтисодий, сиёсий-маданий ва
дипломатик алоқалар ўрнатди. Ўтган 25 йиллик даврда мамлакатимиз
иқтисодиёти ривожланишида ташқи иқтисодий фаолият иштирокчиларининг
ҳиссаси тобора ошиб бормоқда. Шу боис, республикамизга кўплаб хорижлик
тадбиркор ва ишбилармонларнинг ташриф буюриши ва улар билан
ҳамкорлик алоқалари ўрнатилиши солиқ ва божхона тизими фаолиятини
янада такомиллаштиришни талаб қилади. Бу ўз навбатида божхона ва солиқ
соҳалари учун бир неча хорижий тилларда эркин сўзлаша оладиган малакали,
рақобатбардош кадрларни тайёрлашни тақозо этади. Бинобарин, мазкур
соҳаларга оид терминларни чуқур тадқиқ қилишга бўлган эҳтиёж юзага
келди. Шу маънода, турли соҳаларда “она тилимизнинг қўлланиш доирасини
кенгайтириш, этимологик ва қиёсий луғатлар нашр этиш, зарур атама ва
иборалар, тушунча ва категорияларни ишлаб чиқиш, ... бир сўз билан
айтганда, ўзбек тилини илмий асосда ҳар томонлама ривожлантириш,


background image

…фарзандларимиз

учун чет-тилларни пухта эгаллаш борасида қулай

имкониятлар яратиш каби бир-биридан муҳим вазифаларни ҳал этиш эзгу
мақсадларга хизмат қилиши шубҳасиздир”

1

.

Солиқ-божхона (СБ)

2

терминологиясини инглиз ва ўзбек тилларида

қиёсий-чоғиштириб тадқиқ қилиш бугунги кунда божхона ва солиқ
соҳаларида халқаро ҳамкорлик алоқаларининг ривожланиши билан ташқи
иқтисодий

фаолият

иштирокчиларига

муайян

даражада

енгиллик

яратилишига

олиб келиши

билан алоҳида долзарблик касб эта

ди.

Таржима қилинаётган

кўпқатламли

лексемалар,

терминологик

бирликлар

лингвистик

хусусиятларига хос етакчи тамойилларни тилшунослик, таржимашунослик
назарияси нуқтаи назаридан ишлаб чиқиш, уларни илмий асосда тадқиқ этиш
бугунги кунда

долзарб ва муҳим муаммолардан бири ҳисобланади.

Солиқ-божхона

терминларининг

лексик-семантик,

функционал-структуравий, коннотатив ва денотатив хусусиятларини очиб
бериш таржима адекватлигини таъминлайди. Бундай тадқиқот натижалари
ж

амият аъзолари учун солиқ ва бошқа мажбурий тўловларнинг аниқ ва қисқа

терминлар асосида амалга оширилиши, барчага бир хилда тушунилишига,
фуқароларнинг

мазкур соҳага доир ҳуқуқий онг ва маданиятнинг янада

ошишига хизмат қилиши мумкин.

1

Каримов И.А.Юксак маънавият – енгилмас куч. – Тошкент: Маънавият, 2008.– Б.87.

2

Тадқиқотда

“солиқ ва божхона” термини ўрнига бундан кейин СБ қисқартмасидан фойдаланилади.

Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2012 йил 10 декабрдаги ПҚ

1875-сон «Чет тилларни ўрганиш тизимини янада такомиллаштириш чора
тадбирлари тўғрисида»ги Қарори ва 2016 йил 13 майдаги ПФ-4794-сон
«Алишер Навоий номидаги Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти
университетини ташкил этиш тўғрисида»ги Фармони, 2007 йил 25
декабрдаги ЎРҚ-136-сон «Ўзбекистон Республикасининг янги таҳрирдаги
Cолиқ кодексини тасдиқлаш тўғрисида»ги Қонуни, 2016 йил 20 январдаги
ЎРҚ 400-сонли «Ўзбекистон Республикасининг янги таҳрирдаги Божхона
кодексини тасдиқлаш тўғрисида»ги Қонунлари ва мазкур фаолиятга тегишли
бошқа меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларда белгиланган вазифаларни амалга
оширишда диссертация тадқиқоти муайян даражада хизмат қилади.

Тадқиқотнинг республика фан ва технологиялари ривожланиши

нинг устувор йўналишларига боғлиқлиги

. Мазкур тадқиқот республика

фан ва технологиялар тараққиётининг: I. «Демократик ва ҳуқуқий жамиятни
маънавий-ахлоқий ва маданий ривожлантириш, инновацион иқтисодиётни
шакллантириш» устувор йўналишига мувофиқ бажарилган.

Диссертация мавзуси бўйича хорижий илмий-тадқиқотлар шарҳи

3

. Турли

тизимли тилларда солиқ-божхона терминларининг лексик семантик,

структуравий-функционал, тарихий-этимологик ҳамда статистик жиҳатлари,
когнитив-концептуал тадқиқи масаласига оид илмий изланишлар жаҳоннинг


background image

етакчи илмий марказлари ва олий таълим муассасаларида олиб борилмоқда,

жумладан, Cambridge University (Буюк Британия), Oxford University (Буюк

Британия), University of North Carolina (АҚШ), Vienna University (Австрия),

Osaka University (Япония), Ege University, Ankara University (Tуркия), Korea

University of International Studies (Жанубий Корея), National University of

Seoul (Жанубий Корея), Minzu University of China (Хитой), Москва давлат

университети, Россия божхона академияси (Россия), Ўзбекистон давлат

жаҳон тиллари университети (Ўзбекистон). СБ терминларига оид жаҳонда

олиб борилган тадқиқотлар натижасида қатор, жумладан қуйидаги илмий

натижалар олинган: соҳа терминларининг этимологик таснифи ҳамда

тавсифи очиб берилган, семасиологик хусусиятлари илмий асосланган

(Cambridge University); СБ терминлари тилни бойитишдаги моҳияти

аниқланган, уларнинг лингвокультурологик тамойиллари исботланган

(University of North Carolina); мазкур соҳа терминларининг

функционал-стилистик, лексик-семантик, структур хусусиятлари диахрон

аспектда очиб берилган (Vienna University); СБ терминларининг

коммуникатив-прагматик хусусиятлари, бадиий ва нобадиий жанрда қўллаш

методологияси такомиллаштирилган (Ankara University, Isanbul University);

СБ терминларининг гипер-гипонимик муносабатлари аниқланган (Osaka

University); солиқ ҳуқуқи терминларининг когнитив асоси ва

структур-семантик хусусиятлари илмий-назарий жиҳатдан

такомиллаштирилган (Humboldt University); божхона иши лексикасининг

3

https://scm.ncsu.edu/scm-articles/article/glossary-of-terms-tariff-and-tax-in-international-trade;

http://ec.europa.eu/taxation_customs/common/publications/studies/index_en.htm; сustoms.org.uz; taxation.org.uz.

6

шаклланиши ва ривожланиши, дискурсдаги прагмалингвистик воқеаланиши
исботланган (Москва давлат университети); инглиз ва ўзбек тилларида СБ
терминларининг лингвистик таҳлили ва таржима муаммолари илмий
асосланган (Ўзбекистон давлат жаҳон тиллари университети).

Бугунги кунда жаҳон миқёсида терминшунослик бўйича қатор,

жумладан, қуйидаги устувор йўналишларда тадқиқот ишлари олиб
борилмоқда: СБ терминларининг лексик-семантик, морфемик-морфологик,
функционал-структуравий ва ўзлашма қатламларини турли тизимли тиллар
кесимида очиб бериш; СБ соҳаларида икки тилли, энциклопедик ҳамда
изоҳли таржима луғатларини яратиш, СБ соҳаларига оид луғатлар сифатини
такомиллаштириш; терминларнинг унификациясига, бир хиллигига эришиш,
терминологияда муқобили мавжуд бўлмаган термин лакуналарнинг моҳияти
ва таржимаси билан боғлиқ таклиф ва тавсиялар ишлаб чиқиш.

Муаммонинг

ўрганилганлик даражаси.

Инсоният ўтмишида истеъмолда бўлган тарихий

СБ терминларининг фонетик, лексик-семантик, структуравий-функционал,
тарихий-этимологик ҳамда қиёсий-статистик жиҳатлари В.В.Радлов,
И.Н.Березин, А.А.Молчанов, А.П.Григорьев, Ҳ.А.Дадабоев, Р.Г.Мукминова

4

каби олимларнинг тадқиқотларида ўз ифодасини топган. Жумладан,


background image

В.В.Радлов араб-форс ва туркий тиллардаги тарихий СБ терминларининг
структуравий-семантик жиҳатларини чиғатой, қозоқ, таранчи, телеут, олтой,
лебедин (ҳозирги Украинанинг шарқий қисмида яшовчи аҳолига мансуб тил),
шор (Олтой ўлкасининг шимолий қисми аҳолисига мансуб тил) ва
озарбайжон тиллари билан қиёсий аспектда тадқиқ этган. И.Н.Березин
Тўхтамишхон томонидан ёзилган ёрлиқларда учровчи туркий тилда битилган
солиқ ва бож терминларининг турлари ва таржималарига алоҳида эътибор
қаратган. А.А.Молчанов эса Алишер Навоий даврида Ҳиротдаги солиқ
тизимининг ижобий томонга ўзгариши ва ўша даврдаги солиққа оид
терминларни тарихий-аналитик жиҳатдан ўрганган. А.П.Григорьев XIII-XV
асрларда Олтин Ўрда хонлари томонидан жорий қилинган «

ярлык

»

5

нинг

мазмун-моҳияти, таснифи, давлат ҳокимияти ва унинг таркибий
тузилмаларини бошқаришда, хусусан, суд-ҳуқуқ, солиқ, ғазначилик ҳамда
божхона, ташқи иқтисодий ва сиёсий масалаларни ҳал қилишдаги ўрнига
катта эътибор қаратган. Ҳ.А.Дадабоев XI-XIV асрларга оид туркий тилларда
битилган ёзма ёдгорликлардаги солиқ ва бож мажбурий тўловларига оид
терминларни лексик-семантик, структуравий-этимологик жиҳатдан таҳлил
қилган. Р.Г.Мукминова эса XVI-XVII асрларда Ўрта Осиё ўзбек (хусусан,
Бухоро, Қўқон, Хива) хонликлари давридаги ижтимоий-

4

Радлов В. Ярлыки Тохтамыша и Темир Кутлуга. // ЗВОРАО, том III, вып., I–III, СПб., 1888; Березин И.Н.

Ханские ярлыки: Тарханные ярлыки Тохтамыша, Темур Кутлука и Саадет Гирея. Казань: 1851; Молчанов
А.А. К характеристике налоговой системы в Герате эпохи Алишера Навои//Родоначальник узбекской
литературы. –Т.:1940; Григорьев А.П. Налоговый термин “Қубчир”//Turcological: К семидесятилетию акад.
Кононова А.Н. – М.: Наука, 1976. – С. 235-240; Дадабаев Ҳ. Общественно – политическая и социально –
экономическая терминология в тюркоязычных писменных памятниках XI-XIV вв. Дис...д - ра филол.наук. –
Т.: 1991; Мукминова Р.Г. Несколько слов о терминах тамга и бадж//Общественные науки в Узбекистане. –

1969. №11.С – 65-69.

5

Ярлык – XII-XV асрлардаги Олтин Ўрда хонларининг ёзма шаклдаги фармони.

иқтисодий вазият, этномаданий жараёнлар, феодал ер эгаларининг солиқ ва
бож тўловларига бўлган муносабатларини ўрганган.

Турли тиллар солиқ ва божхона терминологиясининг бир қатор

масалалари қуйидаги тилшунос олимлар томонидан маълум даражада
ўрганилган. Жумладан, Е.А.Федорченко божхона иши лексикасининг
шаклланиши ва ривожланиши, деривацион структурасини рус тили мисолида
ўрганган бўлса

6

, С.С.Ганиева тожик ва инглиз тиллари солиқ

терминологиясининг структур-семантик таҳлилини ўрганишга эътибор
қаратган. Н.В.Буянов эса солиқ ва солиқ ҳуқуқи терминосферасини ифода
этувчи термин ва тушунчаларни функционал-семантик жиҳатдан таҳлил
қилишга ҳаракат қилган. Рус ва инглиз тилларидаги солиқ ҳуқуқи
терминларининг функционал-коммуникатив таснифи ҳамда тавсифи,
ижтимоий-маданий масалалари И.П.Ивановскаянинг илмий ишларида ўз
аксини топган.

Солиқ ва божхона терминларининг луғатшунослик йўналишида

А.В.Началов таҳрири остида нашр этилган «Современный толковый
налоговый словарь» (2006), Н.Г.Сычева, В.В.Ильина таҳрири остида


background image

«Толковый словарь аудиторских, налоговых и бюджетных терминов» (2003),
О.В.Круглякова муаллифлигидаги «Русско-английский и англо-русский
словарь таможенных терминов» (2010), А.Н.Козыриннинг «Толковый словарь
по таможенному праву» (2006), Абдуазизова Д.А., Г.А.Асилованинг
«English-Russian-Uzbek dictionary-phrasebook for customs officers (Божхона
ходимлари учун инглизча-русча-ўзбекча луғат-сўзлашгич)» (2013) каби
ишлари муҳим аҳамиятга эга.

Юқорида қайд этилган аксар тадқиқотларда араб, форс-тожик, мўғул,

уйғур, туркий (эски туркий тил, эски ўзбек адабий тили) тиллараро
муносабат, тожик ва инглиз, рус тили лексикасига хос бўлган солиқ ва солиқ
ҳуқуқи ҳамда божхона терминлари таҳлил ва тадқиқ қилинган.

Бироқ, солиқ-божхона терминларининг бугунги кундаги қўлланиши,

хусусан, ҳозирги кун учун муҳим амалий аҳамият касб этаётган инглиз ва
ўзбек тиллари кесимида қиёсий-типологик жиҳатдан, таржимашунослик
аспектида махсус ўрганилмаган.

Диссертация мавзусининг диссертация бажарилган олий таълим

муассасасининг илмий-тадқиқот ишлари билан боғлиқлиги.

Диссертация

тадқиқоти Ўзбекистон давлат жаҳон тиллари университетининг истиқболли
илмий-тадқиқот ишлари режасининг А2–058 «Бюджет-солиқ сиёсати
ижросини таъминлашда солиқ маъмурчилигининг ролини ошириш»

мавзусидаги лойиҳаси доирасида

бажарилган.

6

Федорченко Е.А. Становление и развитие терминологической лексики таможенного дела в русском языке.

Дис...д-ра филол.наук. – М.: 2004; Ганиева С.С. Структурно-семантический анализ налоговой терминологии
таджикского и английского языков. Автореф. дисс. ...канд. филол. наук. – Душанбе: 2007; Буянов.В.Н.
Функциональность терминов и понятий терминосферы налоги и налоговое право. Автореф. дисс. ...канд.
филол. наук. – Краснодар: 2001; Ивановская И.П. Терминологизация как функция языка и
культуры:системно-языковые, социально-культурные и функционально-коммуникативные характеристики
русско и англоязычных терминов налогового права. Автореф. дисс. ...канд. филол. наук. – Пятигорск: 2009.

8

Тадқиқотнинг мақсади

инглиз ва ўзбек тилларидаги солиқ-божхона

терминларининг лингвистик хусусиятларини очиб бериш асосида таржима
қилиш усулларини аниқлашдан иборат.

Тадқиқотнинг вазифалари

тилшуносликда солиқ ва божхона

терминларининг:

назарий жиҳатдан ўрганилганлик даражасини ёритиш, уларни диахрон

ва синхрон аспектда лингвистик хусусиятларини аниқлаш; амалдаги СБ
соҳаси меъёрий ҳуқуқий ҳужжатларида, кодексларда қўлланилган
терминларнинг берилиш ифода усулларининг ўрганиш ва бу соҳадаги
муаммоларни ҳал этиш йўлларини илмий асослаб бериш; мазкур соҳа
терминларининг деривацион жиҳатларини, аффиксал,
морфемик-морфологик, лексик-семантик, функционал-семантик ва синтактик
усулда ясалишини очиб бериш;

солиқ-божхона терминологиясидаги антонимия, синонимия,

полисемия, омонимия, гипонимия ва гиперонимия ҳодисаларини ёритиш;


background image

чоғиштирилаётган тилларда СБ терминларини таржима қилишдаги ўзига хос
функционал-семантик хусусиятларини аниқлаш, адекват таржима қилиш
юзасидан илмий-назарий қоидаларни ишлаб чиқиш; ушбу соҳа
терминларининг икки тилли (инглизча-ўзбекча) ҳамда изоҳли луғатини
яратиш хусусиятларидан келиб чиқиб, мазкур луғатларга қўйиладиган
талабларни ва аниқ мезонларни ишлаб чиқиш; ҳозирги кунда мавжуд бўлган
солиқ ва божхона терминларига оид турли луғатларни сифат жиҳатдан
такомиллаштириш юзасидан амалий таклиф ва тавсиялар бериш;

СБ терминларининг ўзбек тили лексикографик манбаларидаги ўрнини

аниқлаш, аҳамиятлилик даражасини ёритиш ва ушбу соҳада фаолият
юритаётган ходимлар эҳтиёжлари учун зарур бўлган икки тилли (инглизча
ўзбекча), изоҳли терминлар луғатини яратиш.

Тадқиқотнинг объекти

инглиз ва ўзбек тили солиқ-божхона

терминлари.

Тадқиқотнинг предмети

инглиз ва ўзбек тилларидаги солиқ-божхона

терминларининг ясалиш йўллари ва таржима қилиш усулларини ташкил
этади.

Тадқиқот усуллари.

Диссертацияда тавсифий, қиёсий-типологик

(чоғиштирма), диахрон ва синхрон, компонент таҳлил, семантик майдон
таҳлили, лингвостатистик методлар қўлланилган.

Тадқиқотнинг илмий янгилиги

қуйидагилардан иборат.

илк бор инглиз ва ўзбек тилларидаги солиқ-божхона терминларининг

деривацион тамойиллари, аффиксал, морфемик-морфологик, лексик
семантик, функционал-семантик ва синтактик усулда ясалиши асослаб
берилган;

ўзбек ва инглиз тилларидаги солиқ-божхона терминларининг

белгилари, дискурсда прагмалингвистик воқеаланиши ва тарихий
шаклланиши исботланган;

инглиз ва ўзбек тиллари СБ терминологиясининг ҳозирги босқичдаги

ҳолати, фонди-генофонди, ушбу соҳа терминологиясининг ички ва ташқи
омиллар ҳисобига бойиш йўллари исботланган ҳамда ўзлашма қатламнинг
миқдорий кўрсаткичлари аниқланган;

солиқ-божхона терминологиясидаги синонимия, полисемия, омонимия,

гиперонимия ва гипонимиянинг терминлар таржимасида тўсқинлик қилувчи
ҳолатларининг ечими далилланган;

соҳа терминларини инглиз тилидан ўзбек тилига ва ўзбек тилидан

инглиз тилига адекват таржима қилиш тамойиллари ҳамда усуллари
(тасвирий, трансформацион, калька, муқобил) ишлаб чиқилган;

мазкур соҳа терминлари таржимасида стилистик ва фразеологик

бирликлардан, образлилик ҳамда экспрессивликдан, жаргонликдан сақланиш
илмий асосланган, СБ терминлари тартибга солиниб, унификация қилинган.

Тадқиқотнинг амалий натижаси

. Инглиз ва ўзбек тилларини

ўрганишда СБ терминларининг деривацион тизимини ривожлантириш ва
қиёсий терминшунослик тамойилларини такомиллаштириш бўйича ҳамда


background image

солиқ-божхона терминларини тартибга солиш, уларни таржима қилишда бир
хилликка эришиш мақсадида бир қанча амалий таклиф ва тавсиялар ишлаб
чиқилган.

Солиқ-божхона терминларининг инглиз ва ўзбек тили лексикографик

манбалардаги фундаментал ўрни исботланган, аҳамиятлилик даражаси
аниқланган, солиқ-божхона ходимлари эҳтиёжлари учун зарур бўлган икки
тилли (5600 дан ортиқ терминни ўз ичига олган инглизча-ўзбекча) ҳамда
изоҳли терминлар луғати яратилиб, диссертацияга илова қилинган.

Тадқиқот

натижаларининг

ишончлилиги

.

Олинган

илмий

натижаларнинг аниқлиги ва ишончлилиги, ишда қўлланилган ёндашувлар ва
усуллар, фактик-аналитик тил материаллари ҳажмининг нуфузлилиги,
эришилган

янги

хулосаларни

диссертациянинг

назарий

жиҳатига

мувофиқлиги, ишлаб чиқилган таклиф ва тавсиялар, тегишли ташкилотлар
тавсиясига кўра чоп этилган полиграфик ва электрон нашр материалларидан
олинган натижалар ваколатли тузилмалар томонидан тасдиқланган.

Тадқиқот

натижаларининг

илмий

ва

амалий

аҳамияти

.

Тадқиқотнинг илмий аҳамияти шундан иборатки, унинг натижалари солиқ ва
божхона терминларининг тилдаги мавқеини кўрсатиб беради, қиёсий
терминология, лексикология, таржимашунослик соҳаларининг тадқиқот
кўламини янада бойитади. Диссертацияда келтирилган фикр ва қарашлар,
терминлар таржимаси бўйича келтирилган тавсиялар тилшуносликнинг
бошқа таркибий терминологик тизимларини тадқиқ этишда илмий манба
сифатида хизмат қилади.

Тадқиқотнинг амалий аҳамияти шундаки, диссертация материаллари ва

хулосаларидан

олий

ўқув

юртларининг

филология,

таржимонлик

факультетларида «Таржима назарияси ва амалиёти», «Лексикология» каби
фанларни, «Ёзма таржима», «Оғзаки таржима» курсларини ўқитишда,
луғатлар, дарсликлар, ўқув қўлланмалари яратишда ҳамда турли методик
тавсияномалар тузишда, СБ соҳаси учун мутахассислар тайёрлайдиган олий
ўқув юртларида

10

бакалавр ва магистрантлар учун ўқув қўлланмалари, дарсликлар яратишга
хизмат қилади.

Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши

. Инглиз ва ўзбек

тилларида солиқ-божхона терминларининг шаклланиши, ривожланиши
ҳамда деривацион хусусиятларини очиб бериш, терминларнинг таржима
қилиш муаммоларини бартараф қилиш юзасидан олинган илмий натижалар
ва амалий таклифлар асосида:

бакалавриат таълим йўналишида

(5120100–«Филология ва тилларни

ўқитиш (роман-герман филологияси») лексикология, стилистика, қиёсий
типология, таржима назарияси фанлари бўйича узвийлаштирилган Давлат
таълим стандарти мазмунига сингдирилган (O‘zStandart Давлат агентлигида
2014 йил 18 сентябрда O‘zDSt 36.1410:2014 №05-573 қайд рақами билан
рўйхатга олинган.

Ўзбекистон давлат жаҳон тиллари университетининг 2016


background image

йил 29 октябрдаги № 06/23-75-сон маълумотномаси

). Жорий этилган

материаллар инглиз ва ўзбек тилларидаги солиқ-божхона терминларининг
изоҳли талқини ва таҳлилини ўргатиш, бошқа терминологик луғатлардаги
изоҳлари билан қиёслаш, умумий ва хусусий, лексик ҳамда терминологик
маъно турларини ажратиш, терминлардаги стилистик хусусиятини аниқлаш,
терминларни таржимада синоним лексемалар қаторидан тўғри танлаш
муаммосини

ҳамда

муқобилсиз

терминларнинг

таржима

қилиш

муаммоларини ҳал қилишга хизмат қилган;

солиқ ва божхона терминларининг икки тилли (инглизча-ўзбекча)

ҳамда изоҳли луғатидан мазкур соҳалар амалиётида фойдаланилган ҳамда
фойдаланилмоқда. Унификация қилиниб, муомалага киритилган янги
терминлар, жумладан: «солиқ боқимандаси» терминининг муқобил
антоними, яъни, рус тилидаги «пунктуальный налогоплательшик»
терминининг синоними ўзбек тили истеъмолида мавжуд бўлмаганлиги боис
«интизомли солиқ тўловчи» термини, «фрахт» термини ўрнига ўзбек
тилидаги «юк ташиш ҳақи» термини, «норезидент» термини ўрнига
«номаҳаллий» термини, «пеня» термини ўрнига ўзбек тилидаги «фоизли
жарима», «муниципал солиқлар» термини ўрнига «маҳаллий солиқлар»
термини, «солиқ преференцияси» терминининг муқобили сифатида «солиқ
имтиёзи», «реализация қилинган товарлар» термини ўрнига «сотилган
товарлар», «депозит пул» термини ўрнига «омонат пул» термини ҳамда
«транзит» терминининг ўзбекча муқобили сифатида «олиб ўтиш» терминлари
Ўзбекистон Республикасининг солиқ қонунчилигига ҳамда

кодексига

киритилган (Ўзбекистон Республикаси Давлат солиқ қўмитасининг
20

.09.2016 йилдаги № 16/1-20598 сонли маълумотномаси). Муомалага

киртитлган янги терминлар CБ терминларининг тўғри таржима қилишга ва
ўз ўрнида тўғри ифода этилишига асос бўлган;

т

илшунослик ва солиқ-божхона соҳаларининг интеграциялашуви

борасидаги ишлаб чиқилган амалий таклифлар А2–058 «Бюджет-солиқ
сиёсати ижросини таъминлашда солиқ маъмурчилигининг ролини ошириш»
(2016)

мавзусидаги давлат амалий тадқиқот лойиҳасида фойдаланилган (Фан

ва технологияларни ривожлантириш қўмитасининг 2016 йил 15 июндаги №
ФТК-03-13/378 сонли маълумотномаси). Таклиф этилган материаллар
тилшунослик ва солиқ-божхона соҳаларида кечаётган жараёнларни ҳамда
ҳодисаларни,

уларнинг

ривожланиши

ҳақидаги

билимларни

такомиллаштиришга, жамият аъзолари учун солиқ ва бошқа мажбурий
тўловларни аниқ ва қисқа, барчага бир хилда тушуниладиган даражага олиб
келишга хизмат қилмоқда.

Тадқиқот натижаларининг апробацияси

. Тадқиқот натижалари 21 та

илмий-амалий анжуманда, жумладан, ЎзДЖТУ профессор ўқитувчиларининг
ҳар йилги илмий-назарий анжуманларида (Тошкент, 2003- 2015), «Хорижий
тилларни ўқитишда лингвокультурологиянинг ўрни ва аҳамияти»
мавзусидаги илмий-услубий анжуманда (Тошкент, 2007-2016), «Ёш олим –
2007-2010» илмий-амалий анжуманида, «Ўзбекистон Республикасида
ғазначилик тизимини шакллантириш шароитида бюджет солиқ сиёсатининг


background image

долзарб масалалари» мавзусидаги илмий-амалий анжуманда (Тошкент,
2004-2016), ЎзР.Давлат солиқ қўмитаси Солиқ академиясида бўлиб ўтган
илмий-амалий анжуманларда (Тошкент, 2005- 2016), ЎзР.Давлат божхона
қўмитаси олий ҳарбий божхона институтида бўлиб ўтган «Ҳуқуқни муҳофаза
қилиш органларида кадрлар тайёрлаш тизимини такомиллаштириш»
мавзусидаги Республика илмий-амалий конференцияда (Тошкент, 2009-2015),
Тошкент давлат юридик институтида бўлиб ўтган илмий-услубий
конференцияда (Тошкент, 2010), IX Miedzynarodowej naukowi-praktycznej
konferencji «Kluczowe aspekty naukowej dzialalnosci-2013» (Прага, 2013), Za
IX международна научна практична конферения (София-Болгария, 2013),
«Naukowa Przestrzen Europy-2013» (Польша, 2013), «Zpravy Vedecke
Ideje-2013» (Украина, 2013) мавзуларидаги республика ва халқаро
илмий-амалий конференцияларда маъруза кўринишида баён этилган ҳамда
апробациядан ўтказилган.

Тадқиқот натижаларининг эълон қилиниши.

Диссертация мавзуси бўйича

жами 41 та илмий иш чоп этилган, шулардан, 1 та монография, ўқув услубий

қўлланма ва 24 илмий тезис, Ўзбекистон Республикаси Олий аттестация

комиссиясининг докторлик диссертациялари асосий илмий натижаларини

чоп этиш тавсия этилган илмий нашрларда 15 та мақола, жумладан, 10 таси

республика ва 5 таси хорижий журналларда нашр этилган.

Диссертациянинг ҳажми ва тузилиши

. Диссертация таркиби кириш,

тўрт боб, хулоса, фойдаланилган адабиётлар рўйхатидан иборат.
Диссертациянинг умумий ҳажми иловадан ташқари 238 бетни ташкил этади.

12

ДИССЕРТАЦИЯНИНГ АСОСИЙ МАЗМУНИ

Диссертациянинг

кириш

қисмида

ўтказилган

тадқиқотнинг

долзарблиги ва зарурати асосланган, тадқиқотнинг мақсади, вазифалари,
объекти ва предмети тавсифланган, республика фан ва технологияларни
ривожлантиришнинг устувор йўналишларига мослиги кўрсатилган ҳамда
тадқиқотнинг илмий янгилиги, амалий натижалари баён қилинган, олинган
натижаларнинг ишончлилиги, илмий ва амалий аҳамияти очиб берилган,
тадқиқот натижаларини амалиётга жорий этиш, ишнинг апробацияси, нашр
қилинган ишлар ва тузилиши бўйича маълумотлар келтирилган.

Диссертациянинг

“Солиқ ва божхона терминлари тадқиқининг

илмий-назарий асослари”

деб номланган биринчи бобида термин ва


background image

терминологик тизимларга доир фикр-мулоҳазалар, термин, атама, истилоҳ,
терминология, номенклатура тушунчалари ва уларнинг лингвистик
муаммолари илмий-назарий жиҳатдан ўрганилган. Оддий сўз ва термин
ўртасидаги тафовутга берилган тилшунос олимларнинг назарий қарашлари
умумлаштирилган ва уларга муносабат билдирилган.

Турли тизимли тилларга оид лексик қатламларни диахрон тадқиқ этиш

тилшуносликнинг долзарб масалаларидан бири ҳисобланади. Шу маънода
ўзбек тили солиқ ва божхона терминларининг тарихий этимологиясини
ўрганиш бугунги кунда муҳим аҳамият касб этади.

Шарқда илк солиқ ва бож тизими ҳамда терминлари хусусидаги

маълумотлар Хитой солномалари (Хун давлати, Турк ҳоқонлиги), шунингдек,
Турфон харобаларидан топилган ёзма матнлар (V-VI аср)да учрайди. Улар
қадимги туркий, сўғд тилларида бўлиб, будда моний жамоалари томонидан
битилган. Масалан, бугунги кунда Берлин фондида сақланаётган Т.М.222
кўрсаткичли Булмиш исмли кишининг солиқ тўлаш мақсадида Қара Ўғулдан
қарзга олган кумуш танга учун берган тилхатида қуйидаги қўлёзма
келтирилади.

Asїǧї bilä köni berür – men. Berginĉä yoq (ba)r bolsar – men kišim Tüzüg

köni (b) ersün.

Маъноси: “(Кумушни) фойдаси билан тўлиқ қайтараман.

Бергунча йўқ-бор бўлсам (борман-йўқман), хотиним Тузуг тўлиқ берсин”.
Матнда беримчи беримни кишиси (хотини) Тузугни ўртага қўйиб
кафолатламоқда

7

.

Ўзбек тили солиқ ва бож терминларининг тарихий илдизлари

туркийлар луғатчилигининг асосчиси Маҳмуд Қошғарийнинг “Девону
луғотит турк” асарида

ирт, бäрт

сўзларининг морфемик негизи асосида

шаклланган

бирт, бэрт, бэр

шаклида, солиқни “бермоқ, тўламоқ”,

рабжат

(солиқ солиш учун чек қилиб олинадиган оила ёки оиладаги ишга яроқли
кишилар),

капсан

,

кэфсäн

(солиқнинг қишлоқ хўжалиги маҳсулотларининг

маълум қисмидан бериладиган тури ),

чатба, чатыба

(суғориш ишларида

иштирок этмаган кишилардан ундириладиган солиқ тури) сингари туркий

7

Содиқов Қ. Турфон обидалари//Жаҳон адабиёти журнали.

Т.: 2013.№ 7

Б.161.

тилда мавжуд бўлган солиқ терминлари кенг қўлланилган

8

. “Девону луғотит

турк” асарини кўздан кечириш шуни кўрсатадики, унда қўлланилган баъзи
иқтисодий терминлар ҳозирги ўзбек адабий тилида ҳам айрим жузъий
фонетик ўзгаришлар билан қўлланилмоқда. Жумладан:

олди-сотди, савдо

сотиқ

ва бошқалар. Асарда ўзининг тўла ифодасини топган баъзи лексемалар

давр ўтиши билан истеъмолдан чиқиб, ҳозирги кунда архаизмга
айланганлигини қуйидаги терминлар билан изоҳлаш мумкин:

ўтўнч/бергў –

қарз; ўрўнч – пора; ўғур-давлат; сарт – савдогар; терчи/музд – ишчи

9

ва ҳ.

Алишер Навоийнинг “Муҳокамат ул-луғатайин” китобида, Маҳмуд аз

Замаҳшарий томонидан яратилган луғатда ва Рабғузийнинг “Қиссаси
Рабғузий” асарида ҳозирги ўзбек адабий тилидаги

солиқ

термини

салығ


background image

салық – саларлык

шаклида

, тўлов

лексемаси эса

тöлак

,

тöлäв

тарзида қайд

этилади. В.В.Радловнинг таъкидлашича, Қрим ва Литва ҳудудларида яшовчи
туркий халқларга мансуб бўлган караим элати тилида

тöлэв

сўзининг

маъноси

тўлаш, тўлов, пул мукофати, ҳақ

маъноларини ўзида ифода этади.

Албан

терминининг фонетик ўзгаришга учраган ўзбекча

олпан

шакли, уйғур,

тувин, лобнор тилларида эса

алван

, мўғил тилида

алба (н)

шакллари

мавжуд

10

.

Бундан ташқари, ўзбек тилидаги тарихий СБ терминларини

Заҳириддин Муҳаммад Бобурнинг жаҳонга машҳур “Бобурнома” асарида ҳам
учратиш мумкин. “Бобурнома” асаридан келтирилган қуйидаги матн
парчасига эътибор беринг:

Чаҳоршанба куни Борик об тушганда

Ҳиндустонда қолғон Нурбекнинг иниларидин йигирма минг шоҳрухийлик
олтун ва ашрафий ва

тангаким

, Хожа Ҳусайн девон Лаҳўр холисотидин

йибориб эди, келтурди. Аксарини Мулло Аҳмад Балх арбобидин Балх
маслаҳати учун йиборилди

11

.

Кузатиладики, “Бобурнома” асарига тегишли келтирилган матн

мазмунидан давлат бошқарув тизимида фискал (солиқ-ғазна) сиёсатининг
тутган ўрни, назорати ва унинг аҳамияти қай даражада муҳим бўлганини
англаш ҳеч кимга қийинчилик туғдирмайди, албатта. Қуйидаги жумла ҳам
фикримизни тасдиқлайди:

Ҳар ким подшоҳ бўлса, яна янги

хизона

йиғмоқ керак. Хизона жамъ

қилмоғлиқ ул элнинг қошида фахр ва мубоҳоттур. Яна бир расм будурким,
хизона ва пойгоҳ ва мулк салотининг жамиъ байтутотининг қадимдин
муқаррар ва муайян танлари парганалар бордурким, ўзга ерга асло харж
бўлмас

12

.

Юқоридаги жумлаларнинг ҳозирги ўзбек адабий тилидаги табдилини

қуйидагича ифодалаш мумкин.

8

Дадабаев Ҳ. Общественно – политическая и социально – экономическая терминология в тюркоязычных

письменных памятниках XI – XIV вв: Дис...д - ра филол.наук. – Т.: 1991. – С.253.

9

Ҳусанов Н., Мираҳмедова З. Иқтисодиёт атамалари ва иш юритиш.-Т.: 2005.

Б.93.

10

Дадабаев Ҳ.

Общественно – политическая и социально – экономическая терминология в тюркоязычных письменных
памятниках XI – XIV вв: Дис...д - ра филол.наук. –Т.:1991. – С.185-186.

11

Захириддин Муҳаммад Бобур.

Бобурнома. –Т.: 2008. – Б.184.

12

Кўрсатилган манба. – Б.196.

14

Кимки тахтга чиқса, аввалги подшоҳнинг бойлигини сарф ва харж

қилишни мутлақо айб, уят ҳисоблаган.

Хазина

тўплашни халқининг олдидаги

фахр ва мақтовга сазовор иш, деб билишган. Яна шундай одат борки, хазина,
отхона, мамлакат подшоҳининг жами кўч-кўрони (лаш-лушлари) учун
кетадиган харажатлар қадимдан белгилаб қўйилган муайян вилоят ва
туманлардан тушадиган даромадлар ҳисобидан қопланади; бу даромадлар
бошқа мақсадлар учун сарф этилмайди.

Изланишларимизда шунга ишонч ҳосил қилдикки, Бобурийлар


background image

сулоласининг ҳукумронлиги даврида амалда қўлланилган айрим солиқ
номлари, терминлари, антропонимларнинг макрокўламини ташкил этувчи
лақаблар ва тахаллуслар сифатида ҳам ишлатилган. Қуйидаги жумлага
эътибор беринг.

....

Юнусхоннинг катта қизи, менинг онамнинг туғишган эгачиси эди.

Яна бири

тархонлардан

13

эди, уни Тархонбегим дер эдилар. Яна бири

Қутуқбегим, ўша Тархонбегимнинг кўкалдоши эди

14

.

Шунингдек, асарда ўша даврда солиқ соҳасида кенг қўлланилган, аммо

бугунги кунга келиб архаик терминга айланган

мирохўр

полисемантик

терминини ҳам учратдик. Мирохўр

15

– 1) хирож ва бошқа мажбурий

тўловлардан тушган даромадларни назорат қилувчи амалдор шахс; 2) хон
отбоқарларининг бошлиғи.

Шу куни Абдулазиз

мирохўрнинг

Лаҳўрдан жумод ул-аввал ойининг

йигирманчисида битилган хабари келди

16

.

“Бобурнома”да солиқ ва божларга доир эски ўзбек тилида қайд этилган

муҳассил, жогир (жагир, жойгир), мирохўр, таққабул ёрмоғи, тархон, ушра

каби терминлар учраса, умуман, биз учун темурийлар даврида солиқ тизими
ҳақида батафсил маълумот берувчи нодир манбалардан бири “Темур
тузуклари” китобида эса

шилон, молу жиҳот, қалақчи, тоғар, барот, туюл

(тиюл), холиса, суюрғол, хирож, раият, вақф, жогирдор

17

шаклидаги

терминлар кенг ишлатилганига дуч келдик.

Фикримиз тасдиғи сифатида қуйидаги жумлаларни келтирамиз.

Бири

вилоятдан йиғилган молларни ёзиб, раият аҳволини текшириб турсинки,

жогирдор

фуқарога жабр-зулм етказиб, уларнинг ҳолини хароб этмасин

18

.

Шунингдек,

вақф

– подшоҳ, хон ва умуман, бой-бадавлат одамлар тарафидан

масжид, мадраса, хонақоҳ ва мозорлар ихтиёрига

13

“Тархон” сўзининг тарихий этимологик шакли дархон.Тархон термини турли солиқ ва божлардан озод

қилиниб, имтиёзлар берилганлиги қайд этилган ёрлиқ. Шундай ёрлиқларга эга бўлган шахслар тархонлар деб
ҳам юритилган.

14

Захириддин Муҳаммад Бобур. Бобурнома.– Т.: 2008. – Б.40.

15

“Мирохўр”, “ярлык”, “тамға”, “тамғачи” каби тарихий терминлар XVI-XVII асрларда Ўрта Осиё хонликлар

элчиларининг рус подшоҳи, князьлари билан йўлга қўйган дипломатик муносабатларига оид ҳужжатларда
учраши кузатилади. Қаранг: Кулмаматов Д.С. Среднеазиатские дела посольского приказа как источник для
истории русского языка: Автореф.дис...д - ра филол.наук. – М.: 1995. – С.39.

16

Захириддин Муҳаммад Бобур. Бобурнома.– Т.: 2008. – Б.169.

17

“Темур тузуклари” асаридаги

“жогирдор”

– подшоҳ олдидаги алоҳида хизматлари учун солиқ йиғиш ҳақи

билан ер тортиқ қилинган мансабдор шахс. Ушбу термин Бобурийлар даврида ҳам қўлланилган, аммо ундан
олдинги манбаларда учрамайди.XIII-XIV асрларгача у

“иқтаъ”

шаклида, XVI-асргача кўпроқ

“суюрғол”

шаклида, Бобурийлар даврида эса

“жогир”

дея аталган.

18

Темур тузуклари. – Т.: 1991. – Б.57.

даромадидан фойдаланиб туриш, аммо ўзини сотмаслик шарти билан

ўтказилган ёки васият қилиб қолдирилган катта хайр-эҳсон; ер-сув, дўкон,
корхона, умуман кўчмас мулк:

Тамом

вақфларни

бошқариш ва назорат

қилиш учун

мутаваллий

танлаши, ҳар бир шаҳар ва вилоятда қозий,

муфтий, муҳтасиб тайинлашни унинг ўзига ҳавола этдим

19

.

Юқоридаги жумлада қўлланилган

мутаваллий//мутавалли

термини,

ислом тарихида вақф мулкига ва ундан келадиган даромадга васийлик


background image

қилувчи диний амалдор маъносини ифодаламоқда: ...

Хонақоҳда Саййид

Отойи хўжалардин Саййид Муҳаммадхўжа

мутаваллининг

ўғли эрди

20

.

Солиқ турлари ҳамда терминлари ҳақидаги фикр ва қарашлар

Насриддин Тусийнинг «Молиёт» асарида ҳам батафсил ўз ифодасини
топган

21

. Муаллиф қўллаган солиқ ва бож терминлари ўрта асрларда кенг

истеъмолда ишлатилган бўлиб, улар бугунги кунга келиб архаик сўзлар
қаторига ўтган. Ўша даврнинг иқтисодиёт терминологиясининг таркибий
қатлами бўлган солиқ терминологик бирликларининг аксарият қисми
умумадабий тил бирликларидан таркиб топгани кузатилади.

Масалан:

Тамға

22

(т.);

бож

(ф.);

саршумар

(ф.); улоғ (т.);

пешкаш

(ф.);

бегар

(ф.

12 кунлик мажбурий давлат меҳнати);

жузъя

(ар.);

идрор

(ар.);

раият

(ар.);

авориз

(ар.);

ичора

(ф.);

мушрифона

(ар.);

муҳассил

(ар.);

ихрожат

тоғар

улуфа

(т.);

хирож

(ар.).

Инглиз тилидаги солиқ (tax) терминининг тарихий этимологиясига

Дэвид Бург томонидан чоп этилган “A World History of Tax Rebellions

жаҳон

тарихида солиқ қўзғолонлари” номли энциклопедик китобда қуйидагича
таъриф келтирилган.

“Солиқларнинг энг қадимий ва кенг тарқалган тури

corvée

эди.

Сorvée

бу, солиқларни тўлашга қурби етмаган кишиларнинг давлатга ишлаб бериш

шарти билан бажариладиган қуллик мажбурий меҳнатдир.

Сorvée

баъзи

Европа давлатларида XVIII асргача, айрим давлатларда эса XIX асргача амал
қилган. Бу ўринда шуни айтиб ўтиш жоизки,

иш, меҳнат

сўзини ифода

этувчи

corvée

лексемасининг муқобили қадимги Миср тилида

солиқ

терминининг синоними ҳисобланади”

23

.

Диссертациянинг иккинчи боби

«Инглиз ва ўзбек тилларида солиқ

божхона терминларининг деривацион талқини

» деб номланади. Мазкур

бобда солиқ ва божхона терминларининг ясалиши, ҳосил бўлиш усуллари,

соҳа лексикасининг ички ва ташқи омиллар ҳисобига бойиб бориш йўллари

атрофлича тадқиқ этилган. Шунингдек, инглиз тили солиқ ва божхона

терминларининг ясалишида аффиксация, синтактик, семантик, конверсия,

19

Кўрсатилган адабиёт. – Б.62.

20

Абу Тоҳиржон.Самария.//Наршахий.Бухоро тарихи.//Баёний.Шажараи Хоразмшоҳий.//Ибрат.Фарғона

тарихи.-Т.: 1991. – Б.241.

21

Исломов Т.Национальная налоговая система. – Душанбе: 2004. – С.23.

22

“Тамға” тарихий термини полисемантик хусусиятга эга терминдир. У уч маънода қўлланиб келинган.

1.Тамға (белги), “муҳр”; 2. “божхона божи”. XIII-XV асрларда савдо билан шуғулланишга рухсат олиш учун
тўланган “савдо божи”; 3. “доғ”.

23

Burg D. A World History of Tax Rebellions. Great Britain.2004. – P.391.

16

акроним ва аббревиатуралар орқали ҳосил бўлиши амалий мисоллар билан
ёритилган.

Аффиксация орқали сўз ясаш инглиз ва ўзбек тилларида маҳсулдор усул

ҳисобланади ва у икки асосий гуруҳга бўлинади: 1) суффикслар орқали; 2)


background image

префикслар орқали сўз ясаш. Аффиксация усулида лексемалар маълум
қўшимчалар ёрдамида ифодаланади. Бу морфологик ифодаланиш дейилади.
Суффикс ва префикслар морфологик нуқтаи назардан сўз ясовчи элементлар
ҳисобланади, ёрдамчи морфемалар, сўз ясовчи формантлар ўзларида тилнинг
энг кичик сўз ясовчи, “қурилиш” элементларини акс эттиради.

Ўзбек тили солиқ ва божхона терминларининг ясалишида, уларни

инглиз тилидан ўзбек тилига таржима қилишда қуйидаги,

-иш,-чилик,-лик,

-(у)м, гар,- дор -чи

аффикслар фаол иштирок этади. Масалан: еxempt from tax

– солиқдан озод қил

иш

, delivery of goods

– товарларни етказ

иш

, currency

proceeds

– валюта туш

ум

и

, responsibility –

жавоб

гар

лик,

tax legislation

солиқ қонун

чи

лиги

, tax payer –

солиқ тўлов

чи

ва ҳ.к.

Ўзбек тилида

-ов, -ув

ҳаракат номи ясовчи қўшимчалар орқали ифодаланган,

асосан юридик тилдан солиқ-божхона лексикасига ўзлашган қуйидаги СБ

терминларини келтирамиз. Масалан:

текшир

ув

, суриштир

ув

, тўл

ов

, сот

ув

,

кузат

ув

каби терминлар ана шу қўшимчаларнинг маҳсулидир.

Инглиз тилида солиқ-божхона терминларининг ясалиши ўзбек тилидан

фарқли тарзда

сифат+от, от+сифатдош I, от+сифатдош II, от+равиш,

равиш +от, феъл +от

қолипида ясалиши аниқланди. Масалан:

heavy duty;

hidden tax; gross domestic product; specific duty; bilateral trade; double-tax;

international tax convention; imposed revenue; annual income; payable tax.

Ўзбек тилида бунга қуйидагилар мисол бўла олади:

икки ёқлама солиқ;

тўланадиган солиқ; акциз бож; оғир бож (кўплиги); яширин солиқ
(билвосита); халқаро солиқ конвенцияси; ўзаро савдо (икки томонлама);
ундирилган тушум; ялпи ички маҳсулот; йиллик даромад

ва бошқалар.

Тадқиқот таҳлили натижасида инглиз тилидаги конверсиялашган 78 СБ

терминлари ўзбек тилида морфологик усул орқали ясалган терминларга
тўғри келиши аниқланди. Инглиз тили СБ терминологик тизимида конверсия
ҳодисасининг тез-тез юз бериши нисбатан маҳсулдордир. Мазкур
терминологик тизим учун характерли бўлган N+V моделининг конверсия
ҳодисасида фаол иштирок этишини 2.1- жадвалдан кузатиш мумкин.

2.1- жадвал

Терминларнинг конверсия орқали ҳосил бўлиши

Инглизча
термин

Ўзбек тилида
англатувчи
маъноси

Конверсияга учраш
ҳолати

Янги лексик маъноси

credit

имтиёз, қарз

қарз бермоқ, имтиёз
бермоқ

tax credit – cолиқ
имтиёзи

act

баённома, ҳужжат ҳаракат қилиш,

келиб тушиш
(тушумнинг)

tax and customs act –
cолиқ ва божхона
баённомаси

estimate

мўлжал, тахмин

смета тузмоқ

budget estimate –
бюджет лойиҳаси


background image

Таржима жараёнида инглиз тили СБ терминологик тизимига хос бўлган

конверсия ҳодисаси таъсирида сўзларнинг лексик шакли ва талаффузи
ўзгаришсиз қолади. Бир сўз туркумидан бошқа бир сўз туркумига ўтишидаги
ўзаро муносабатлар V+N моделига мувофиқ (дериватив ҳолат) феъл сўз
туркумидан отлашган сўзлар, ўзак феъл морфемик қобиғи билан талқин
этилади. Сўзларни туркумларга ажратишдаги бундай қийинчилик таржимон
эътибор марказида бўлиши адекват (мос) таржима қилишга замин яратади.
Масалан:

2.2 - жадвал

Инглизча

термин

Ўзбек тилида

англатувчи маъноси

Конверсияга

учраш ҳолати

Янги лексик маъноси

levy

йиғмоқ, ундирмоқ

йиғим, солиқ

levy a tax/duty - cолиқ
солмоқ, бож олмоқ

exempt

озод қилмоқ
(солиқдан, бождан)

имтиёз

exеmpt from tax/duty
cолиқдан/бождан озод
қилмоқ

rate

бирор кишига
баҳо бермоқ,
жалб қилмоқ

фоиз,
коэффицент,
нарх, қиймат

tax rate - солиқ ставкаси


Инглиз тили СБ терминологиясида конверсиянинг юзага келиши,

маълум бир туркумга мансуб лексеманинг аташ маъноси кучсизланиб, бошқа
сўз туркумига хос маъновий ва синтактик белгига эга бўлиши соҳа
терминлари қўлланилган матнлар таржимасидаги мураккаб ва чалкаш
ҳолатлар қуйидагилар билан изоҳланади.

1. Омоним шаклли лексемалар бирдан ортиқ сўз туркумига мансуб

бўлиши мумкин.

2. Сўз мавжуд битта маъноси ёки маъносидан бири билан бир

туркумдан иккинчисига кўчиши мумкин.

3. Сўз туркуми бир-бирининг вазифасини бажариб туриши мумкин. 4.

Сўз нутқ жараёнида ўз вазифасини бажара туриб, вақтинча яна бир сўз
туркуми вазифасини ҳам зиммасига олиши мумкин.

Юқоридагилардан кўринадики, конверсия ҳодисаси таъсирида

лексемалар янги парадигма ҳосил қилиб, таржимада ўзга лексик маъно
ифодаламоқда. Бу ҳол терминологик тизимнинг такомиллашувига олиб
келади. Ушбу ҳодиса таъсири остида ясалган инглиз тили солиқ-божхона
терминлари ўзбек тилида учрамаслиги кузатилди. Демак, терминлар икки
тилда таркибий жиҳатдан ҳамиша ҳам мувофиқ келмайди. Бу жараён
терминларнинг таржимада берилишида бир мунча мураккабликларни юзага
келтиради. Бинобарин, мос, бир хил таржимага эришиш икки тилли
мукаммал луғатларга бўлган эҳтиёжни янада орттиради.


background image

Тадқиқотнинг учинчи боби

«Инглиз ва ўзбек тиллари солиқ-божхона

терминологиясида антонимия ва синонимия ҳодисалари»

ни ўрганишга

бағишланган. Антонимик терминларнинг ўзига хос жиҳати, соҳа
тушунчаларини ифодалаш жараёнида вариантдорликнинг нисбатан камлиги,
айрим антоним терминларнинг муқобили деярли мавжуд эмаслигидадир.
Мазкур масалага Л.А.Новиков қуйидагича аниқлик киритади: «Антонимик

18

бирликлар лексик-семантик жиҳатдан қарама-қарши муносабатда бўлган
ҳолда, парадигматик жиҳатдан ягона дифференцияловчи белги орқали
фарқланади

24

». Тадқиқотда антонимияни Е.А.Федорченконинг «

контрар

,

контрадиктив

,

комплементар

,

градуал

» классификациясидан

25

фойдаланган ҳолда уларни турларга ажратиб таҳлил қилдик. Бунда СБ
терминологик бирликларининг лексик-семантик хусусиятлари ўзаро зид
муносабатларини ифодаловчи категория сифатида қаралди. Сўзларнинг ўзаро
антоним эканини аниқлаш учун улар ўртасидаги умумий белгиларни топиш
муҳим саналади. Ана шундай умумий белгилардан бири антоним жуфтлик
ҳосил қилувчи икки сўз ўртасида оралиқ тушунчанинг мавжуд бўлишидир.
Бундай оралиқ тушунча икки антонимик қутб ўртасида мавжуд бўлиб, уларни
мантиқий жиҳатдан боғлаб туради. Бу турдаги антонимлар

контрар

антонимлар

(

light tax burden – енгил солиқ юки, heavy tax burden – оғир солиқ

юки

) дейилади. Уларнинг ўртасидаги оралиқ тушунча

medium tax burden

ўрта даражадаги солиқ юки

термини билан ифодаланмоқда. Инглиз ва

ўзбек тили СБ терминологиясида анча кенг тарқалган антонимиянинг

контрадиктив

шаклидаги терминлар ҳам зид маъноли белгиларга

асослангани кузатилади. Улар асосан бирикмали терминлар ҳисобланиб,
уларда оралиқ тушунча мавжуд бўлмайди. Масалан,

инглиз тилида

:

hard

prices – sliding prices; small debts – heavy debts; еasy market – heavy market;
soft money – hard money; fiat money – change money.

ўзбек тилида

:

ба

рқарор

нарх –

бе

қарор нарх; қадр

сиз

валюта – қадр

ли

валюта; резидент шахс –

но

резидент шахс; мулк

ий

муносабатлар –

но

мулкий муносабатлар; пул

лик

хизмат –

бе

пул хизмат.

Антонимиянинг

контрадиктив

тури таркибидаги компонентларда

зидлик белгиси мавжуд бўлса, бирикмада ўзгаришсиз қўлланган иккинчи
компонент бевосита солиқ-божхона терминологик тизимига дахлдор
эканлиги ҳам кузатилади. Масалан,

инглиз тилида

:

honest/dishonest

tax and

customs

employee; direct

taxes

/indirect

taxes

; interest/non – interest

deposit

;

taxable

/nоn-

taxable

ва б.

Бундай ҳолат ўзбек тили СБ терминологиясида ҳам кўзга ташланади.

Ўзбек тилида

:

холис

/

нохолис солиқ

ва

бож

хона ходими;

бевосита

ва

билвосита солиқ

лар;

фоиз

ли/

фоиз

сиз депозит;

қиймат

ли/

қиймат

сиз

валюта;

cолиқ

қа

тортиладиган/

солиқ

қа

тортилмайдиган

сингари

терминлар шулар жумласидандир. Инглиз ва ўзбек тили СБ терминологик
тизимида қўлланувчи антонимиянинг яна бир тури

градуал антонимик


background image

бирликлардир.

«Градуал

антонимлар,

градуаллик

даражама-даража

белгиланувчи сўзидан келиб чиққан бўлиб, у ёки бу жараённинг узвийлик
белгисидир»,

деб ёзади, А.Новиков

26

. Градуал антонимлар муайян жараён

ва ҳодисанинг динамик кечиш жараёнини босқичма-босқич амалга ошишини
кўрсатади. Антонимиянинг мазкур турида асосан суффикс ва префикс, сўз

24

Новиков Л.А. Антонимия в русском языке. – М.:1973. – С.58;61.

25

Федорченко Е.А.Становление и развитие терминологической лексики таможенного дела в русском языке.

М.: 2004. – С.91.

26

Новиков Л.А. Семантика русского языка. – М.: 1973. – С.83; 90.

ясовчи уялар орқали ясалган (ясама) бир ва кўп компонентли терминларни

кўриш мумкин. Масалан, инглиз тилидаги

“default

” ва

“deflation”

терминларига қуйидагилар градуал антоним бўла олади:

payment – prepayment

– extrapayment – overpayment; inflation – stagflation – slumflation – reflation –
hyperinflation – denomination – cost push inflation – demand pull inflation

каби

терминлар шулар жумласидан

.

Бундай терминларни ўзбек тили СБ терминологиясида ҳам кузатиш

мумкин. Масалан,

ўзбек тилида

:

тўлов – олдиндан тўлов – қўшимча тўлов –

ортиқча тўлов; пул бирлиги расмий даражасининг пасайиши – пулнинг
қадрсизланиши – инфляциянинг турғун даври – инфляциянинг қулаш даври –
инфляциянинг тикланиш даври – гиперинфляция (пул массаси ва товар
нархининг кескин даражада ўсиб кетиши) – пул қийматининг ўзгариши –
ишлаб чиқариш харажатларининг ошиб кетиши билан боғлиқ инфляция –
талабнинг ошиб кетиши билан боғлиқ инфляция

каби терминлар шулар

қаторидан ўрин олади.

Шунингдек, ушбу бобда чоғиштирилаётган тиллар солиқ-божхона

терминларининг синонимияси, унинг турлари, синонимия ҳодисаси
терминология учун мақбул, меъёрий ҳолат эмаслиги, уни бартараф этиш
йўллари ҳам атрофлича ўрганилган.

Ҳозирги замон тилшунослик фанида терминлар синонимияси масаласи

энг долзарб ва ечилиши мураккаб бўлган муаммолардан бири ҳисобланади.
Хусусан, синоним терминлар билан умумадабий тилдаги синонимия
тушунчалари ўртасидаги тафовут масалалари ҳали тўлақонли тадқиқ этилган
эмас. “Синонимлар – семантик жиҳатдан бир-бирига яқин ёки ўхшаш
тушунчани ифодалайдиган ва маъно белгиларига ёхуд услубий бўёғига кўра
ўзаро фарқланадиган лексемалардир

27

”. Шунга мувофиқ тарзда И.Сиддиқова

сўзларнинг синонимлигини аниқловчи мезон сифатида уларнинг матнда
лексик жиҳатдан ўзаро алмашуви эканлигини қайд этади. Масалан:
“лингвистика” ва “тилшунослик”, “опий ва опиум”, “автожир” ҳамда
“герикоптер

28

” ва б.

Тадқиқотда ўзбек тили солиқ ва божхона терминологиясида тез-тез

учраб турадиган лексик синонимия бир неча гуруҳларга ажратилди:

а)

асли

ўзбекча (умумтуркий) лексемаларнинг ўзаро синонимияси (

сотиб олиш –

харид қилиш; қиймат – таннарх; текшириш – назорат)

ва б.

б)

шундай терминлар билан форс-тожикча ёки арабча, ёхуд русча ва


background image

байналмилал лексемаларнинг ўзаро синонимияси

жарима – пеня; даллол –

брокер; бадал – взнос; даромад – фойда – тушум – прибыл

. Тадқиқотда биз,

асли

ўзбекча,

форс-тожикча ҳамда арабча терминларнинг ўзаро

синонимиясини бир гуруҳ деб ҳисоблаб, ана шу гуруҳ билан русча
байналмилал лексемалар синонимиясини иккинчи гуруҳга ажратдик. Инглиз
тилидан фарқли тарзда, ўзбек тилида асли ўзбекча – форс тожикча ёки арабча
лексемалар қаторига бир асосли, туб ёки ясама

27

Евгеньева А.П. Проект словаря синонимов. – М.: 1974. – С. 47.

28

Сиддикова И.А. Синонимия языка и её кодификационные основы: Дисс. …док-ра.филол.наук.

Т.: 2012.

– C. 65.

20

терминлар билан бирикмали терминларнинг ҳам синонимик муносабатга эга

бўлиши мумкинлигини қуйида келтирилган мисоллар тасдиқлай олади:

молия

– пул маблағи –

finance

; тушум – савдодан тушган пул –

revenue

; савдогар –

ишбилармон –

businessman

; даромадлик – даромад келтириш –

profitable

;

корчалон – олғир ишбилармон –

entrepreneur

; харидор – сотиб

олувчи – мижоз –

customer

; солиқчи – солиқ йиғувчи –

taxer

ва б. Қайд этиш

керакки, ҳозирги ўзбек тилининг оғзаки мулоқотида кишилар томонидан
айрим

синоним жаргонларни

қўллаш ҳоллари ҳам кузатилмоқда. Бундай

жаргонларни инглиз тилида ҳам мавжудлиги чоғиштирилаётган тиллар СБ
терминологиясининг ўзига хос ўхшаш хусусиятларидан биридир. Масалан,
ўзбек умумадабий тилидаги

пул

лексемасининг жаргонлари сифатида,

қўлнинг

кири, соққа, лой, кўк, валюта, карам, ақча

кабилар шулар жумласидандир.

Инглиз тилида ҳам бундай ҳолатни кузатиш мумкин. Жумладан:

money, dirty,

dust, ill-gotten

,

lettuce, buck, green-back, currency

. АҚШ пул бирлигининг

инглиз тилида жаргон сифатида ҳам қўлланилиши лексик-семантик жиҳатдан
ўзбек тилидаги билан бир хил ифодаланади. У кўк рангда бўлганлиги сабабли
кишилар томонидан ўзбек тилида

кўки

(

кўкат), карам,

инглиз тилида

cabbage

ёки

lettuce (green)

терминлари орқали ифода этилади. Мисол учун,

he's loaded

with cabbage – унинг пули кўп.

Ёки I don't have the

green

for a new car

29

Янги

машина сотиб олишга

пулим

йўқ. Инглиз тилидаги жумлаларда қўлланилган

cabbage, green

ҳамда ўзбекча жумлаларда қўлланилган

пул

лексемалари

орқали аслида АҚШ пул бирлиги ифода этилмоқда.

Диссертациянинг тўртинчи боби

“Инглиз тилидаги солиқ-божхона

терминологик

бирликларини

ўзбек

тилига

таржима

қилиш

тамойиллари”

деб номланган. Унда СБ терминологиясида учровчи

синонимик, омонимик ва полисемантик бирликларнинг терминлар
таржимасидаги иштироки, ўрни ва роли, таржимага таъсири, соҳа амалиётига
оид ҳужжатлар ҳамда кодексларни у ёки бу тилга таржима қилиш асносида
сўзларнинг маънодошлиги ва кўп маънолилиги салбий ҳодиса эканлиги,
инглиз тилидаги бир СБ термининг турли шакллар билан ифодалаш
ҳолатлари мавжудлиги амалий мисоллар билан исботланган. Шунингдек,
бугунги кунда муайян услубий бўёқдорликни ўзида акс эттирувчи айрим
стилистик ва фразеологик воситаларнинг соҳа терминологиясига кириб
келиши натижасида СБ термини ёхуд унинг муқобили сифатида қўллаш


background image

ҳолати ортиб бораётгани солиқ ва божхона терминлари мисолида атрофлича
ёритилган.

Инглиз тили мулоқоти жараёнида синонимлар ва полисемантик сўзлар

муҳим аҳамиятга эга бўлиб, жонли сўзлашув нутқини безашга ёрдам берса да,
терминларга бой бўлган илмий услубдаги таржималар жараёнида бир мунча
муаммоли вазиятни юзага келтиради. Чунки полисемантик ҳамда синонимик
сўзлар бирор бир солиқ ёки божхона қонунчилигида ишлатилган соҳа
терминининг аниқ ифодаси бўла олмагани ва амалиётда уларнинг маънолари
фарқланмаётгани боис бундай терминларнинг меъёрий

29

Азрилян А.Н. Большой экономический словарь. – М.: 1999. – С. 486.

ҳужжатларда

турлича

шарҳланишига

олиб

келади

ва

таржима

адекватлигининг юзага келишига монелик қилади. Шу маънода,
тадқиқотимизда полисемантик ва синонимик терминлар, уларнинг
таржимадаги вариантдор турлари (абсолют, нисбий, идеографик, контекстуал,
диалектал, стилистик, аралаш) синонимлар тез-тез учраб туради. Масалан:

Tax preference –

“cолиқ имтиёзи” тушунчасини инглиз тилида қуйидаги

лексемалар асосида талқин қилиш мумкин.

Tax incentive, tax privilege, tax

break, tax reduction, tax exemption, tax receipt, tax remission, tax deduction, tax
rebate, tax allowance, tax concession, tax cuts, tax relief, tax discrimination, tax
credit, tax holiday, tax fringe benefit, tax perk, tax advantage, tax loss carry back
(forward), tax bononza, tax discount, tax immunity

ва ҳ.к .

Юқоридаги синонимик қаторни ташкил этувчи барча лексемалар

имтиёз”

терминини ифодалаб келмоқда. Бироқ, уларни ичида “

preference”

доминант термин ҳисобланади. Шунинг учун у нафақат солиқ соҳасида,
балки божхона лексикасида ҳам кенг қўлланиладиган “

божхона имтиёзи –

customs preference”

термин бирикмасида ҳам иштирок этади. Таржимада эса

у мазкур гуруҳга кирувчи ҳамма терминлар ўрнида ишлатилиб, уларнинг
муқобиллигини таъминлаши мумкин.

Тадқиқотда инглиз тилидаги

даромад

терминини лексик ва семантик

жиҳатдан қуйидагича гуруҳлашга уриндик.

benеfit, profit – умумадабий тилдаги сўз

income, proceeds – иқтисодиёт термини


background image

return, revenue – СБ термини

22

Чизмадан кўринадики,

даромад (кирим, тушум)

тушунчаси инглиз

тилида уч соҳавий қатлам элементидир. Мулоқот жараёнида уларни ажратиб
турувчи муайян тўсиқ мавжуд эмас. Бу ҳол термин билан термин бўлмаган
лексеманинг таржимадаги функционал жиҳатларини белгилашда муайян
қийинчилик туғдиради. Инглизча

revenue (даромад, кирим, тушум)

термини

нафақат солиқ амалиётида, балки божхона соҳасида ҳам фаол қўлланилиши
мумкин. Фикримиз тасдиғини қуйидаги жумланинг таржимасида кузатиш
мумкин.

Инглизча: «

Customs transit procedures are designed to facilitate the

movement of goods crossing the territory of one or more countries, without
jeopardizing customs

revenue,

which is threаtened by the diversion of goods to the

local market»

30

.

Таржимада:

«Товарларнинг божхона назоратидан олиб ўтиш тартиби,

уларни бир ёки бир нечта давлат ҳудуди орқали маҳаллий бозорларга олиб
кириш, божхона божи тўлашдан бўйин товлаш каби жараёнларнинг олдини
олиш мақсадини назарда тутади».

Солиқ амалиётида англашилган «тушум», «даромад» маънолари

божхона соҳасида қўлланилганда «

бож тўлови

» ни ифодалаб келмоқда. Бу

ўринда терминнинг «тўлов», «даромад», «тушум» маънолари буткул
йўқолмайди. Аксинча, муайян соҳанинг ўзига хослигига кўра мантиқий
мазмунни касб этади.

СБ терминологиясида шундай синоним терминлар ҳам мавжудки, улар

шаклан фарқлангани ҳолда, семантик жиҳатдан бир хилдир. Масалан: Адабий
инглиз тилидаги

local taxes

термини ўзбек тилига ўз лексик-семантик

хусусиятини сақлаган ҳолда “маҳаллий

солиқлар”

маъноси билан берилса,

АҚШда local rates

орқали талқин қилинади. Шунингдек,

“tax payer

” (брит.),

rate payer

(амер.)

– солиқ тўловчи

31

каби синонимик терминлар таржима

жараёнида учрайди. СБ терминларини таржимада берилиш жараёнида аслият
ва бир тилдаги адабий вариантларнинг тафовутлари ҳам инобатга олиниши


background image

лозим. Чунки АҚШ ва Буюк Британия солиқ тизимининг Ўзбекистон
Республикаси солиқ тизимидан фарқли жиҳатлари ҳам мавжуд:

32

Бизда жорий

қилинган солиқ тизими Буюк Британия амалиётига нисбатан яқин туради.
Чунки Ўзбекистон Республикаси соҳа амалиётида ҳам икки поғонали солиқ
тизими амал қилади. Бу ҳол таржима жараёнида терминлар мувофиқлигини
таъминлашда қулайлик туғдиради. Ўзбекистон, АҚШ ва Буюк Британия
солиқ терминларининг

терминологиядаги асосий фарқли жиҳатлари

(лакуналар миқдори 17 та ) 0.6 % ни ташкил қилади. Уларнинг айримларини
қуйидаги жадвалда кузатишимиз мумкин.

30

Luc De Wulf and Jose B.Sokol. Customs modernization handbook. Washington. 2005. – P.233.

31

Осикова Л.Н. Английский язык, налоги и налогообложение. – М.: 2006. – C.103

216.

32

Ўрмонов Ж.Ж. Хорижий мамлакатлар солиқ тизими. –Т.: 2007. Б. 7

10.

4.2- жадвал

АҚШ ва Буюк Британия солиқ тизими терминларининг Ўзбекистон солиқ тизимида

қўлланиладиган терминларидан таржимадаги фарқи

АҚШда

Буюк Британияда

Ўзбекистон Республикасида

consumption tax

value added tax

қўшилган қиймат солиғи

turnover tax
(савдо солиғи)

unified tax

ягона солиқ (умумий

овқатланиш корхоналаридан)

estate tax

property tax

кўчмас мулк солиғи

death tax

Inheritance tax

________________________

internal revenue
service

tax (boarding) office

солиқ бошқармаси

tax dollars

tax revenues (tax receipts)

солиқ тушумлари


The analysis of a functional structure of export shows that export of goods

with the large share of the

value added

tax

shows a positive tendency to growth

33

Экспорт структурасининг функционал таҳлили шуни кўрсатадики, қўшилган
қиймат солиғи даражаси юқори бўлган товарларнинг экспортини ўсиши
ижобий тенденцияга эга.

Шунингдек,

Consumption taxes

can take the form of sales taxes, tariffs,

excise and other taxes on consumed goods and services

34

– Қўшилган қиймат

солиғи товарларни сотишдан олинадиган солиқлар, тарифлар, акциз солиғи
ёки истеъмол товарларидан ва хизматлардан ундириладиган солиқлар


background image

тарзида бўлиши мумкин.

Матнда ишлатилган

value added

tax

ҳамда

сonsumption tax

– қўшилган

қиймат солиғи терминлари аслида бир хил функционал – семантик вазифани
бажариб келмоқда. Бироқ уларнинг структуравий фарқли жиҳатлари ҳамда
оғзаки ва ёзма мулоқот доирасида қўлланилиши Ўзбекистон Республикаси,
Буюк Британия ва АҚШ солиқ тизимларининг ўзига хос хусусиятлари
мавжуд эканлиги билан изоҳланади.

Энди қуйидаги жумлага эътибор беринг:

Death tax

is probably one of the most hated taxes because it is linked to the

death of a person that you care about but with careful planning of you can make it
easier on your heirs

35

Мерос солиғи сизни вояга етказган кишининг ўлими

билан боғлиқ бўлганлиги боис, эҳтимол, сиз ёқтирмайдиган солиқлардан
биридир. Бироқ сиз уни ўз ворисларингизга ўтказишни пухталик билан
режалаштирсангиз уларга қийинчилик туғилмайди.

33

Keith A. Business Taxation. London: 1996. – P.231.

34

United States’ Taxes. Some International Comparisions.New York: 1987. – P.19.

35

Welfare Economics.Taxes and Public Spending.Part 3, Oxford:-2002. – P.157.

24

Жумлада келтирилган

death tax

терминининг калька таржимаси дафн

маросими билан боғлиқдек кўринса-да, аслида ундай эмас. Таржимада унинг
денотатив ва сигнификатив маъносини мерос солиғи тарзида талқин қилиш
тўғри бўлади.

Инглиз тилидаги CБ терминларини қўллашда кўчма маъноларда

ишлатилиш ҳолатлари ҳам аниқланди. Масалан:

Brake

– лексик маъноси

“тормоз”,

tax brake

“солиқ тўловларини ошириш йўли билан иқтисодиёт

ривожланишини бўғиш”.

Shield

– лексик маъноси “қалқон”,

tax shield

“солиқ

юкини камайтириш”, “солиқ имтиёзи”, “солиқ тўлашдан ҳимояланиш”.

This

is the

tax shield

provided by the debt

36

– бундай солиқ имтиёзига кредит орқали

эришилди

.

Шунингдек,

In some contexts (the analysis of financial leases, for example)

depreciation

tax shields

are treated as safe, nominal cash flows and are

discounted at an after tax borrowing or lending rate

37

– Айрим ҳолатларда

(

хусусан, молиявий лизинг таҳлилида), қарз берилгандан кейин ёки қарз

олингандан кейин, амортизацион солиқ ҳимояси мутлақ ишончли номинал пул
оқими сифатида кўриб чиқилади ва солиқ ставкасидан чегирма қилинади.

Haven – “гавань, бандаргоҳ”, махсус терминологияга кўчганида эса

«хорижий мамлакатлар сармоясини жалб қилиш мақсадида муайян давлат
томонидан солиқ имтиёзлари бериш йўли орқали молиявий шарт-шароитлар
яратиш», тушунилади. Жумла таржимасига эътибор беринг: Инглизча:

It is not

unusual for companies to shift their headquarters to a tax haven when they fear
political hazards in the country in which they are based

38

.

Таржимаси:

Кўпинча, компаниялар ўзларининг мамлакатларда


background image

жойлашган бош идораларини сиёсий вазиятлар кескинлашганда солиқ
имтиёзи яратилган ва тинч бошпана ҳисобланган давлатларга кўчирадилар.

Шунингдек:

Tax havens are also popular with criminals as means by which

their illgotten gains can be “laundered” and come out clean

39

.

Таржимаси:

Солиқ имтиёзлари яратилган ва тинч бошпана ҳисобланган

жойлар ноқонуний йўллар билан маблағ топаётган жиноий шахсларни ўзига
қаттиқ жалб қилади. Чунки, улар ҳуфёна шаклда жамғарган сармояларини у
ерда “ювиб ва тозалаб” олишлари мумкин.

Изланишлар натижаси шуни кўрсатдики, СБ терминологиясида мавжуд

бўлган стилистик воситаларга нисбатан бирмунча мураккаб таркибли
лисоний воситалар бўлмиш фразеологик бирликларни ҳам учратамиз.
Уларнинг таржима адекватлиги хусусида сўз кетганда, бу жараённи, таржима
амалиётининг ўта мураккаб, шу билан бирга, жуда масъулиятли
масалаларидан бири деб ҳисоблаймиз. СБ терминологиясига доир
қуйидагиларни мисол тариқасида келтирдик. Масалан,

under the fire over tax

bills

– солиқ қарзларига ботиб кетиш,

sunset for a tax haven

– солиқ

36

Королькевич В.А., Королькевич Ю.В. Англо-русский словарь живого финансово-экономического языка. –

М.: 2003. – С.162.

37

ABBY Lingvo x5. New version (электрон луғат). 2011.

38

Осикова Л.Н. Английский язык, налоги и налогообложение.

М.: 2006.С

40.

39

Кўрсатилган адабиёт. С

40

41.

имтиёзларидан батамом маҳрум бўлиш,

tax evasion crackdown

(

crack down on

tax evasion

) – солиқ тўлашдан бўйин товловчи шахсларга нисбатан кескин

чора кўриш (уларнинг ноқонуний ҳатти-ҳаракатларини тўхтатиш) ва б.

Ўтказилган таҳлилларнинг кўрсатишича, инглиз ва ўзбек тилларии СБ

терминологик тизимда мавжуд бўлган айрим соматик компонентли ва эмотив
экспрессив маъно нозикликларига эга терминологик бирликларни таржима
қилиш анча муаммоли вазиятни юзага келтиради. Қиёсланаётган тиллар
солиқ ва божхона лексикаси истеъмолида бўлган стилистик ва фразеологик
воситаларнинг таржимада берилишида турли «трансформацион» усулларни
қўллаш талаб этилади.

ХУЛОСА

1. Илмий манбаларни ижодий ўзлаштириш жараёнида СБ терминларини

нафақат иқтисодиёт категорияси хусусиятлари нуқтаи назаридан, балки
тилшуносликнинг қиёсий-типологик аспектидан туриб, таржимашунослик
табиатлари жиҳатидан миллий тил билан қиёслаб ўрганиш талаб этилади.

2. СБ терминологиясини таржимашунослик аспектида қиёсий ўрганиш

жараёнида инсоният жамиятига азал-азалдан дахлдор бўлиб келган билимлар
мажмуига таяниб СБ терминологиясига ёндашув икки тил терминларининг
таржимада берилишидаги интеграл ва дифференциал хусусиятларини
белгилаш билан бирга ҳар икки соҳа терминологик тизимини чуқур,
атрофлича тадқиқ этиш имкониятини беради.


background image

3. СБ терминологияси яхлит система сифатида мавзу жиҳатидан бир

нечта муҳим лексик-семантик гуруҳлардан таркиб топади: 1) СБ тизим
субъектлари номларини ифодаловчи терминлар; 2) СБ тўлов мажбуриятлари
ундириладиган объект ҳамда ҳужжат номларини ифодаловчи терминлар; 3)
СБ амалиёти жараёнида функционалликни ифодаловчи терминлар; 4) тизим
амалиёти

жараёнида содир бўладиган, ноқонуний ҳатти-ҳаракатлар

натижасида қўлланиладиган терминлар.

4. СБ терминларининг ҳосил бўлиши ва шаклланишининг асосий

манбалари тилнинг ички ва ташқи ресурслари ҳисобига вужудга келади. СБ
терминологиясида бошқа тиллардан сўз ўзлаштириш юқори даражада. Чунки
мазкур лексик қатлам иқтисодиёт соҳасининг таркибий қисмидир.
Иқтисодиёт соҳаси эса бевосита жаҳон интеграциялашув жараёнига қўшилиб
кетганлиги билан изоҳланади. Мазкур лексикада сўзларни калька ёрдамида
ўзлаштиришнинг турли усуллари мавжуд бўлиб, бошқа тилдаги сўзни аслича
ўзлаштириш, тўлиқ калькалаш, ярим калькалаш орқали амалга ошади. Иккала
тилда ҳам ўзлашма терминлардан ташқари, байналмилал характерга эга
бўлган терминлар ҳам алоҳида ўрин эгаллайди. Улар нафақат юнон ёки лотин
тилларидан келиб чиққан лексемалар, балки италян (7%), немис (9%),
француз (19%), рус (славян) (21%) тиллари асосида шаклланиб бораётган
ўзига хос тил қатламидир.

5. Инглиз ва ўзбек тиллари СБ терминологик бирликларининг ясалиш

жараёни бир нечта усуллар орқали амалга ошади: 1) аффиксация йўли орқали;

26

2) лексик-семантик усулда; 3) композиция (синтактик) усулида; 4) конверсия
воситасида; 5) акроним ва аббревиатуралар орқали.

6. Қиёсланаётган тилларда терминлар икки асосий турга бўлинади. Улар,

якка таркибли ҳамда кўп (қўшма ва сўз бирикмали) таркибли терминлардир.
Ҳар икки тилда ҳам бирикмали, яъни, кўп таркибли терминлар миқдор
жиҳатдан устунликка эга (инглиз тилида – 61,7%, ўзбек тилида – 78%) бўлиб,
соҳа лексикасининг ядросини ташкил этади.

7. Инглиз ва ўзбек тиллари СБ терминологик тизимида синонимик,

омонимик, полисемантик, гипонимик, гиперонимик ва антонимик
муносабатлар кенг тарқалган. Синонимлар, омонимлар ҳамда полисемантик
сўзларларнинг

терминларни таржима қилиш жараёнида муайян

қийинчиликлар туғдириши ҳамда тўсқинлик қилиши терминологияда юз
берадиган

«детерминологизация

ҳамда

терминологизация

(транстерминлашув)» ҳодисаларининг натижалари билан бевосита боғлиқ.
Таржимада терминларнинг икки тилга хос бўлган интеграл ва хос бўлмаган
дифференциал хусусиятларини эътиборга олиш зарур. Интеграл хусусиятга
эга бўлган терминларни “калька” усулида, дифференциал хусусиятга эга
бўлган терминларни эса турли “трансформацион (лексик,

семантик,

грамматик, прагматик)” усулларда таржима қилиш тўғри бўлади.

8. СБ соҳасига оид матнларни хорижий тиллардан миллий тилга, миллий


background image

тилдан хорижий тилларга адекват таржима қилиш, даставвал, ўзбек тили СБ
терминологияси бошқа тиллар билан қиёсий-типологик йўсинда ўрганилиши
зарур. Бу жараён иккита муҳим масалани ижобий ҳал қилиш имконини
беради: 1) хорижий тиллардаги СБ соҳаларига доир манбаларни ижодий
ўрганиш ва ўзлаштириш; 2) миллий тил махсус лексикаларининг истиқболли,
стратегик йўналишларини ривожлантириш мезонларини белгилаш.
9. Мамлакатимизнинг истиқлол йилларида мустаҳкам бозор иқтисодиётига
ўтиш жараёнининг жадаллашуви ва иқтисодий ишлаб

чиқариш,

тадбиркорлик ва ишбилармонлик фаолиятининг тез сураътлар билан
ривожланиб бориши солиқ ва божхона терминларини тартибга солиш
муаммосини долзарб қилиб қўйди. Бу муаммоларни муваффақиятли ҳал
этиш учун қуйидаги ишларни амалга ошириш лозим бўлади:

- Барча соҳа терминологиялари сингари солиқ ва божхона

терминологиясини тартибга солиш масаласига илмий-амалий ёндашиш; - СБ
терминологиясини тартибга солиш ва терминологик бирликларни тўғри
қўллаш мезонига кун тартибидаги долзарб масала сифатида қараш, бу ишни
доимий назоратда олиб бориш;

- СБ соҳаси терминларини тўла қамраб олган ҳамда терминлар

таржимасининг моҳиятини тўғри ва аниқ ифодаловчи икки тилли (инглизча
ўзбекча) изоҳли луғат яратиш.

10. СБ терминологиясини илмий нуқтаи назардан ўрганиш жамият

аъзолари учун СБ тўлов ҳуқуқ ва мажбуриятларини аниқ ва қисқа, барчага
бир хилда тушуниладиган даражага олиб келишни таъминлашга хизмат
қилади.

11. СБ терминологиясининг илмий жаҳатдан ўрганилиши кишиларнинг

мазкур соҳага доир ҳуқуқий онги ва маданиятини оширишга муҳим туртки
бўлади. Шу маънода, СБ терминларини фақат инглиз ва ўзбек тиллари
мисолида эмас, балки бошқа жаҳон тиллари мавқеига эга бўлган тиллар
мисолида ҳам ўрганиб, хорижий олимлар билан ҳамкорлик қилиш муҳим
вазифалардан ҳисобланади.


background image

28

НАУЧНЫЙ СОВЕТ ПО ПРИСУЖДЕНИЮ УЧЕНОЙ СТЕПЕНИ

ДОКТОРА НАУК 14.07.2016.FIL.09.01 ПРИ ТАШКЕНТСКОМ


background image

ГОСУДАРСТВЕННОМ ИНСТИТУТЕ ВОСТОКОВЕДЕНИЯ

УЗБЕКСКОМ ГОСУДАРСТВЕННОМ УНИВЕРСИТЕТЕ МИРОВЫХ

___ЯЗЫКОВ, УЗБЕКСКОМ НАЦИОНАЛЬНОМ УНИВЕРСИТЕТЕ___

УЗБЕКСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ УНИВЕРСИТЕТ МИРОВЫХ

ЯЗЫКОВ

АХМЕДОВ OЙБЕК САПОРБОЕВИЧ

ЛИНГВИСТИЧЕСКИЙ АНАЛИЗ И ПРОБЛЕМЫ ПЕРЕВОДА

НАЛОГОВО-ТАМОЖЕННЫХ ТЕРМИНОВ

В АНГЛИЙСКОМ И

УЗБЕКСКОМ ЯЗЫКАХ

10. 00.06 – Сравнительное литературоведение, сопоставительное

языкознание и переводоведение

(филологические науки)

АВТОРЕФЕРАТ ДОКТОРСКОЙ ДИССЕРТАЦИИ

Ташкент – 2016

Тема докторской диссертации зарегистрирована в Высшей аттестационной

комиссии при Кабинете Министров Республики Узбекистан за №30.09.2014/Б2014.3-
4.Fil157


background image

Докторская диссертация выполнена в Узбекском государственном университете мировых

языков.

Автореферат диссертации на трёх языках (узбекский, русский и английский) размещён

на веб-странице совета (www.tashgiv.uz) и Информационно-образовательном портале
«Ziyonet» (www.ziyonet.uz).

Научный консультант: Маматов Абди Эшанкулович

доктор филологических наук, профессор

Официальные оппоненты: Ведущая

организация

Ҳошимов Ғанижон Мирзааҳмедович

доктор филологических наук, профессор

Кучимов Шухрат Норкизилович

доктор филологических наук, профессор

Кесава Паниккар

доктор филологических наук, профессор,

директор Дравидианского
лингвистического института (Индия)

Самаркандский государственный
институт иностранных языков

Защита диссертации состоится «___»___________2016 г. в 14-00 часов на заседании

научного совета по присуждению ученой степени доктора наук 14.07.2016.fil.09.01 при
Ташкентском государственном институте востоковедения, Узбекском государственном
университете мировых языков, Национальном университете им. М.Улугбека по адресу 100047,
г. Ташкент, Мирабадский район, улица Шахрисабзская, 16. Тел: (99871) 233–45–21; факс:
(99871) 233–52–24; e–mail: sharq_ilmiy@mail.ru).

С докторской диссертацией можно ознакомиться в Информационно-ресурсном центре

Ташкентского государственного института востоковедения (зарегистрировано за № ____ ).
Адрес: 100047, г. Ташкент, Мирабадский район, улица Шахрисабзская, 16. Тел: (99871) 233–
45–21.
Автореферат диссертации разослан «_____» _____________ 2016 года.

(протокол рассылки за №________ от «____»________2016 года).

А.М.Маннонов

Председатель научного совета по присуждению учёной cтепени доктора наук, доктор филол.

наук, профессор

К.Ш.Омонов

Учёный секретарь научного совета по присуждению учёной степени доктора наук, доктор

филол. наук, доцент


background image

Г.Х.Бакиева

Председатель научного семинара при научном совете по присуждению учёной степени

доктора наук, доктор филол. наук, профессор

30

ВВЕДЕНИЕ (Аннотация докторской диссертации)

Актуальность

и

востребованность

темы

диссертации.

Классификация и характеристика налогово-таможенных терминов, их
лингвистический анализ по языкам разных систем, определение
особенностей и разработка приёмов, методов и методологий их перевода
является одной из важнейших проблем, стоящих перед лингвистами мира.

С обретением независимости Республика Узбекистан установила

равноправные социально-экономические, политические, культурные и
дипломатические отношения со многими странами мира. За 25 лет
независимости

увеличился

вклад

субъектов

внешнеэкономической

деятельности в развитие экономики нашей страны, в связи с чем требуется
дальнейшее усовершенствование налоговой и таможенной систем,
установление

отношений

сотрудничества

с

иностранными

предпринимателями и бизнесменами, которые прибывают в нашу страну. И
это, в свою очередь, требует для налоговой и таможенной систем, подготовки
высококвалифицированных,

конкурентоспособных

кадров,

свободно

владеющих несколькими иностранными языками. Следовательно, возникла
потребность глубоко исследовать термины названных сфер. И в этом смысле,
совершенно справедлива следующая мысль: «…нет сомнения в том, что
решение важнейших задач о расширении круга использования родного языка
в таких важнейших областях, как налоговая и банковско-финансовая
системы, издание этимологических и сопоставительных словарей, разработка
необходимых терминов и выражений, понятий и категорий, ... всестороннее на
научной основе развитие узбекского языка,…создание необходимых условий
для тщательного усвоения нашими детьми иностранных языков будет
служить на благо нашим благородным целям

»

40

.

Сравнительно-сопоставительное исследование налогово-таможенныхой

терминологии (НТ)

41

на английском и узбекском языках на сегодняшний день

представляет особую актуальность в том, что оно способствует развитию
международных сотруднических отношений в налогово-таможенной сфере и
созданию в определенном смысле необходимых условий для субъектов
внешнеэкономической деятельности

. На сегодняшний день одной из

актуальных и важнейших проблем является разработка и научное
исследование

ведущих

принципов

лингвистических

особенностей

переводимых многопластных лексем, терминологических единиц с точки
зрения языкознания и теории перевода. Раскрытие

лексико-семантических,

функционально-структурных, коннотативных и денотативных особенностей


background image

налогово-таможенных терминов обеспечивает адекватность переводов.
Результаты таких исследований призваны служить осуществлению членами
общества налоговых и других обязательных платежей на основе конкретных и
кратких терминов, идентичного их понимания, повышения правового
сознания и культуры граждан в данной сфере.

40

Каримов И.А.Юксак маънавият – енгилмас куч. – Тошкент: Маънавият, 2008.– Б.87.

41

Далее в

исследовании вместо термина

налогово-таможенный

будет использована аббревиатура «НТ».

Данное исследование в определенном смысле будет полезным в

осуществлении задач, определенных в Постановлении Президента
Республики Узбекистан от 10 декабря 2012 года за № ПП-1875 «О мерах по
дальнейшему совершенствованию системы изучения иностранных языков»,
Указе Президента Республики Узбекистан от 13 мая 2016 года за № УП-4794
«Об образовании Ташкентского государственного университета узбекского
языка и литературы имени Алишера Навои», Законе Республики Узбекистан
от 25 декабря 2007 года за № ЗРУ-136 «Об утверждении Налогового кодекса
Республики Узбекистан в новой редакции», Законе Республики Узбекистан от
20 января 2016 года за № ЗРУ-400 «Об утверждении Таможенного кодекса
Республики Узбекистан в новой редакции» и установленных в других
нормативно-правовых документах, касающихся данной деятельности.

Соответствие

исследования

приоритетным

направлениям

развития науки и технологий республики.

Диссертационное исследование

выполнено в рамках приоритетной программы развития науки и технологий
республики «Духовно-нравственное и культурное развитие демократического
и правового общества, формирование инновационной экономики».

Обзор

международных

научных

исследований

по

теме

диссертации

42

. Научные исследования, посвященные изучению лексико

семантической,

структурно-функциональной,

историко-этимологической

особенностей налогово-таможенных терминов, их статистических аспектов и
когнитивно-концептуальных

вопросов

в

разносистемных

языках,

осуществляются в ведущих научных центрах и высших образовательных
учреждениях мира, в том числе: Cambridge University (Великобритания),
Oxford University (Великобритания), University of North Carolina (США),
Vienna University (Австрия), Osaka University (Япония), Ege University, Ankara
University (Tурция), Korea University of International Studies (Южная Корея),
National University of Seoul (Южная Корея), Minzu University of China
(Китай), Московский государственный университет, Российская таможенная
академия (Россия), Узбекский государственный университет мировых языков
(Узбекистан).

В результате проведенных исследований, посвященных изучению

налогово-таможенных терминов, получен ряд научных результатов, в том
числе: раскрыты этимологическая характеристика и классификация
налогово-таможенных терминов, научно обоснованы их семасиологические
особенности (Cambridge University); выявлена сущность НТ терминов в
обогащении языка, доказаны их лингвокультурологические принципы


background image

(University of North Carolina); раскрыты в диахроническом аспекте
функционально-стилистические, лексико-семантические и структурные
особенности

терминов

данной

области

(Vienna

University);

усовершенствованы коммуникативно-прагматические особенности НТ

3

https://scm.ncsu.edu/scm-articles/article/glossary-of-terms-tariff-and-tax-in-international-trade;

http://ec.europa.eu/taxation_customs/common/publications/studies/index_en.htm; сustoms.org.uz;
taxation.org.uz.

32

терминов

и

методология

их

применения в художественном и

нехудожественном

жанрах

(Ankara

University, Istanbul University);

определены гипер-гипонимические отношения НТ терминов (Osaka
University); усовершенствованы когнитивные основы и структурно
семантические особенности налогово-правовых терминов в научно

теоретическом плане (Humboldt University); доказаны формирование и
развитие лексики таможенного дела, прагмалингвистическая реализация
дискурсии (Московский государственный университет, Россия); научно
обоснованы лингвистический анализ налогово-таможенных терминов,
проблемы их перевода в английском и узбекском языках (Узбекский
государственный университет мировых языков, Узбекистан). Все отмеченное
выше дало возможность создать систему НТ терминов и занять им
определенное место в лексической системе языков.

В настоящее время в мировом масштабе ведется ряд исследовательских

работ по терминологии, в том числе по следующим приоритетным
направлениям: выявление лексико-семантических, морфемико
морфологических, функционально-структурных особенностей налогово
таможенных терминов, в частности, заимствованных пластов в
разносистемных языках; создание двуязычных, энциклопедических и
толковых словарей налогово-таможенных терминов, дальнейшее
усовершенствование качества словарей НТ сферы; достижение унификации
терминов, выработка предложений и рекомендаций, связанных с переводом и
содержанием терминологических лакун отсутствующих аналогов в
терминологии.

Степень изученности проблемы.

Фонетические, лексико семантические,

структурно-функциональные, историко-этимологические и

сравнительно-статистические аспекты исторических налогово-таможенных

терминов, были изучены в научных исследованиях таких ученых, как

В.В.Радлов, И.Н.Березин, А.А.Молчанов, А.П.Григорьев, Х.А.Дадабаев,

Р.Г.Мукминова

43

. В частности, в исследованиях В.В.Радлова структурно

семантические аспекты исторических налогово-таможенных терминов

исследованы в сравнительном аспекте в арабском, персидском и тюркских

языках, в частности в чагатайском, казахском, азербайджанском и алтайском

языках, в сопоставительном аспекте с языками таранчи, телеут, лебедин

(язык населения, живущего в восточной части нынешней Украины), шор

(язык населения, живущего в восточной части Алтайского края). В трудах

И.Н. Березина изучены виды и переводы налогово-таможенных терминов,


background image

которые встречаются в ярлыках (указах), оформленных Тухтамышем на

43

Радлов В. Ярлыки Тохтамыша и Темира Кутлуга // ЗВОРАО, том III, вып., I–III, СПб., 1888; Березин И.Н.

Ханские ярлыки: Тарханные ярлыки Тохтамыша, Темура Кутлука и Саадета Гирея. – Казань: 1851; Молчанов
А.А. К характеристике налоговой системы в Герате эпохи Алишера Навои//Родоначальник узбекской
литературы. – Т.:1940; Григорьев А.П. Налоговый термин “Қубчир”//Turcological: К семидесятилетию акад.
А.Н. Кононова – М.: Наука, 1976. – С. 235–240; Дадабаев Ҳ. Общественно
политическая и социально-экономическая терминология в тюркоязычных писменных памятниках XI – XIVвв.
Дис...д - ра филол.наук. –Т.: 1991; Мукминова Р.Г. Несколько слов о терминах тамга и бадж//Общественные
науки в Узбекистане. – 1969. №11.С. 65–69.

древнетюркском языке. А.А.Молчанов в своих исследованиях изучал

налоговые термины и вопросы положительных изменений в налоговой
системе Герата в период деятельности Алишера Навои с историко
аналитической точки зрения. Исследователь А.П.Григорьев, классифицируя
сущность и значения термина “

ярлык”

44

, который был внедрен ханами

Золотой Орды в XIII–XV веках, обратил особое внимание на его место в
решении

судебно-правовых,

политических

и

внешнеэкономических

вопросов, в частности, вопросов, касающихся налоговых, казначейских и
таможенных отраслей. Х.А.Дадабаев в своей докторской диссертации
проанализировал налогово-таможенные термины, а также термины,
касающиеся обязательных государственных выплат в тюркских памятниках
письменности XI–XIV веков с точки зрения их лексико-семантической и
структурно-этимологической

особенностей.

В

исследованиях

Р.Г.Мукминовой

речь

идет

о

социально-экономической

ситуации,

этнокультурных процессах, отношениях феодалов и землевладельцев к
вопросу налогообложения и таможенных пошлин в Средней Азии (особенно,
в Бухаре, Коканде и Хиве) в XVI–XVII веках в период правления узбекских
ханов.

Ряд вопросов, касающихся налогово-таможенной терминологии в

разносистемных языках, в определенном смысле изучен следующими
учеными-лингвистами. В том числе Е.А.Федорченко в своей докторской
диссертации исследовал вопросы становления и развития, деривационной
структуры таможенной лексики на примере русского языка

45

, С.C.Ганиева в

своей кандидатской диссертации обратила внимание на структурно

семантический анализ налоговой терминологии в современном таджикском и
английском языках. Н.В.Буянов сделал попытку функционально
семантического анализа терминов и понятий, входящих в налоговые и
налогово-правовые терминосферы. Функционально-коммуникативная
характеристика и классификация терминов налогового права в русском и
английском языках, социальные и культурные вопросы нашли свое
отражение в научных трудах И.П.Ивановской.

В лексикографическом направлении налогово-таможенных терминов

имеют важное значение словари таких авторов, как «Современный толковый
налоговый словарь» (2006), изданный под редакцией А.В.Началова,
«Толковый словарь аудиторских, налоговых и бюджетных терминов» (2003)

под редакцией Н.Г.Сычевой, В.В.Ильиной, «Русско-английский и англо


background image

русский словарь таможенных терминов» (2010) О.В.Кругляковой, «Толковый

44

Ярлык – указ хана Золотой Орды XII–XV в. в письменном виде.

45

Федорченко Е.А. Становление и развитие терминологической лексики таможенного дела в русском

языке. Дис...д-ра филол. наук. – М.: 2004; Ганиева С.С. Структурно-семантический анализ налоговой
терминологии таджикского и английского языков. Автореф. дисс. ...канд. филол. наук. – Душанбе: 2007;
Буянов.В.Н. Функциональность терминов и понятий терминосферы налоги и налоговое право.
Автореф. дисс. ...канд. филол. наук. – Краснодар: 2001; Ивановская И.П. Терминологизация как
функция языка и культуры: системно-языковые, социально-культурные и функционально
коммуникативные характеристики русско и англоязычных терминов налогового права. Автореф. дисс.
...канд. филол. наук. – Пятигорск: 2009.

34

словарь по таможенному праву» (2006) А.Н.Козырина, «English-Russian Uzbek
dictionary-phrasebook for customs officers (Божхона ходимлари учун
инглизча-русча-ўзбекча луғат-сўзлашгич)» (2013) Д.А.Абдуазизовой и
Г.А.Асиловой.

В

большинстве

вышеперечисленных

научных

исследованиий

рассмотрены

отношения

между

арабским,

персидско-таджикским,

монгольским, уйгурским и тюркским (древнетюркским, староузбекским
литературным) языками, а также изучены и проанализированы налоговые,
налогово-правовые и таможенные термины в таджикском, английском и
русском языках.

Однако вопросы современной практики использования налогово

таможенных терминов, особенно проблемы использования этих терминов в
разрезе английского и узбекского языков в сравнительно-типологическом и
переводоведческом аспектах, которые сегодня имеют важное практическое
значение, не были объектом специальных исследований.

Связь темы диссертации с научно-исследовательскими работами

высшего образовательного учреждения, где выполнена диссертация.

Диссертационное исследование выполнено в рамках проекта: А2–058

«

Повышение роли налогового администрирования в обеспечении исполнения

бюджетно-налоговой политики» в соответствии с перспективным планом
научно-иследовательских работ Узбекского государственного университета
мировых языков.

Целью исследования

является определение приемов и методов

перевода налогово-таможенных терминов в английском и узбекском языках
по их лингвистическим особенностям.

Задачи исследования

:

определить степень теоретической изученности, выявить их

лингвистические особенности в диахронном и синхронном аспектах; изучить
то, насколько отвечают требованиям методы и приемы передачи терминов,
использованных в действующих нормативно-правовых налогово-таможенных
актах и кодексах, а также обосновать пути решения проблем, существующих
в этой сфере;

всесторонне исследовать деривационные аспекты, аффиксальный,

морфемико-морфологический, лексико-семантический, функционально


background image

семантический и синтаксический способы образования налогово таможенных
терминов в английском и узбекском языках;

определить явления антонимии, синонимии, омонимии в налогово

таможенной терминологии в английском и узбекском языках; раскрыть
функционально-семантические особенности налогово таможенных терминов
при переводе в сопоставляемых языках, разработать научно-теоретические
правила по их адекватному переводу; выявить с помощью перевода текста
своеобразие налогово таможенных терминологических единиц в английском и
узбекском языках на основе научного анализа проблем, связанных с
особенностями их классификации, формы и содержания;

исходя из особенностей создания двуязычных и толковых словарей

английских и узбекских налогово-таможенных терминов, разработать
требования и точные критерии таких словарей, подготовить практические
предложения и рекомендации по качественному усовершенствованию
различных словарей НТ терминов, которые существуют в настоящее время;

определить место налогово-таможенных терминов в узбекских

лексикографических источниках, выявить степень их значимости и создать
двуязычный (английско-узбекский) и толковый словари терминов, в которых
существует потребность для деятельности работников налогово-таможенной
сферы.

Объект исследования:

английские и узбекские налогово-таможенные

термины.

Предмет исследования:

способы образования и методы перевода

английских и узбекских налогово-таможенных терминов.

Методы исследования.

В диссертации использованы описательный,

сравнительно-типологический, лингвостатистические методы, а также
методы и приемы диахронного и синхронного, компонентного анализов, а
также анализа семантического поля.

Научная новизна исследования

заключается в следующем: впервые

обоснованы деривационные принципы, способы аффиксального,
морфемико-морфологического, лексико-семантического,
функционально-семантического и синтаксического образований налогово
таможенных терминов в английском и узбекском языках;

научно доказаны признаки английских и узбекских налогово

таможенных терминов, их прагмалингвистическая реализация в дискурсе и
историческое формирование;

выявлено нынешнее положение английской и узбекской налогово

таможенной терминологий, их фонд и генофонд, научно доказаны пути
обогащения налогово-таможенной терминологии за счет внутренних и
внешних факторов, а также определены количественные показатели
заимствованных пластов;

научно обоснованы препятствующие влияния некоторых факторов при

терминологическом

переводе

синонимии,

полисемии,

омонимии,

гиперонимии и гипонимии;


background image

в исследовании разработаны принципы и приёмы перевода

(описательный, трансформационный, эквивалентный и калькирование)
налогово-таможенных терминов с английского на узбекский, и обратно;

научно обосновано важное значение предосторожности при переводе

налогово-таможенных терминов фразеологических единиц, слов со
стилистической окраской, образностью и экспрессивностью, а также
жаргонной лексики.

Практические результаты исследования.

В исследовании с целью достижения идентичности при упорядочении

и переводе налогово-таможенных терминов разработан ряд практических
предложений и рекомендаций по изучению НТ терминов в английском и

36

узбекском языках, развитию деривационной системы налогово-таможенных
терминов

и

усовершенствованию

принципов

сопоставительной

терминологии;

Определено место налогово-таможенных терминов в английском и

узбекском лексикографических источниках, выявлен уровень их важности,
созданы двуязычный словарь (англо-узбекский словарь, состоящий более чем
из 5600 терминов) и толковый терминологический словарь, которые
приложены к диссертации.

Достоверность

полученных

результатов

исследования

подтверждается их точностью и определенностью, действенностью подходов
и методов,

использованных в работе, компетенцией фактического и

аналитического языкового материала, соответствием полученных новых
выводов теоретическим аспектам диссертации. Практические рекомендации
и предложения, разработанные в ходе исследования, а также результаты,
полученные

из

полиграфических

и

электронных

материалов,

опубликованных по

рекомендациям соответствующих организаций и

учреждений, утверждены компетентными органами и структурами.

Научное и практическое значение результатов исследования

объясняется тем, что полученные результаты показывают роль и место
налоговых и таможенных терминов в языке, обогащают масштаб
исследований таких отраслей наук, как сопоставительная терминология,
лексикология и переводоведение. Мнения и точки зрения автора,
приведенные в диссертации, рекомендации по переводу терминов могут
служить в качестве научного источника при исследовании других составных
терминологических систем языкознания.

Практическое значение исследования заключается в том, что

материалы и выводы диссертации могут быть использованы при создании
учебников, учебных пособий, словарей и различных методических
рекомендаций для преподавания учебных курсов «Теория и практика
перевода», «Лексикология», таких специальных предметов, как «Письменный
перевод», «Устный перевод» на филологических и

переводческих

факультетах высших учебных заведений, а также для создания учебников и


background image

учебных пособий для бакалавров и магистрантов

высших учебных

заведений, готовящих специалистов для налоговой и таможенной сфер.

Внедрение результатов диссертации.

На основе раскрытия вопросов

становления, развития и деривационных особенностей НТ терминов в
английском и узбекском языках, а также полученных научных результатов и
разработанных практических предложений по устранению проблем перевода
терминов результаты исследования использованы следующим образом:

включены в образовательное направление бакалавриата (5120100 –

«Филология и обучение языкам (романо-германская филология)» в
дисциплины лексикология, стилистика, сравнительная типология, теория
перевода в соответствии с изменениями, внедренными в содержание
Государственного образовательного стандарта (зарегистрировано в
Государственном агентстве O’zStandart 18 сентября 2014 года №05-573
O’zDSt 36.1410:2014. Справка Узбекского государственного университета
мировых языков от 29 октября 2016 года № 06/23-75). Включенные
материалы налогово-таможенных терминов на английском и узбекском
языках будут способствовать обучению толкования, анализу терминов,
сопоставлению терминов в различных словарях, уточнению видов общего
лексического и терминологического содержания, определению
стилистических особенностей терминов, правильному переводу отобранных
терминов из ряда синонимических лексем, решению проблем перевода
безэквивалентных терминов;

составлен двуязычный словарь (англо-узбекский), состоящий более чем

из 5600 терминов, и толковый терминологический словарь, приложенный к
диссертации, использующиеся на практике в данной сфере. Новые
унифицированные термины внедрены в обращение, в том числе:

из-за отсутствия в узбекском языке эквивалентного антонима термина

«солиқ боқимандаси» («налоговый должник»), т.е. синонима русского
термина «пунктуальный налогоплательщик», в налоговое и таможенное
законодательство Республики Узбекистан, а также в кодексы данной сферы
включен термин «интизомли солиқ тўловчи» («дисциплинированный
налогоплательщик»), а вместо термина «фрахт» – узбекский термин «юк
ташиш ҳақи» («оплата за перевозку груза»), вместо термина «норезидент»
(«нерезидент») – термин «номаҳаллий» («неместный»), вместо термина
«пеня» – термин на узбекском языке «фоизли жарима» («штраф с
процентом»), вместо термина «муниципал солиқлар» («муниципальные
налоги») – термин «маҳаллий солиқлар» («местные налоги»), в качестве
эквивалента термина «солиқ преференцияси» («налоговая преференция») –
«солиқ имтиёзи» («налоговые льготы»), вместо термина «реализация
қилинган товарлар» («реализованные товары») – «отпущенные товары»,
вместо термина «депозит пул» («депозитные деньги») – «омонат пул»
(«сбереженные деньги») и в качестве узбекского эквивалента термина
«транзит» («транзит») – термин «олиб ўтиш» («перевозка») (справка
государственного налогового комитета Республики Узбекистан от 20

.09.2016

года за № 16/1-20598). Новые вышеназванные термины введены в обиход


background image

налогово-таможенной сферы и служат их правильному переводу и
правильному пониманию и выражению;

разработанные

практические

предложения

по

интеграции

лингвистической и налогово-таможенной сфер внедрены в государственный
проект исследования по теме А2–058 «Повышение роли налогового
администрирования в обеспечении исполнения бюджетно-налоговой
политики» (2016) в части, связанной с налогово-таможенной

терминологией

(cправка ГКНТ от 15.06.2016 года за № ФТК-03-13/378).

Предложенные материалы призваны служить усовершенствованию

процессов и явлений, происходящих в лингвистической и налогово

таможенной сферах, знаний об их развитии, а также приведению налогов и

38

других обязательных платежей для всех членов общества к конкретной,
краткой и одинаково понятной модели для всех.

Апробация результатов исследования.

Результаты исследования

были доложены на 21 республиканской и международной научной, научно
практической конференции, в том числе: на ежегодных научных, научно
теоретических конференциях профессорско-преподавательского состава
УзГУМЯ (Ташкент, 2003–2015), на научно-методических конференциях
«Место и роль лингвокультурологии в преподавании иностранных языков»
(Ташкент, 2007–2016), научно-практических конференциях «Ёш олим –
2007–2010», научно-практических конференциях «Актуальные вопросы
бюджетно-налоговой политики в условиях формирования казначейской
системы в Республике Узбекистан» (Ташкент, 2004–2016), на научно
практических конференциях, проведенных в Налоговой академии
Государственного налогового комитета Республики Узбекистан (Ташкент,
2005–2016), на Республиканской научно-практической конференции в
Высшем военном таможенном институте Государственного таможенного
комитета Республики Узбекистан «Усовершенствование системы подготовки
кадров в правоохранительных органах» (Ташкент, 2009–2015), на научно
методической конференции, проведенной в Ташкентском государственном
юридическом институте (Ташкент, 2010), а также на республиканских и
международных научно-практических конференциях в виде докладов: IX
Miedzynarodowej naukowi-praktycznej konferencji “Kluczowe aspekty naukowej
dzialalnosci – 2013”(Прага, 2013), Za IX международна научна практична
конферения (София, Болгария, 2013), “Naukowa Przestrzen Europy – 2013”
(Польша, 2013), “Zpravy Vedecke Ideje-2013” (Украина, 2013).

Опубликованность результатов исследования.

По теме диссертации

всего опубликовано 41 научных работ, из них – 1 монография, учебно
методическое пособие, 15 научных статей, в том числе 5 – в иностранных
научных журналах, 10 – в научных журналах, рекомендованных Высшей
аттестационной комиссией Республики Узбекистан для публикаций
основных научных результатов докторских диссертаций.


background image

Структура и объём диссертации.

Диссертация состоит из введения,

четырёх глав, заключения и списка использованной литературы. Общий
объем диссертации – 238 страниц (кроме приложений).

ОСНОВНОЕ СОДЕРЖАНИЕ ДИССЕРТАЦИИ

Во

Введении

обоснованы актуальность и востребованность темы

диссертационного исследования, определены цель и задачи, объект, предмет и
материал

исследования.

Обосновано

соответствие

исследования

приоритетным направлениям развития науки и технологий в Республике
Узбекистан, сформулированы научная новизна и практическая значимость
работы,

достоверность полученных результатов, их теоретическое и

практическое значение. Приведены сведения о внедрении результатов
исследования в практику, их апробации в опубликованных работах, даны
сведения о структуре диссертации.

Первая глава диссертационного исследования называется «

Научно

теоретические основы исследования налогово-таможенных терминов

». В

данной главе рассмотрены понятия термин (термин, атама, истилоҳ),
терминология, номенклатура, с научно-теоретической точки зрения изучены
мнения

относительно

термина

и

терминологической

системы,

лингвистические

проблемы,

связанные

с

терминами.

Обобщены

теоретические точки зрения ученых-лингвистов о разграничении терминов от
обычных слов, высказано отношение к ним.

Одной из актуальных задач языкознания является диахронное

исследование лексикологических пластов различных языковых систем. В
этом смысле изучение исторической этимологии налогово-таможенных
терминов в узбекском языке сегодня имеет особое значение.

Сведения о ранней налоговой и таможенной системе и терминах

встречаются в китайских летописях (Гюнское государство, тюркские
каганаты), а также в письменных текстах, найденных в развалинах Турфана
(V–VI вв.), которые были написаны буддо-монийскими общинами на
древнетюркском и согдийском языках. Например, в настоящее время в
Берлинском фонде под № Т.М. 222 хранится расписка человека по имени
Булмиш, который в целях уплаты налога взял в долг серебряную монету у
Кара Угула. Данный документ (расписка) является рукописью, в которой
говорится, что он (Булмиш):

Asїǧї bilä köni berür – men. Berginĉä yoq (ba)r

bolsar – men kišim Tüzüg köni (b) ersün.

Смысловой перевод: «Верну (серебро)

полностью с процентом. В случае, если меня не станет, то вернет мой долг
моя жена Тузуг». В данном тексте человек, который получил в долг
серебряную монету, даёт гарантию через свою супругу

46

.

Исторические корни налогово-таможенных терминов в узбекском языке

возникли на морфемной основе таких слов, как

ирт, бäрт.

В известном

тюркском

словаре

“Девону

луғотит-турк”

основателя

тюркской

лексикографии Махмуда Кашгарского в форме

бирт, бэрт, бэр –

«выплата»

налога,

рабжат

(семья или работоспособные члены семьи, с учетом которых

назначаются налоги),

капсан

,

кэфсäн

(вид налога, который облагается за


background image

определенную часть сельхозпродуктов),

чатба, чатыба

(вид налога,

46

Содиқов Қ. Турфон обидалари// Жаҳон адабиёти журнали/. – Т.: 2013.№ 7. – Б.161.

40

которыми облагаются лица, не участвующие в оросительной работе)

47

и т.д.

Изучение словаря М.Кашгари “Девону луғотит-турк” показывает, что
некоторые экономические термины, приведенные в «Диване», сегодня
встречаются и употребляются в современном узбекском литературном языке
с некоторыми незначительными фонетическими изменениями. В частности:

олди – сотди, савдо – сотиқ

и другие. Некоторые лексемы, полностью

отраженные в словаре Кашгари, с течением времени вышли из оборота и на
сегодняшний день перешли в категорию архаизмов, например:

ўтўнч/бергў –

қарз; ўрўнч – пора; ўғур – давлат; сарт – савдогар; терчи/музд – ишчи

48

и др.

В книге Алишера Навои «Сравнение двух языков» (“Муҳокамат ул

луғатайин”), в словаре, созданном Махмудом аз Замахшари, и в «Повести
Рабгузи» (“Қиссаси Рабғузий”) термин

солиқ

(налог), широко используемый в

современном узбекском литературном языке, дан в форме

салығ

салық –

саларлык,

а лексема

тўлов

(оплата, выплата)

в форме

тöлак

,

тöлäв

. Как

отмечает В.В.Радлов, в языке народности караим, относящейся к
тюркоязычным народам, населяющих тарриторию Крыма и Литвы, слово

тöлэв

(оплата, выплата) имеет значение

тўлаш, тўлов, пул мукофоти, ҳақ

(оплата, выплата, денежное вознаграждение, плата). Форма узбекского слова

олпан

, подвергнутый к фонетическим изменениям термина

албан

, в

уйгурском, тувинском языках и в языке лобнор имеет форму

алван

, в

монгольском языке –

алба (н)

49

.

Кроме этого, исторические НТ термины на узбекском языке можно

встретить и в известном на весь мир произведении Захириддина Мухаммада
Бабура «Бабурнаме». Обратите внимание на отрывок из этого произведения:

Чаҳоршанба куни Борик об тушганда Ҳиндустонда қолғон Нурбекнинг
иниларидин йигирма минг шоҳрухийлик олтун ва ашрафий ва

тангаким

,

Хожа Ҳусайн девон Лаҳўр холисотидин йибориб эди, келтурди. Аксарини
Мулло Аҳмад Балх арбобидин Балх маслаҳати учун йиборилди

50

.

Данное

предложение в современном узбекском языке звучит так:

Нурбекнинг укаси

Борик чоршанба куни Хожа Ҳусаин девонининг Лахор ғазнасидан олган
йигирма минг шохруҳий тангани олиб келди. Унинг кўпгина қисми Балх ҳокими
бўлмиш Мулла Аҳмад ихтиёрига юборилди

(Борик, младший брат Нурбека, в

среду привёз двадцать тысяч тенге «шахрухи», которые он получил из
Лахорской казны дивана Ходжи Хусейна. Основная часть денег

была передана хакиму Бальха Мулле Ахмеду)

.

Из содержания приведенного отрывка из произведения З.М.Бабура

«Бабурнаме» нетрудно понять, насколько были важны значение фискальной
(налогово-казначейской) политики в системе управления государством. Об


background image

47

Дадабаев Х. Общественно-политическая и социально

экономическая терминология в

тюркоязычных письменных памятниках XI–XIV вв.: Дис...д-ра филол. наук. –Т.: 1991. – С. 253.

48

Хусанов Н., Мирахмедова З. Иқтисодиёт атамалари ва иш юритиш. – Т.: 2005. – Б. 93.

49

Дадабаев Х.

Общественно-политическая и социально

экономическая терминология в тюркоязычных письменных

памятниках XI–XIV вв.: Дис...д-ра филол. наук. –Т.: 1991. – С.185–186.

50

Захириддин Муҳаммад Бобур.

Бобурнома. –Т.: 2008. – Б.184.

этом свидетельствует и следующий отрывок из произведения Бабура:

Ҳар

ким подшоҳ бўлса, яна янги

хизона

йиғмоқ керак. Хизона жамъ қилмоғлиқ ул

элнинг қошида фахр ва мубоҳоттур. Яна бир расм будурким, хизона ва пойгоҳ
ва мулк салотининг жамиъ байтутотининг қадимдин муқаррар ва муайян
танлари парганалар бордурким, ўзга ерга асло харж бўлмас

51

.

Данное

предложение в современном узбекском языке звучит так:

Кимки тахтга

чиқса, аввалги подшоҳнинг бойлигини сарф ва харж қилишни мутлақо айб,
уят ҳисоблаган.

Хазина

тўплашни халқининг олдидаги фахр ва мақтовга

сазовор иш, деб билишган. Яна шундай одат борки, хазина, отхона,
мамлакат подшоҳининг жами кўч-кўрони (лаш-лушлари) учун кетадиган
харажатлар қадимдан белгилаб қўйилган муайян вилоят ва туманлардан
тушадиган даромадлар ҳисобидан қопланади; бу даромадлар бошқа
мақсадлар учун сарф этилмайди

(Кто бы ни взошел на трон, не смеет

растрачивать казну предыдущего падишаха, это считается грехом и стыдом.
Накопление казны считалось почетным и похвальным делом в глазах народа.
Есть еще одна традиция, для содержания казны, конюшни, и нужд падишаха
использовались доходы, поступающие из исторически прикрепленных
вилоятов и туманов; эти доходы не использовались для других целей).

В ходе исследования мы убедились в том, что некоторые названия

налогов, термины, широко применяемые в период правления династии
Бабуридов, использовались в качестве антропонимов для людей, имеющих
налоговые льготы. Обратите внимание на следующий пример: ...

Юнусхоннинг

катта қизи, менинг онамнинг туғишган эгачиси эди. Яна

бири

тархонлардан

52

эди, уни Тархонбегим дер эдилар. Яна бири Қутуқбегим, ўша

Тархонбегимнинг кўкалдоши эди

53

(Старшая дочь Юнусхана была родной

(старшей) сестрой моей матери. Другая дочь была из «тарханов», её звали
Тархан Бегим. Третья – Кутукбегим, кукальдаш той Тархан Бегим).

А также в названном научном труде мы встретили полисемантический

термин

мирохўр

(коновод, конюх), который широко использовался в

налоговой сфере, а на сегодняшний день стал архаизмом. Мирохўр

54

– 1)

чиновник, контролирующий доходы казны, поступающие от обязательных
государственных выплат; 2) начальник коноводов хана.

Шу куни Абдулазиз

мирохўрнинг

Лаҳўрдан жумод ул-аввал ойининг

йигирманчисида битилган хабари келди

55

(В тот день из Лахура пришла весть

(письмо) от мирохура Абдулазиза, которую он написал двадцатого числа
месяца

жумод ул-аввал

).

51

Указанный источник. – С.196.


background image

52

Историко-этимологическая форма слова «тархон» была «дархон». Термин «тархон» означал название

ярлыка, в котором было написано, что лицо освобождено от всяких налогов и пошлин и имеет льготы.
И лица, имеющие такие ярлыки, назывались «тарханлар».

53

Захириддин Муҳаммад Бобур. Бобурнома. – Т.: 2008. – Б.40.

54

Исторические термины “мирохўр”, “ярлык”, “тамға”, “тамғачи” часто встречаются в документах о

дипломатических отношениях послов среднеазиатских ханств XVI-XVII веков с русским царем и
князьями. См: Кулмаматов Д.С. Среднеазиатские дела посольского приказа как источник для истории
русского языка: Автореф.дис...д - ра филол.наук. –М.: 1995. – С. 39.

55

Захириддин Муҳаммад Бобур. Бобурнома. –Т.: 2008. – Б.169.

42

В «Бабурнаме» встречаются староузбекские термины, касающиеся

налогов и пошлин:

муҳассил, жогир (жагир, жойгир), мирохўр, таққабул

ёрмоғи, тархон, ушра.

В одном из редких источников, дающем подробнейшие

сведения о налоговой системе периода темуридов, “Темур тузуклари” («Свод
Темура»), широко использованы термины

шилон, молу жиҳот, қалақчи,

тоғар, барот, туюл (тиюл), холиса, суюрғол, хирож, раият, вақф,
жогирдор

56

и др. В качестве доказательства нашей мысли приведем

следующие примеры:

Бири вилоятдан йиғилган молларни ёзиб, раият

аҳволини текшириб турсинки,

жогирдор

фуқарога жабр-зулм етказиб,

уларнинг ҳолини хароб этмасин

57

(Пусть кто-нибудь зарегистрирует товары,

собранные в области, контролирует положение

раият

, чтобы

жогирдор

не

стеснял простой народ, не угнетал граждан). А также

вакф

– большое

имущество,

земля,

лавки,

мастерские

и

другая

недвижимость,

унаследованные по завещанию или переданные падишахом, ханом и вообще
богатыми людьми как пожертвование, благотворительность в распоряжение
масжидов, медресе, ханакахов (караван-сараев) и кладбищ, чтобы эти
учреждения имели право пользоваться доходами без права продажи:

Тамом

вақфларни

бошқариш ва назорат қилиш учун

мутаваллий

танлаши, ҳар бир шаҳар ва вилоятда қозий, муфтий, муҳтасиб тайинлашни
унинг ўзига ҳавола этдим

58

(Я дал ему право назначать

мутаваллий

для того,

чтобы он мог самостоятельно управлять и вакфами, а также становил
контроль над их деятельностью, назначать судей, муфти и мухтасибов в
каждом городе и области).

Термин

мутаваллий//мутавалли

, использованный в предложении,

обозначает «религиозный деятель, чиновник в исламе», управляющий
имуществом вакфа и доходами, поступающими от него: ...

Хонақоҳда Саййид

Отойи хўжалардин Саййид Муҳаммадхўжа

мутаваллининг

ўғли эрди

59

(...В

караван-сарае, один из ходжи Саййид Атайи, Саййид Мухаммадходжа был
сыном

мутавалли

).

Мнения и точки зрения о видах налогов и терминах подробно

рассмотрены в труде Насриддина Туси «Малияят»

60

. Налогово-таможенные

термины, приведенные автором, которые широко использовались в
средневековье, сегодня стали архаизмами. Большинство налоговых
терминологических

единиц,

которые

являлись

составной

частью

экономической терминологии того времени, состояло из общелитературных


background image

56

Термин

«

жогирдор» в «Своде Темура» (“Темур тузуклари”) обозначал «должностное лицо, которому

за выдающиеся заслуги падишахом дано право сбора налогов и владения землей». Данный термин был
в широком использовании и в период правления Бабуридов. Однако в предыдущих источниках не
встречаются. До XIII–XIV вв. термин использовался в форме

“иқтаъ”

, до XVI в. –

“суюрғол”

, в период

Бабуридов –

“жогир”

.

57

Темур тузуклари. –Т.: 1991. – Б. 57.

58

Указанная литература. – С. 62.

59

Абу Тоҳиржон.Самария.//Наршахий.Бухоро тарихи.//Баёний. Шажараи Хоразмшоҳий.//Ибрат.

Фарғона тарихи. – Т.: 1991. – Б. 241.

60

Исломов Т. Национальная налоговая система. – Душанбе: 2004.- С.23.

языковых единиц. Например:

Тамға

61

(т.);

бож

(п.);

саршумар

(п.);

улоғ

(т.);

пешкаш

(п.);

бегар

(п.) – 12-дневный обязательный государственный труд;

жузъя

(ар.);

идрор

(ар.);

раият

(ар.);

авориз

(ар.);

ичора

(п.);

мушрифона

(ар.);

муҳассил

(ар.);

ихрожат

-

тоғар-улуфа

(т.);

хирож

(ар.). Исторической

этимологии термина «налог» (tax) в английском языке английский ученый
Дэвид Бург в своем энциклопедическом труде “A World History of Tax
Rebellions” («Налоговые восстания в мировой истории») дал такое
определение: «Самый древний и широко распространившийся вид налога
назывался

corvée

.

Сorvée –

это обязательный рабский труд государству для

лиц, неспособных платить налоги. Во многих европейских государствах

Сorvée

действовало до XVIII века, а в некоторых странах – до XIX века.

Следует отметить, что эквивалент лексемы

corvée,

обозначающее «работа» и

«труд», является синонимом термина «налог» в Египте»

62

. Вторая глава

диссертационного исследования называется

«Деривационная

интерпретация налогово-таможенных терминов в английском и
узбекском языках

». В данной главе подробно рассмотрены способы

образования налогово-таможенных терминов, пути обогащения лексики
данной сферы за счет внутренних и внешних факторов. В главе исследованы
вопросы образования английских налогово-таможенных терминов
аффиксальным, синтаксическим, семантическим способами, аббревиацией, а
также путём конверсии, акронимии. Теоретические положения подтверждены
конкретными примерами.

Аффиксальный способ словообразования в английском и узбекском

языках

является

самым

эффективным.

Аффиксальный

способ

словообразования

делится на две группы: 1) суффиксальный; 2)

префиксальный. При аффиксальном способе словообразования лексемы
образуются определенными аффиксами. Это называется морфологическим
способом

образования.

Суффиксы

и

префиксы

являются

словообразовательными элементами с точки

зрения морфемики.

Словообразовательные форманты представляют собой самые минимальные
словообразовательные, «строительные» элементы.

При образовании узбекских налогово-таможенных терминов, а также

при их переводе с английского на узбекский язык активно участвуют
следующие аффиксы:

-иш,-чилик,-лик, -(у)м, гар,-дор -чи

. Например: еxempt


background image

from tax –

солиқдан озод қил

иш

(освобождение от уплаты налогов), delivery of

goods –

товарларни етказ

иш

(доставка товаров), currency proceeds –

валюта

туш

ум

и

(валютное

поступление),

responsibility

жавоб

гар

лик

(ответственность)

,

tax

legislation –

солиқ қонун

чи

лиги

(налоговое законодательство), tax payer –

солиқ тўлов

чи

(налогоплательщик) и т.д.

Посредством аффиксов

-ов, -ув

в узбекском языке, в основном,

образованы имена действия, заимствованные из юридической лексики в
налогово-таможенную сферу. Например:

текшир

ув

(проверка)

, суриштир

ув

61

Исторический термин “Тамға” (печать) имеет полисемантические особенности. Термин имеет

следующие значения: 1.печать (знак); 2. “таможенная пошлина”. «Торговая пошлина», выплаченная
для получения разрешения на коммерческую деятельность в XIII-XV веках; 3. “пятно”.

62

Burg D. A

World History of Tax Rebellions. – Great Britain:2004. – P.391.

44

(расследование)

, тўл

ов

(уплата, выплата)

, сот

ув

(продажа)

, кузат

ув

(наблюдение).

При исследовании выявлено, что в английском языке, в отличие от

узбекского языка, налогово-таможенные термины образуются по формуле

имя прилагательное + имя существительное, имя существительное +
причастие I, имя существительное + причастие II, глагол + имя
существительное

. Например:

heavy duty; hidden tax; gross domestic product;

specific duty; bilateral trade; double-tax; international tax convention; imposed
revenue; annual income; payable tax.

В узбекском языке:

икки ёқлама солиқ

(двусторонний налог);

тўланадиган солиқ

(уплачиваемый налог);

акциз бож

(акцизная пошлина);

оғир бож (кўплиги)

(тяжелый налог);

яширин солиқ (билвосита)

(тайный

налог) (непосредственный);

халқаро солиқ конвенцияси

(международная

налоговая конвенция);

ўзаро савдо (икки томонлама)

(взаимная торговля

(двусторонняя торговля);

ундирилган тушум

(взимаемый доход);

ялпи ички

маҳсулот

(валовый внутренний продукт);

йиллик даромад

(годовая прибыль)

и т.д.

В результате анализа установлено, что 78 конверсионных налогово

таможенных терминов в английском языке соответствуют узбекским
терминам, образованным морфологическим способом. В терминологической
системе английского языка конверсионный способ является самым частым,
продуктивным способом терминообразования. Активное участие модели
N+V, характерной для настоящей терминологической системы, в конверсии
можно увидеть в таблице 2.1.

Таблица 2.1.

Образование терминов способом конверсии

Слово на

английско

м языке

Значение

слова на

узбекском

языке

Конверсив

Новое лексическое

значение НТ термина


background image

credit

долг (қарз)

одолживать

(дать в долг,
қарз бермоқ)

tax credit – налоговый
льгота (солиқ имтиёзи)

act

акт (
официальный
документ,
расмий
ҳужжат)

действовать

(ҳаракат қилмоқ)

tax and customs act –

налоговый и таможенный
протокол (солиқ ва божхона
баённомаси)

еstimate

Предположени
е (тахмин,
мўлжал)

составлять (тузмоқ) budget estimate – бюджетный

проект, сметa (бюджет
лойиҳаси)


В процессе перевода под влиянием конверсии, присущей английской

налогово-таможенной терминологической системе, лексические формы и
произношение остаются без изменения. Взаимоотношение при переходе от
одной части речи к другой в соответствии с моделью V+N (деривация),
переход глагола в имя существительное (субстантивация глаголов), корень
интерпретируется морфемной оболочкой глагола. Адекватный перевод будет
обеспечен в том случае, если такого рода трудности в разделении слов на
части речи находятся в центре внимания переводчика. Например:

Таблица 2.2.

Слово на

английс

ко м

языке

Значение слова

на узбекском

языке

Конверсив

Новое лексическое

значение НТ термина

levy

собирать,
взимать
(йиғмоқ)

сбор, налог

(йиғим, солиқ

levy a tax/duty –
налогообложение, взимать

пошлину (солиққа тортиш,
бож ундирмоқ)

еxempt

освобождать от
налогов, пошлин
(солиқ ва
бождан озод
қилмоқ)

льгота (имтиёз)

exеmpt from tax/duty –
освобождать от налогов,
пошлин (солиқ ва бождан
озод қилмоқ)

rate

оценить
кого-либо,
привлекать
(кимгадир баҳо

бермоқ, жалб

қилмоқ

процент,

коэффициент,
цена,
стоимость
(фоиз, нарх
қиймат)

tax rate – налоговая
ставка (солиқ
ставкаси)


Возникновение явления конверсии в английской НТ терминологии,

ослабление назывного значения лексемы, принадлежащей к определенной


background image

части речи, и приобретение смысловых и синтаксических оттенков,
присущих другой части речи, сложные и противоречивые моменты в
переводах текстов с НТ терминами объясняются следующим:

1. Лексемы омонимичной формы могут принадлежать нескольким

частям речи;

2. Слово может переходить от одной части речи к другой с основным

своим значением или одним из своих значений;

3. Одна часть речи иногда может выполнять функции другой части

речи.

4. Слово, выполняя свою функцию в процессе речи, временно может

взять на себя функцию другой части речи.

Как видно из вышеперечисленного, под влиянием конверсии лексемы

образуют новые парадигмы и выражают другие лексические значения при
переводе, что приводит к усовершенствованию терминологической системы.
Не все английские налогово-таможенные термины, образованные способом
конверсии, встречаются в узбекском языке. Значит, термины не всегда
семасиологически одинаковы в двух языках. Данный процесс способствует
возникновению сложностей при переводе. Следовательно, достижение
адекватного перевода увеличивает потребность в полноценных двуязычных
словарях.

Третья глава диссертации называется

«Явление антонимии и синонимии в

налогово-таможенной терминологии в английском и узбекском языках».

В этой главе рассмотрены: специфические особенности антонимичных

терминов, относительное меньшинство вариантности в процессе выражения

понятий изучаемой терминологической сферы, отсутствие эквивалентов

некоторых антонимичных терминов. В данную задачу определенную ясность

внес Л.А.Новиков: «Антонимические единицы,

46

находясь

в

противоположном

лексико-семантическом

отношении,

парадигматически

отличаются

единственным

дифференцирующим

оттенком»

63

. Рассматриваемые анатонимические единицы в данном

исследовании разделены по видам и проанализированы с помощью
«

контрарной, контрадиктивной, комплементарной и градуальной

»

классификации Е.А.Федорченко

64

. В диссертации лексико-семантические

особенности НТ терминологических единиц рассмотрены как категория,
выражающая антонимические отношения.

Чтобы определить антонимы, очень важно определить между словами

общие признаки. Одним из таких признаков является наличие
промежуточного

понятия

между

двумя

словами,

составляющие

антонимическую пару. Такое промежуточное понятие находится между двумя
антонимичными полюсами и логически их связывает. Антонимы такого типа
называются

контрарными антонимами

(

light tax burden – енгил солиқ юки,

heavy tax burden – оғир солиқ юки

). Промежуточное понятие между ними


background image

называется термином

medium tax burden – ўрта даражадаги солиқ юки

(налоговая ноша средней степени). Также часто наблюдается, что термины

контрадиктивной

формы антонимии, широко распространенные в НТ

терминологии английского и узбекского языков, основываются на
антонимичных признаках. Это, в основном, составные термины, в которых
отсутствуют промежуточные понятия. Например, в

английском языке

:

hard

prices – sliding prices; small debts – heavy debts; еasy market – heavy market; soft
money – hard money; fiat money – change money.

В

узбекском языке

:

ба

рқарор

нарх -

бе

қарор нарх

(стабильная цена – нестабильная цена);

қадр

сиз

валюта -

қадр

ли

валюта

(бесценная – ценная валюта);

резидент шахс –

но

резидент

шахс

(резидент (лицо) – нерезидент (лицо));

мулк

ий

муносабатлар –

но

мулкий

муносабатлар

(имущественные отношения – неимущественные отношения);

пул

лик

хизмат –

бе

пул хизмат

(платные услуги – бесплатные услуги)

.

В случае, если в компонентах

контрадиктив

ной антонимии имеется

признак противоречия, то можно наблюдать непосредственное отношение
второго компонента, использованного в составе словосочетания, к системе
налогово-таможенной терминологии. Например, в

английском языке

:

honest/dishonest

tax and customs

employee; direct

taxes

/indirect

taxes

;

interest/non –- interest

deposit

;

taxable

/nоn-

taxable

и др. Такой момент

встречается и в НТ терминологии узбекского языка:

холис

/

нохолис солиқ

ва

бож

хона ходими

(объективный/необъективный налог и сотрудник таможни);

бевосита

ва

билвосита солиқ

лар

(непосредственный и опосредованный

налоги);

фоиз

ли/

фоиз

сиз депозит

(процентный/беспроцентный налог);

қиймат

ли/

қиймат

сиз

валюта

(ценная/неценная

валюта);

cолиқ

қа

тортиладиган/

солиқ

қа тортилмайдиган

(налогооблагаемый/

неналогооблагаемый). Еще одна разновидность антонимии, используемая в

63

Новиков Л.А. Антонимия в русском языке. – М.:1973.– С. 58.

64

Федорченко Е.А. Становление и развитие терминологической лексики таможенного дела в русском

языке.– М.: 2004. – С. 91.

английской и узбекской НТ терминологической системах, называется

градуальными антонимическими

единицами. Как пишет Л.А.Новиков:

«Градуальные антонимы основаны на градуальности и обозначают
органическую связь какого-либо процесса»

65

. Градуальные антонимы

представляют собой поэтапное осуществление процесса динамики
определенного явления или события. В такой тип антонимии входят одно и
многокомпонентные антонимичные термины, образованные, в основном,

суффиксальным и префиксальным способами, а также словообразующими
аффиксами. Например, в английском языке для терминов “default” и
“deflation” применяются следующие градуальные антонимы

– payment –

prepayment – extrapayment – overpayment; inflation – stagflation – slumflation –
reflation – hyperinflation – denomination – cost push inflation – demand pull
inflation

и т.д.

Такие термины можно наблюдать и в узбекской НТ терминологии.

Например, в узбекском языке можно перечислить следующие термины:

тўлов

– олдиндан тўлов – қўшимча тўлов – ортиқча тўлов

(платеж –


background image

предварительный платеж – дополнительный платеж – переплата);

пул бирлиги

расмий даражасининг пасайиши – пулнинг қадрсизланиши – инфляциянинг
турғун даври – инфляциянинг қулаш даври – инфляциянинг тикланиш даври –
гиперинфляция (пул массаси ва товар нархининг кескин даражада ўсиб
кетиши) – пул қийматининг ўзгариши – ишлаб чиқариш харажатларининг
ошиб кетиши билан боғлиқ инфляция – талабнинг ошиб кетиши билан боғлиқ
инфляция

(падение официального курса денег– обесценивание денег –

застойный период инфляции – поддерживание инфляции –
восстановительный период инфляции – гиперинфляция (резкое повышение
денежной массы и цен на товары) – изменение стоимости денег – инфляция,
связанная с повышением себестоимости производства – инфляция, связанная
с повышением спроса).

Кроме того, в данной главе рассмотрены синонимия налогово

таможенных терминов сопоставляемых языков, ее разновидности, а также
вопрос о том, что явление синонимии не является нормой для терминов.
Изучены пути ее устранения.

В современной лингвистической науке вопросы синонимии терминов

считаются одними из самых актуальных и в то же время сложно решаемых.
Особенно еще недостаточно изучены вопросы, связанные с различием между
синонимичными терминами и синонимией в общелитературном языке. Как
известно, в общелитературном языке «Синонимы – лексемы, выражающие
понятия, близкие или похожие по семантике, и различные по смысловым
оттенкам и стилистическим окраскам»

66

. Согласно этому И.Сиддикова

считает в качестве фактора, определяющего синонимичность слов, их

65

Новиков Л.А. Семантика русского языка. – М.: 1973. – С. 83; 90.

66

Евгеньева А.П. Проект словаря синонимов. – М.: 1974. – С. 47.

48

взаимобмен в тексте с точки зрения лексики. Например: «лингвистика –

языкознание», «опий и опиум», «автожир – герикоптер»

67

и другие. В

исследовании лексическая синонимия, часто встречающаяся в узбекской НТ
терминологии, разделена на несколько групп:

а)

синонимия

исконно-узбекских (общетюркских) лексем

(сотиб олиш – харид қилиш

(купить);

қиймат – таннарх

(стоимость–себестоимость);

текшириш –

назорат

(проверка – контроль) и т.д.

б)

синонимия персидско-таджикских

или арабских, или же русских или интернациональных лексем:

жарима –

пеня; даллол – брокер; бадал – взнос; даромад – фойда – тушум – прибыль

. В

данном исследовании узбекские, персидско-таджикские и арабские термины
автор включил в одну синонимическую группу, а другую группу составляют
русские и интернациональные лексемы.

В отличие от английского, в узбекском языке в число исконно узбекских

– персидско-таджикских или арабских лексем – входят однокоренные,


background image

непроизводные и производные термины, которые вместе с составными
терминами могут составлять синонимические ряды (т.е. образовывать
синонимические отношения). Об этом свидетельствуют следующие примеры:

молия – пул маблағи

(финансы – денежный капитал) –

finance

; тушум –

савдодан тушган пул

(прибыль – выручка)

revenue

;

савдогар – ишбилармон

(купец – предприниматель, бизнесмен)

businessman

; даромадлик – даромад келтириш

(прибыльность – приносить

прибыль)

profitable

; корчалон – олғир ишбилармон –

entrepreneur

(делец,

ловкач);

харидор – сотиб олувчи – мижоз –

customer

(покупатель – тот, кто

покупает – клиент)

; солиқчи – солиқ йиғувчи

taxer

(налоговик – сборщик

налогов) и др.

Также нужно отметить что, в современном узбекском разговорном

языке встречаются некоторые синонимические жаргоны. Наличие таких
жаргонов в английском языке является специфической особенностью НТ
терминологии сопоставляемых языков. Например, в узбекском языке в
качестве жаргонных форм лексемы

пул

общелитературного языка

используются такие слова и выражения, как

қўлнинг кири

(грязь руки),

соққа

(бита),

лой

(грязь),

кўк, кўки

(зеленые),

карам

(капуста),

ақча

(уст.деньги) и

др. Это можно наблюдать и в в английском языке. Например:

money, dirty,

dust, ill-gotten

,

lettuce, buck, green-back, currency

. Использование денежной

единицы США в английском языке в качестве жаргона с лексико
семантической точки зрения одинаково с узбекским языком. От того, что
денежная единица зеленого цвета, в английском языке ее называют

cabbage

или

lettuce (green),

а в узбекском –

кўкат, карам

(зелень, капуста). Например,

he's loaded with cabbage – унинг пули кўп

(у него много денег)

.

Или I don't have

the

green

for a new car

68

– Янги машина сотиб олишга

пулим

йўқ (нет денег,

чтобы купить новую машину). Лексемы

cabbage, green

в английских

67

Сиддикова И.А. Синонимия языка и её кодификационные основы: Дисс. …док-ра.филол.наук.

Т.: 2012.

– C. 65.

68

Азрилян А.Н. Большой экономический словарь. – М.: 1999. – С. 486.

предложениях, лексема

пул

в узбекских предложениях обозначают денежные

единицы США.

Четвертая

глава

диссертационного

исследования

называется

«Принципы перевода налогово-таможенных терминологических единиц
с английского на узбекский язык»

. В данной главе подробно рассмотрены

вопросы перевода синонимичных, полисемантичных и омонимичных единиц
в НТ терминологии, их место, роль и препятствующее влияние в процессе
перевода налогово-таможенных терминов, так как синонимия и
многозначность терминов при переводе налогово-таможенных документов и
кодексов отрицательно влияет на содержание текста. Дело в том, что в
английском языке, как показывает практика, налогово-таможенные термины
часто выражаются по-разному. Кроме того, в работе всесторонне освещен
вопрос о том, что некоторые стилистические и фразеологические средства с


background image

определенной стилистической окраской начали входить в терминологию
налогово-таможенной сферы как эквиваленты НТ терминов.

В процессе общения на английском языке особое место занимают

синонимы и полисемантические слова, которые украшают живую
разговорную речь, а порою создают некоторые проблемные ситуации при
переводе

текстов,

насыщенных

научными

терминами.

Так

как

полисемантические и синонимические слова не всегда точно передают смысл
термина, использованного в каком-либо документе налогового или
таможенного законодательства, и на практике ярко не выделяется их
значение, что иногда приводит к неполноценному толкованию. В этом смысле
в нашем исследовании полисемантические и синонимичные термины и их
синонимичные варианты (абсолютный, относительный, идеографический,
контекстуальный, диалектальный, стилистический,

смешанный) часто

встречаются при переводе. Например: понятие

tax preference

– “cолиқ

имтиёзи” (налоговые льготы) в английском языке можно интерпретировать
следующими лексемами:

tax incentive, tax privilege, tax break, tax reduction, tax

exemption, tax receipt, tax remission, tax deduction, tax rebate, tax allowance, tax
concession, tax cuts, tax relief, tax discrimination, tax credit, tax holiday, tax fringe
benefit, tax perk, tax advantage, tax loss carry back (forward), tax bononza, tax
discount, tax immunity

и т.д.

Вышеперечисленные лексемы, составляющие синонимический ряд,

выражают смысл термина “

имтиёз”

(льгота). Однако термин “

preference”

является доминантой. Поэтому данный термин широко используется не
только в текстах налоговой сферы, но и в таможенной лексике: “

божхона

имтиёзи – customs preference”

(таможенная льгота). В переводе этот термин

может быть использован вместо других терминов, входящих в эту группу, и
обеспечить их эквивалентность.

В исследовании предпринята попытка классифицировать английский

термин, имеющий значение

даромад

(доход, прибыль), с точки зрения

лексики и семантики:

50

benеfit, profit – слово в общелитературном языке

income, proceeds – экономический термин


background image

return, revenue – налогово-таможенный

термин

Как видно по схеме, понятие

даромад (кирим, тушум)

(доход (прибыль,

поступление) в английском языке является термином трех пластов
рассматриваемой сферы. В процессе общения не существует конкретных
границ между ними. Сложившаяся ситуация порождает сложности при
определении функциональных аспектов термина и лексемы, которая не
является термином. Английский термин

revenue (даромад, кирим, тушум)

(доход, прибыль, поступление) может активно функционировать не только в

налоговой практике, но и в таможенной сфере, в чем можно убедиться с
помощью перевода следующего предложения.

В английском языке: «

Customs transit procedures are designed to facilitate

the movement of goods crossing the territory of one or more countries, without
jeopardizing customs

revenue,

which is threаtened by the diversion of goods to the

local market»

69

.

Перевод на узбекский язык:

«Товарларнинг божхона назоратидан олиб

ўтиш тартиби, уларни бир ёки бир нечта давлат ҳудуди орқали маҳаллий
бозорларга олиб кириш, божхона божи тўлашдан бўйин товлаш каби
жараёнларнинг олдини олиш мақсадини назарда тутади»

(«Преследует цели

предотвращения таких случаев, как не соблюдение порядка провоза товаров
через таможенный контроль, их ввоз на местные рынки через одну страну
или через территории нескольких стран, отказ от уплаты таможенных
пошлин»).

Термины «тушум» (поступление, выручка), «даромад» (доход), когда

употребляются в таможенной сфере, выражают значение «уплата пошлины».

69

Luc De Wulf and Jose B.Sokol. Customs modernization handbook. Washington. 2005.– P. 233.

В таком смысле значения термина «тўлов», «даромад», «тушум» не теряются,
а наоборот, представляют собой логический смысл с учетом специфических
особенностей определенной сферы.

В НТ терминологии существуют и такие синонимичные термины,

различающиеся по своей форме, но семантически одинаковые. Например:
Термин «

local taxes

» на литературном английском языке, сохраняя свою

лексико-семантическую особенность, передается на узбекский язык
«

маҳаллий солиқлар

» (местные налоги), а на английском США

интерпретируется как

local rates

. Такие же синонимичные термины, как

“tax


background image

payer

” (брит.),

rate payer

(амер.) –

солиқ тўловчи

70

(налогоплательщик) встречаются в процессе

перевода. В процессе перевода НТ терминов необходимо учитывать разницу
между литературными вариантами оригинала и переводного языка, так как
существуют различия между налоговыми системами США, Великобритании и
Республики Узбекистан.

71

Налоговая система в нашей стране относительно

ближе к налоговой системе Великобритании, поотому что на практике в
Республике Узбекистан действует такая же двухступенчатая система налогов,
что обеспечивает удобство передачи терминов в процессе перевода. Основные
различия в терминологии налоговых терминов Узбекистана, США и
Великобритании составляют 0.6 % (количество лакун – 17). Это можно
увидеть в следующей таблице:

Таблица 4.2.

Различие в переводах между терминами, используемых в налоговой системе

Узбекистана, США и Великобритании

В США

В Великобритании

В Республике Узбекистан

consumption tax

value added tax

қўшилган қиймат солиғи (налог
на добавочную стоимость)

turnover tax
(савдо солиғи)

unified tax

ягона солиқ (умумий
овқатланиш корхоналаридан)
(единый налог (в общепитах))

estate tax

property tax

кўчмас мулк солиғи
(налог на недвижимость)

death tax

inheritance tax

______________________

internal revenue
service

tax (boarding) office

солиқ бошқармаси
(налоговое управление)

tax dollars

tax revenues (tax receipts)

солиқ тушумлари
(налоговые поступления)


The analysis of a functional structure of export shows that export of goods with the

large share of the

value added

tax

shows a positive tendency to growth.

72

Функциональный анализ экспортной структуры показывает, что рост

экспорта товаров, с высоким уровнем НДС имеет позитивную тенденцию.

70

Осикова Л.Н. Английский язык, налоги и налогообложение. – М.: 2006. – C.103–216.

71

Ўрмонов Ж.Ж. Хорижий мамлакатлар солиқ тизими. –Т.: 2007. Б. 7–10.

72

Keith A. Business Taxation. London:1996. – P.231.

52

Также

Consumption taxes

can take the form of sales taxes, tariffs, excise

and other taxes on consumed goods and services.

73

НДС могут быть в виде


background image

н

алогов, получаемых от продажи товаров, тарифов, акцизных налогов или в

виде налогов, которыми облагаются потребительские товары и услуги.

Термины

НДС, используемые в тексте

,

value added

tax

и

сonsumption

tax,

на самом деле, выполняют одинаковую функционально-семантическую

задачу. Однако их структурные различия и употребление в устной и
письменной речи (общения) показывает то, что все-таки есть свои
особенности в употреблении терминологии налоговых систем

Республики

Узбекистан, США и Великобритании.

Обращаем внимание на следующий

пример:

Death tax

is probably one of the most hated taxes because it is linked to

the death of a person that you care about but with careful planning of you can make
it easier on your heirs

74

Мерос солиғи сизни вояга етказган кишининг ўлими

билан боғлиқ бўлганлиги боис, эҳтимол, сиз ёқтирмайдиган солиқлардан
биридир. Бироқ сиз уни ўз ворисларингизга ўтказишни пухталик билан
режалаштирсангиз уларга қийинчилик туғилмайди

(В связи с тем, что налог

на наследство связан со смертью родного человека, видимо, такой налог в
силу эмоций сложен для вас. Если вы заранее распланируете наследство, то
таких проблем не возникнет).

Калькированный перевод термина

death tax

в английском предложении

кажется связан с похоронным ритуалом, на самом деле это не так.
Правильнее будет интерпретировать в переводе его денотативное и
сигнификативное значение как «налог на наследство».

При применении английских НТ терминов выявлены случаи

использования НТ терминов в переносном значении. Например:

Brake

лексическое значение

«

тормоз

»

,

tax brake

“солиқ тўловларини ошириш йўли

билан иқтисодиёт ривожланишини бўғиш” (задушить развитие экономики
путём повышения налоговых ставок). Лексическое значение термина

shield

«

щит

»

,

tax shield

«

уменьшение ставки налога

»

,

«

налоговая льгота

»

,

«

защита

от уплаты налога

»

.

This is the

tax shield

provided by the debt

75

– «Такой льготы

добиваются путём кредита»

.

Также,

In some contexts (the analysis of financial leases, for example)

depreciation

tax shields

are treated as safe, nominal cash flows and are discounted

at an after tax borrowing or lending rate

76

Айрим ҳолатларда

(

хусусан,

молиявий лизинг анализида), қарз берилгандан кейин ёки қарз олингандан
кейин, амортизацион солиқ ҳимояси мутлақ ишончли номинал пул оқими
сифатида кўриб чиқилади ва солиқ ставкасидан чегирма қилинади

некоторых случаях (особенно, при финансовом лизинговом анализе) после
получения долга или после выдачи долга амортизационная налоговая защита

73

United States’ Taxes. Some International Comparisions. New York: 1987. – P.19.

74

Welfare Economics.Taxes and Public Spending. Part 3, Oxford: –2002.–P.157.

75

Королькевич В.А., Королькевич Ю.В. Англо-русский словарь живого финансово-экономического

языка. – М.: 2003. – С.162.

76

ABBY Lingvo x5. New version (электрон луғат). 2011.

рассматривается как абсолютно надежное номинальное денежное течение и


background image

делается скидка налоговой ставки).

Когда термин

haven

– “гавань, бандаргоҳ” («гавань») переходит в

область специальной терминологии, означает «создание финансовых условий
путём предоставления налоговых льгот, определенных государством с целью
привлечения иностранного капитала». Обратим внимание на перевод данного
предложения из английского языка

: It is not unusual for companies to shift their

headquarters to a tax haven when they fear political hazards in the country in
which they are based

77

.

Перевод на узбекский язык:

Кўпинча, компаниялар ўзларининг

мамлакатларда

жойлашган

бош

идораларини

сиёсий

вазиятлар

кескинлашганда солиқ имтиёзи яратилган ва тинч бошпана ҳисобланган
давлатларга кўчирадилар

(Обычно при обострении политической ситуации

компании перевозят главный офис, находящийся в своей стране, в страны, где
надёжно и созданы все налоговые льготы).

Также:

Tax havens are also popular with criminals as means by which their

illgotten gains can be “laundered” and come out clean

78

.

Перевод на узбекский язык:

Солиқ имтиёзлари яратилган ва тинч

бошпана ҳисобланган жойлар ноқонуний йўллар билан маблағ топаётган
жиноий шахсларни ўзига қаттиқ жалб қилади. Чунки, улар ҳуфёна шаклда
жамғарган сармояларини у ерда “ювиб ва тозалаб” олишлари мумкин

(Страны,

где надёжно и созданы все налоговые льготы, очень

привлекательны для тех, кто ищет легкой наживы, незаконными путями. Так
как они там могут «отмывать» свои нелегально заработанные средства).

Результаты исследования показывают, что в НТ терминологии

встречаются и фразеологические единицы, которые являются более
сложными языковыми средствами, чем стилистические средства. Когда речь
идет об адекватности их перевода, данный процесс является сложнейшим,
тем не менее ответственным вопросом переводческой практики. Обратимся к
примерам. Например,

under the fire over tax bills

– тонуть в налоговых долгах,

sunset for a tax haven

– полностью лишиться налоговых льгот,

tax evasion

crackdown (crack down on tax evasion)

– принимать радикальные меры по тем

лицам, которые отказываются платить налоги (приостановить их незаконные
действия) и др.

Проведенные

анализы

показывают,

что

перевод

некоторых

терминологических единиц с соматическими компонентами и эмоционально
экспрессивными смысловыми оттенками, которые существуют в НТ
терминологических системах английского и узбекского языков, часто
порождают проблемлемные ситуации. При переводе стилистических и
фразеологических средств в налогово-таможенной лексике сопоставляемых
языков требуется использование метода трансформации.

77

Осикова Л.Н. Английский язык, налоги и налогообложение.

М.: 2006. – С. 40.

78

Указанная литература. С. 40

41.


background image

54

ЗАКЛЮЧЕНИЕ

1. При творческом усвоении научных источников следует исследовать

НТ термины не только с точки зрения особенностей экономических
категорий, но и с точки зрения сопоставительно-типологических аспектов
лингвистики, с учетом природы переводоведения в сопоставлении с
национальным языком.

2. Опираясь на комплекс знаний, накопленных человечеством на

протяжении многих веков, при сопоставительном изучении НТ терминологии
в переводоведческом аспекте вместе с определением интегральных и
дифференциальных особенностей передачи в переводе терминов двух языков
даст возможность всесторонне исследовать терминологическую систему этих
двух сфер.

3. НТ терминология, как целостная система, по тематике состоит из

нескольких важных лексико-семантических групп. Это: 1) Термины,
обозначающие названия субъектов НТ системы; 2) Термины, обозначающие
названия объектов и документов, взимаемых обязательств НТ уплат; 3)
Термины, обозначающие функциональность в процессе НТ практики; 4)
Термины, используемые на практике системы, в процессе совершения
незаконных действий.

4. Основные источники становления и формирования НТ терминов

возникают за счет внутренних и внешних ресурсов языка. В НТ
терминологии на высоком уровне развито заимствование слов из других
языков, так как данный лексический пласт языка является составной частью
экономической сферы. В данной лексике имеются различные способы
заимствования слов путем полного и частичного калькирования, а также
полное заимствование слов в существующей форме. В обоих языках, кроме
заимствованных терминов, активно функционируют и интернациональные
термины, которые происходят не только из греческого или латинского языков,
но и лексемы, заимствованные из итальянского (7%), немецкого (9%),
французского (19%), русского (славянских) (21%) языков, которые
составляют особый слой в языке.

5. Процесс образования НТ терминологических единиц в английском и

узбекском языках происходит с помощью нескольких способов: 1)
аффиксальный

способ;

2)

лексико-семантический

способ;

3)

композиционный (синтаксический) способ; 4) конверсия; 5) образование
акронимов и аббревиация.

6. В сопоставляемых языках термины делятся на две основные

разновидности: односоставные и многосоставные термины (сложные
термины и термины в форме словосочетания). В обоих языках по количеству
преобладают многосоставные термины (в английском языке – 61,7%, в
узбекском – 78%), которые составляют ядро лексики.

7.

Синонимические,

омонимические,

полисемантические,

гипонимические, гиперонимические и антонимические отношения широко


background image

распространены в НТ терминологической системах английского и узбекского

языков. Сложности при переводе синонимов, омонимов, полисемантических
слов тесно связаны с результатами таких явлений в терминологии, как
«детерминологизация и терминологизация (транстерминизация)». В процессе
перевода следует обратить внимание на интегральные особенности,
касающиеся двух языков и дифференциальные особенности терминов.
Термины, имеющие интегральные особенности целесообразно переводить
приемом «кальки», а термины, имеющие дифференциальные особенности, –
приемом «трансформации» (лексически, семантически, грамматически,
прагматически).

8. Необходимо исследовать вопросы адекватного перевода текстов

налогово-таможенных терминов с иностранного языка на национальный и с
национального на иностранный язык, в первую очередь, нужно изучить
налогово-таможенную терминологию узбекского языка в соспоставлении с
другими языками. Такой процесс дает возможность положительного решения
двух главных задач: 1) творческое изучение и усвоение налогово таможенных
источников в иностранных языках; 2) определение критериев развития
перспективного и стратегического направления специальной

лексики

национального языка.

9. Ускорение процесса перехода к устойчивой рыночной экономике и

ускоренное

развитие

производства,

предпринимательства

в

годы

независимости нашей страны, проблему упорядочения налогово-таможенных
терминов сделала актуальной. Чтобы успешно разрешить такие проблемы
следует осуществить следующее:

– в налогово-таможенной сфере, как и в других сферах терминологии,

обеспечить научно-практический подход к вопросу упорядочения НТ
терминологии;

– рассматривать критерии упорядочения НТ терминологии и

правильного использования терминологических единиц как самый
актуальный вопрос повестки дня, вести постоянный контроль над этим;

– создать двуязычный (английско-узбекский) толковый словарь,

которым были бы полностью охвачены все НТ термины.

10. Научное исследование НТ терминологии служит обеспечению

точности, краткости и доступности, понимания всеми членами общества прав
и обязанностей НТ уплат.

11. Научное исследование НТ терминологии будет важным толчком в

повышении правового сознания и культуры людей по данной сфере. В этом
смысле изучение НТ терминологии не только на примере английского и
узбекского языков, но и их глубокое исследование на примере других
мировых языков, сотрудничество в этой области с иностранными учеными и
специалистами считается важной задачей.


background image

56

SCIENTIFIC COUNCIL 14.07.2016.FIL.09.01 ON AWARD OF

SCIENTIFIC DEGREE OF DOCTOR OF SCIENCE AT TASHKENT

STATE INSTITUTE OF ORIENTAL STUDIES, UZBEKISTAN STATE

WORLD LANGUAGES UNIVERSITY AND NATIONAL UNIVERSITY OF

UZBEKISTAN

UZBEKISTAN STATE WORLD LANGUAGES UNIVERSITY

AKHMEDOV OYBEK SAPORBOYEVICH

LINGUISTIC ANALYSIS AND TRANSLATION PROBLEMS OF TAX

CUSTOMS TERMS IN ENGLISH AND UZBEK LANGUAGES

10. 00. 06 – Comparative Study of Literature, Comparative Linguistics and Translation

studies

(philological sciences)

ABSTRACT OF DOCTORAL DISSERTATION


background image

ТASHKENT – 2016

The theme of the doctoral dissertation was registered at the Supreme Attestation

Commission of the Cabinet of Ministers of the Republic of Uzbekistan under number
№30.09.2014/Б2014.3-4.Fil157.

The doctoral dissertation was carried out at the Uzbekistan State World Languages University.

The abstract of the dissertation is posted in three (Uzbek, Russian, English) languages on the

website of the Scientific Council www.tdshi.uz and on the website of «ZiyoNet» information and
educational portal (www.ziyonet.uz).

Scientific consultant Mamatov Abdi Eshanqulovich

Doctor of Philological Sciences,

Professor

Official opponent: Hoshimov Ganijon Mirzaahmedovich

Doctor of Philological

Sciences, professor

Kuchimov Shuhrat Norqizilovich

Doctor of Philological Sciences, Professor

Kesava Panikkar

Doctor of Philological Sciences, professor,

Director of Dravidian Linguistic Institute

(India)

Leading organization

Samarkand State Foreign Languages Institute

Defense of dissertation will take place on «____» «_________» 2016 at 14-00 a.m. at a

meeting of the Scientific Council 14.07.2016.Fil.09.01 at the Tashkent State Institute of Oriental
Studies, Uzbekistan State World Languages University, National University of Uzbekistan (address:
Tashkent 100047, Shahrisabz str 16. Tel: (99871) 233-45-21; Fax: (99871) 233-52-24; e-mail:
sharq_ilmiy@mail.ru).

The doctoral dissertation has been registered at the Information Resource Centre of the

Tashkent State Institute of Oriental Studies under No____Address: Tashkent 100047, Shahrisabz
str16. Tel: (99871) 233-45-21.

The abstract of the dissertation is distributed on «_____» «__________» 2016.
Protocol at the register № ___ dated «____» «_____________» 2016).


background image

A.M. Mannonov

Chairman of the Scientific Council for the award of the degree of Doctor of Sciences, Doctor of

Philological Sciences, Professor

K.Sh.Omonov

Scientific Secretary to award the degree of Doctor of Sciences, Doctor of Philological Sciences,

docent

G.H.Boqiyeva

Chairman of the Scientific Seminar at the Scientific for the award of the degree of Doctor of

Sciences, Doctor of Philological Sciences, Professor

58

INTRODUCTION

(

abstract of doctoral dissertation

)

The topicality and necessity of the thesis.

The characteristics and

classifications of the terms concerning taxation and customs sphere, carrying out
the comparative linguistic analysis between different languages and defining their
linguistic features, as well as working out methods and methodologies of
translating terms are the important problems before the linguists of the world.

After gaining independence, the Republic of Uzbekistan established the

equal legal socio-economic, political, cultural and diplomatic relations with many
foreign countries of the world. Over 25 years of independence has increased the
contribution of economic agents in the development of our economy and therefore
the need for further improvement of tax and customs systems The establishment of
relations of cooperation with foreign entrepreneurs and businessmen who come to
our country. From this point, demands for tax and customs systems, preparation of
highly qualified and skilled, competitive staff who can communicate fluent in
several foreign languages. Consequently, there is a need to research thoroughly TC
terms in the areas. In this sense, it is true the following thought, which says: “ ...the
decision of a number of urgent problems, how to expand the scope of the study of
our native language and publish comparative etymological dictionaries, to develop
the necessary terms and phrases, concepts and categories, ... in short,
comprehensively, on a scientific basis to develop the Uzbek language, ... to create
opportunities for our children, so that they fluent in foreign languages, no doubt,
will serve for the benefit of our noble goals”

79

.

Contrastive-comparative researching of tax and customs terminologies

(TC

80

) in English and Uzbek languages is considerably relevance with that

promoting of international cooperation relations in the tax and customs sphere and
the creation of a sense of necessary conditions for economic agents. To date, one
of the most urgent and important problems is the development of scientific
research and leading principles of linguistic features translated multilayer lexemes,
terminological units from the point of view of linguistics and translation theory.


background image

Disclosure of the lexical-semantic, functional and structural characteristics of
connotative and denotative peculiarities of tax and customs terms ensures adequate
translation. The results of these studies are intended to serve the implementation of
the members of the society of tax and other obligatory payments on the basis of
specific and concise terms, identical understanding, enhance legal awareness and
culture of citizens in this area.

The present research will contribute to carrying out the tasks stipulated in

the Decree of the President of the Republic of Uzbekistan on 10 December 2012 of
the number № PD-1875 “On measures for further improvement of foreign
language learning system”. It may be useful in the implementation of the tasks
defined in the Presidential Decree “On establishment of the Tashkent State
University of Uzbek language and literature named after Alisher Navoi” № 4797

79

Каримов И.А.Юксак маънавият – енгилмас куч. – Т.: Маънавият, 2008.– Б.87.

80

TC abbreviation is used instead of the word-combination “tax and customs” in the research.

as of May 13, 2016, the Law of the Republic of Uzbekistan “On approval of the
Tax Code of the Republic of Uzbekistan in new edition” December 25, 2007 №
LRU-136, the Law of the Republic of Uzbekistan “On approval of the Customs
Code of the Republic of Uzbekistan in new edition” January 20, 2016 № LRU

400 and other normative-legal documents.

Relevant research priority areas of science and developing technology of

the republic.

This research work was performed in accordance with the priority

areas of science and technology of the Republic of Uzbekistan: I. “Spiritual, moral
and cultural development of a democratic and legal society, the formation of an
innovative economy”.

A review of international research on the topic of dissertation

81

.

Scientific researches on studying the issues of structural, lexical-semantic,
structural-functional, historical-etymological and cognitive-conceptual researches
of tax and customs terms are being carried out in a number of prestigious leading
scientific centers and higher educational institutions of the world, in particular,
Cambridge University (Great Britain), Oxford University (Great Britain),
University of North Carolina (USA), Vienna University (Austria), Osaka
University (Japan), Ege University, Ankara University (Turkey), Korea University
of International Studies (South Korea), National University of Seoul (South
Korea), Minzu University of China (China), Мoscow state university, Russian
Customs Academy (Russia), Uzbekistan state world languages university
(Uzbekistan).

As a result of researches in linguistics of the TC terms, a series of results had

been gained such as: revealed etymological characteristics and classification of tax
and customs terms, scientifically substantiated their semasiological features
(Cambridge University); proved the essence of TC terms in enrichment of the
language, their linguacultural principles were revealed (University of North
Carolina); disclosed in diachronic aspect of functional, stylistic, lexical-semantic
and structural features of the terms of this sphere (Vienna University);


background image

communicative-pragmatic peculiarities of TC terms and their methodology in
fiction and nonfiction genres were improved (Ankara University, Istanbul
University); hyper-hyponic peculiarities and relations of TC terms were identified
(Osaka University); cognitive bases and structural and semantic features of the tax
and taxation legal terms were improved from scientific and theoretical point of
view (Humboldt University); the formation and development of the lexis of
customs terminology, pragmalinguistic realization of discourse were proved
(Moscow State University); linguistic analysis and translation problems of tax and
customs terms in English and Uzbek languages scientifically based (Uzbekistan
State World Languages University).

A number of researches are being carried out in terminology on a global level

today, particularly in the following priority areas: revealing lexical-semantic,

morphemic-morphological, functional and structural features of tax and customs

81

https://scm.ncsu.edu/scm-articles/article/glossary-of-terms-tariff-and-tax-in-international-trade;

http://ec.europa.eu/taxation_customs/common/publications/studies/index_en.htm; сustoms.org.uz; taxation.org.uz.

60

terms, in particular, borrowed layers in different languages; creating a bilingual,
encyclopedic and tax and customs terms’ dictionaries, the further improvement of
the quality of dictionaries TC sphere; achieving the unification of terms, working
out proposals and recommendations relating to the translation and essence of
terminological lacuna which are not exist in terminology.

The degree of study of the problem.

Study of various degrees of linguistic

problems of tax and customs lexicon has a deep history. The linguistic scientists

such as V.V. Radlov, I.N. Berezin, A.A. Molchanov, A.P. Grigorev, H.A. Dadabaev,

R.G. Mukminova

82

studied phonetic, lexical-semantic, structural functional,

historical - etymological and comparative statistical aspects of tax and customs

historical (archaic) terms that have been used in the history of mankind.

In particular, V.V. Radlov investigated the structural and semantic aspects of

historical tax and customs terms in Arab-Persian and Turkic languages in
comparative aspect with Chigatai, Kazakh, Azerbaijan and Altai languages, as well
as with languages Taranchi, Teleut, Lebedin (language of population living in the
eastern part of Ukraine), Shore (the language of the population living in the eastern
part of the Altai territory). I.N. Berezin studied types of taxes and translation
problems of tax and customs terms used in official documents “Yarlik” (decree),
written by Tuhtamish in ancient Turkic language. A.A. Molchanov studied the
historical and analytical perspective of taxation and positive changes of tax issues
in in Herat during the period of Alisher Navoi. Researcher A.P. Grigorev classified
the nature and meaning of the term “Yarlik”, which was introduced khans of the
Golden Horde in XIII-XV centuries, drew particular attention to its role in
resolving judicial, political and foreign economic issues, in particular, issues
relating to tax, treasury and customs sectors. H.A. Dadabaev analyzed historical
tax and customs terms in his doctoral dissertation. As well as the terms of
mandatory government payments in Turkic monuments written XI-XIV centuries,


background image

in terms of their lexical-semantic and structural features of etymology. R.G.
Mukminova studied the socio-economic situation of ethnic and cultural processes,
relations of landlords to the issue of tax and customs duties in Central Asia
(especially in Bukhara, Khiva and Kokand) in XVI-XVII centuries during the reign
of Uzbek khans.

The following linguists studied comprehensively a number of issues related

to tax and customs terminology in different languages systems, in a certain sense.
E.A. Fedorchenko explored the questions of formation and development,
derivational features of customs lexicon structure on the example of the Russian
language in his doctoral dissertation

83

, S.S. Ganiyeva investigated the structural

82

Радлов В. Ярлыки Тохтамыша и Темир Кутлуга. // ЗВОРАО, том III, вып., I–III, СПб., 1888; Березин И.Н.

Ханские ярлыки: Тарханные ярлыки Тохтамыша, Темур Кутлука и Саадет Гирея. Казань: 1851; Молчанов
А.А. К характеристике налоговой системы в Герате эпохи Алишера Навои//Родоначальник узбекской
литературы. – Т.: 1940; Григорьев А.П. Налоговый термин “Қубчир”//Turcological: К семидесятилетию акад.
Кононова А.Н. – М.: Наука, 1976. – С. 235 – 240; Дадабаев Ҳ. Общественно – политическая и социально –
экономическая терминология в тюркоязычных писменных памятниках XI – XIV вв. Дис...д - ра филол.наук.
–Т.: 1991; Мукминова Р.Г. Несколько слов о терминах тамга и бадж//Общественные науки в Узбекистане. –

1969. №11.С – 65 – 69.

83

Федорченко Е.А. Становление и развитие терминологической лексики таможенного дела в русском языке.

Дис...д-ра филол.наук. – М.: 2004; Ганиева С.С. Структурно-семантический анализ налоговой терминологии

and semantic analysis of tax terms in the modern Tajik and English languages in
his PhD dissertation. N.V. Buyanov attempted to research functional-semantic
analysis of the terms and concepts that express tax and taxation-legal term sphere.
Functional-communicative characteristics and classification of tax law terms in
English and Russian languages, their social and cultural issues were reflected in
scientific works of I.P. Ivanovskaya.

In lexicographical aspect of TC terms following authors’ dictionaries are

important. Such as “Modern Explanatory Dictionary Taxation” (2006), published
under the editorship of A.V. Nachalova, “Dictionary of Audit, Tax and Budgetary
Terms” (2003), edited by N.G. Sycheva, V.V. Ilina, “Russian-English and English
Russian dictionary of customs terms” (2010), the authorship O.V. Kruglyakova,
“Glossary of Customs Law” (2006), A.N. Kozirin, “English-Russian-Uzbek
Dictionary-Phrasebook for Customs Officers (Bojhona hodimlari uchun inglizcha
ruscha-ozbekcha lug’at-sozlashgich)” (2013) D.A. Abduazizova and G.A. Asilova.

Most of the research were studied and analyzed related to tax, fiscal, legal

and customs terms in Russian, Tajik and English languages, as well as discussed
the relationship between the Arab, Persian, Tajik, Mongolian, Uighur and Turkish
(Old Turkic, Old Uzbek literary) language.

However, questions of modern practice of using tax and customs terms,

especially the problem of the use of these terms in context of English and Uzbek
languages in comparative-typological and translation aspects were not the subject
of special investigations that are great practical important today.

Communication of the theme of dissertation with the scientific-research

works of higher educational institution, which is the dissertation conducted in

:

The dissertation research is an integral part of the long-term plan for research work
under the Uzbekistan State University of World Languages. Dissertation was

performed in the framework of the state scientific and practical project: A2

058


background image

“Enhancing the role of the tax administration in enforcing fiscal policy”.

The aim

of research work

is a comparative-typological analysis of the linguistic features of

the tax and customs terms in English and Uzbek languages, as well as working out
their translation methods.

The tasks of research work:

highlighting the study degree of tax and customs terms from theoretical

point of view in linguistics and studying tax and customs terms in diachronic and
synchronic aspects;

revealing the derivational principles of tax and customs terms, especially,

affixation, morphemic-morphological, lexical-semantic, functional-semantic and
syntactic word-formation methods;

таджикского и английского языков. Автореф. дисс. ...канд. филол. наук. – Душанбе: 2007; Буянов.В.Н.

Функциональность терминов и понятий терминосферы налоги и налоговое право. Автореф. дисс. ...канд.
филол. наук. – Краснодар: 2001; Ивановская И.П. Терминологизация как функция языка и
культуры:системно-языковые, социально-культурные и функционально-коммуникативные характеристики
русско и англоязычных терминов налогового права. Автореф. дисс. ...канд. филол. наук. – Пятигорск: 2009.

62

determining the effects antonyms, synonyms, homonyms in tax and customs

terminology in English and Uzbek languages;

revealing the functional-semantic features of the tax and customs terms in

translation in the compared languages, to develop scientific and theoretical rules
for their adequate translation;

investigating of translation problems of tax and customs terminological units

in English and Uzbek languages, based on scientific analysis of problems related to
the peculiarities of their classification, the form and content;

working out practical proposals and recommendations for improvement of

quality of various dictionaries of economic terms that currently exist; determining
the place of taxation and customs terms in Uzbek lexicographical sources
illuminate the degree of importance and create a bilingual (English-Uzbek) and the
glossary, in which there is a need for the activities of employees of tax and
customs spheres.

The object of the research

is tax and customs terms in English and in

Uzbek languages.

The subjects of the research are

principles of word formation and working

out translation methods of English and Uzbek tax and customs terms.

Methods of

the Research.

A descriptive, comparative and typological, statistical methods as

well as methods of diachronic and synchronic, component analysis, and the
analysis of the semantic field were used in the research.

Scientific novelty of the

Research is as follows:

derivational principles of English and Uzbek tax and customs terms,

affixation, morphemic-morphological, lexic-semantic, functional-semantic and
syntactic structures of these terms comprehensively were revealed for the first


background image

time;

features of tax and customs terms in Uzbek and English languages; historical

formation and their pragma linguistic eventfulness in discourse are scientifically
proved;

current situation of English and Uzbek tax-customs terminology, their gene

pool fund and disclosed the way of enrichment tax and customs terms from
internal and external opportunities have been investigated, as well as identified the
quantitative indicators of borrowed layers;

research disclosed and scientifically proved some prevent (interfere) factors

as synonymy, polysemy, homonymy, hyper-hyponym and their influence in
translation of tax and customs terms;

principles and adequate translation methods of tax and customs terms

worked out while translating from English into Uzbek, and vice versa;
scientifically proven importance of precautions from idiomatic units of words with
stylistic color in terminology, imagery and expressiveness, as well as slang in
translation of tax and customs terms, as well as tax-customs terms unified and
regulated.

Practical Results of the Research:

developed a number of proposals and recommendations in development of

the derivational system and improving of English and Uzbek taxation-customs
terms of the principles of comparative terminology in the research;

identified the place of taxation and customs terms in English and Uzbek

lexicographical sources, difined the level of importance and created a bilingual
dictionary (English-Uzbek dictionary consisting of more than 5600 terms) and
explanatory glossary of terms that are attached to the dissertation.

The reliability of the results

is defined by persuasiveness of conclusions,

concrete statement of a problem, efficiency of approaches and the methods applied
in work, the fact that the theoretical approaches applied within it received on the
actual linguistic material and dictionaries material, printed and electronic products
issued on the recommendation of the responsible organizations, the received results
are confirmed by proxy structures.

Scientific and practical value of the research results.

The scientific and

practical significance of the research results due to the fact that the results show the
role and position of tax and customs terms in linguistics, enriching scale studies
such branches of science as comparative terminology, lexicology and translation.
The views and opinions of the author cited in the thesis, the translation of the terms
guidelines can serve as a source of research in the study of other components of
linguistics terminology systems.

The practical significance of the research lies in the fact that the materials

and conclusions of the thesis can be useful in the creation of textbooks, manuals,
dictionaries and various guidelines for teaching the courses “Theory and Practice
of Translation”, “Lexicology” special subject such as “Translation” “Interpretation”
in philology and translation departments of higher educational institutions, as well
as it can be helpful for the creation of textbooks and educational materials for


background image

undergraduate and graduate students of higher educational institutions that train
specialists for the tax and customs spheres.

Implementation of the research results.

On the basis of the disclosure of

matters of formation, derivational features of the tax and customs terms in English
and Uzbek languages, as well as according to the scientific results, proposals and
the problems of translation of terms:

Tax and customs terms in languages of different systems have been

introduced in Bachelor’s degree in “Philology and language teaching (Romance
and Germanic Philology)” for the study of subjects “Lexicology”, “Stylistics”,
“Comparative typology and theory of translation” (registered in the State Agency
O’zStandart on September 18, 2014 under registry record O’zDSt 36.1410:2014
№05-573. Certificate of Uzbek State University of World languages No. 06/2375 –
October, 29, 2016). Included materials of tax and customs terms in English and
Uzbek languages will facilitate the interpretation of learning and analysis of terms,
as well as comparison of the terms in different vocabularies, clarifying types of
general vocabulary and terminology content, certain stylistic features of terms, the
correct translation of selected terms of the number of synonym lexemes in solution
translation problems non-equivalent terms;

64

Elaborated new proposals and recommendations, conclusions and created a

bilingual (English-Uzbek) dictionary consisting of more than 5,600 terms. New
unified terms introduced in circulation, including:

Because of the absence in Uzbek-language the equivalent antonym of the

term “soliq boqimandasi” (“tax arrear/dodger”) and synonym of Russian term
“punctual tax payer” were introduced to tax and customs legislation of the
Republic of Uzbekistan. As well as codes of this sector included the term
“intizomli soliq tolovchi” (“disciplined taxpayer”), instead of the term “freight” –
the Uzbek term “yuk tashish haqi” (“pay for shipping”), instead of the term
“norezident” (“non-resident”) – the term “nomahally” (“non-local”), instead of the
term “penalty” – the term in Uzbek language “foizli jarima” (“fine with the
percentage”), instead of the term “municipal soliqlar” (“municipal taxes”) – the
term “mahally soliqlar” (“local taxes”), as an equivalent for the term “soliq
preferentsiyasi” (“tax preferences”) – “soliq imtiyozi” (“tax benefits” ), instead of
the term “realizatsiya qilingan tovarlar” (“sold goods”) – “tempered products”,
instead of the term “deposit pul” (“deposit money”) – “omonat pul” (“money
saving”) and as an equivalent of term “transit” (“transit”) – the term “olib otish”
(“carriage”), (сertificate of the State Tax Committee of the Republic of Uzbekistan
dated 20.09.2016, № 16/1–20598). Introduced unified new terms could be helpful
in order to interprete TC terms and to express correctly them

;

the scientific results obtained in the research process, theoretical and

practical conclusions introduced in the state of practical research project on the
theme of A2

058 “Enhancing the role of the tax administration in enforcing fiscal

policy” (2016), related to tax and customs terminology (CCSТ act from


background image

06.15.2016, the number of FTK-03-13/378). The proposed materials are intended
to use in improvement of the processes and phenomena occurring in the linguistic
of tax and customs spheres, knowledge about their development, as well as making
the taxes and other mandatory payments for all members of society in particular,
short and equally comprehensible model for all.

Approbation of the research results.

The results of the research were

reflected in 21 scientific-applied republic and international conferences and
workshops including the annual scientific, theoretical conferences faculty of the
University of World Languages (Tashkent, 2003-2015), on the scientific and
methodological conferences on “The place and role of cultural linguistics in
foreign languages translation” (Tashkent, 2007-2016), the scientific-practical
conference on the theme: “Young Scientist 2007-2010”, scientific-practical
conference on the theme: “Actual issues of budget

taxation policy in the

conditions of formation of the treasury system in the Republic of Uzbekistan”
(Tashkent, 2004-2016), at scientific and practical conferences held in the Tax
Academy of the State Tax Committee of the Republic of Uzbekistan (Tashkent,
2005-2016), at the Republican scientific-practical conference of higher military
customs institute of the state customs committee of the Republic of Uzbekistan on
the theme: “Improving the system of training in law enforcement” (Tashkent,
2009-2015), on the scientific and methodological conference held in Tashkent
State law Institute (Tashkent, 2010), and main essence of the thesis stated in
national and international scientific conferences in the form of reports: IX
Miedzynarodowej naukowi-praktycznej konferencji “Kluczowe aspekty naukowej
dzialalnosci-2013” (Prague, 2013), Za IX international scientific practical
konfereniya (Sofia, Bulgaria, 2013), “Naukowa Przestrzen Europy-2013” (Poland,
2013), “Zpravy Vedecke Ideje-2013” (Ukraine 2013).

Publication of the research results.

On the topic of the dissertation 41

scientific works published, among them 1 monograph, 1 teaching manual, 15
scientific articles, including 5 in foreign scientific journals, 10 in scientific journals
recommended by the Higher Attestation Commission of the Republic of
Uzbekistan for the major scientific publications the results of doctoral
dissertations.

The structure and volume of dissertation

. Dissertation consists of

introduction part, four chapters, conclusion and the list of references. The total
volume of the dissertation is 238 pages.


background image

66

MAIN CONTENTS OF THE DISSERTATION

In

introduction

the topicality and the relevance of the theme of the

dissertation were justified, international researches on the topic of the dissertation
were reviewed, the degree of study of the problem was described, the aim, tasks as
well as the objects and subjects of the dissertation were formulated, its conformity
to the priority directions of science and technology development was shown, the
scientific novelty, the reliability of the obtained results, its theoretical and practical
significance were disclosed, a summary of the implementation and announcement
of the research results and the structure of the dissertation were given.

First chapter of the dissertation is called

“Scientific and theoretical bases

of the research tax and customs terms”

. This chapter discusses the concept of

“term” (atama, termin, istiloh), terminology, nomenclature, with the scientific and


background image

theoretical point of view. A number of linguists’ opinions, approaches generalized
about terminology system according to the collected and analyzed materials; as
well as the scientific-practical viewpoints existing in world on the terms and
terminology system, the linguistic problems with the terms, the theoretical point of
view of scientists and linguists on the delimitation of the terms of ordinary words
touched upon, expressed the author’s approach towards them.

One of the urgent tasks of linguistics is diachronic study of lexical layers of

different language systems. In this sense, the study of historical etymology of tax
and customs terms in Uzbek language today is of particular importance.

Information about early tax and customs system and terms found in Chinese

annals (Hun state Turkic khanates), as well as in written texts, found in the ruins of
Turfan (V-VI century), which were written Buddha monism communities in the
ancient Turkic and Sogdian languages. For example, now in the Berlin fund under
the number TM 222 kept the receipt of a man named Bulmish that, in order to pay
the tax, he took a silver coin from Kara Ugul in debt. This document (receipt) is a
manuscript, which says that he (Bulmish):

Asїǧї bilä köni berür – men. Berginĉä

yoq (ba)r bolsar – men kišim Tüzüg köni (b) ersün.

Semantic translation: "I’ll give back (silver) full with interest. If I'm gone,

then I return my duty to my wife Tuzug". As used herein, the man who got into
debt the silver coin gives a guarantee by his wife

84

.

The historical roots of the tax and customs terms in Uzbek language

appeared on the morphemic basis of words such as

“irt”, “bärt”

in the famous

Turkish dictionary "Devonu lug’otit Turk" written by founder Turkic lexicography
Mahmud Kashgariy in the form of

“birt”, “bert, “ber”

, “disbursement” tax, rabjat

(family or bodied family members, taking into account the taxes which are
appointed),

“kapsan”, “kefsän”

(type of tax, which is subject to a certain part of

agricultural products),

“chatba”, “chatiba

” (type of tax levied on persons who are

not involved in irrigation work)

85

etc.

84

Содиқов. Қ. Турфон обидалари//Жаҳон адабиёти журнали. –Т.: 2013.№ 7 – Б.161.

85

Дадабаев Ҳ.

Общественно – политическая и социально – экономическая терминология в тюркоязычных
письменных памятниках XI – XIV вв: Дис...д - ра филол.наук. –Т.: 1991. – С.253.

Studying works of M.Kashg’ariy “Devonu lug’otit Turk” indicates that some

of the economic terms provided in "Divan" today there are also used in modern
Uzbek literary language with some minor phonetic changes. In particular

: oldi

sotdi, savdo-sotiq (shopping)

and others. Some signs, fully reflected in the work of

Kashgariy as time went out of circulation, and now moved into the category of
archaisms, for example:

otonch / bergo – qarz (debt); oronch – pora (bribe); og’ur

– davlat (state); sart – savdogar (trader); terchi / muzd – ishchi (worker)

86

and

others.

In the book of Alisher Navoi “Compare two languages” ( “Muhokamat ul

lug’atayin”), in the dictionary, created by Mahmud al-Zamakhshari, and in “The
Tale Rabg’uzi” ( “Qissasi Rabg’uziy”) Rabg’uzi, term

soliq (tax),

widely used in

modern Uzbek literary language is given in the form of “

salig”’ – “saliq” –


background image

“salarliq

” and token “

tolov”

(payment, payment) - in the form of “

tölak”, “töläv

”.

As the V.V.Radlov, in the language of ethnic Karaim related Turkic peoples
inhabiting territory Crimea and Lithuania, the word “

tölev

” (payment, payment) is

tolash

”, “

tolov”, “pul mukofoti”, “haq

” (payment, payment, remuneration, fee) .

Form of the Uzbek word “

olpan”

subjected to the gene-term changes fonetic

alban

” in Uighur, Tuvan language and in the language of Lobnor has the form of

alvan

” in Mongolian – “

alba

(

n

)

87

”.

In addition, historical taxation terms of Uzbek language may be found in the

work of Zahiriddin Muhammad Babur "Baburname" which is famous all over the
world. Pay attention to the passage of this work:

Чаҳоршанба куни Борик об тушганда Ҳиндустонда қолғон Нурбекнинг

иниларидин йигирма минг шоҳрухийлик олтун ва ашрафий ва

тангаким

,

Хожа Ҳусайн девон Лаҳўр холисотидин йибориб эди, келтурди. Аксарини
Мулло Аҳмад Балх арбобидин Балх маслаҳати учун йиборилди

88

.

This sentence is translated in modern Uzbek language as following:

Нурбекнинг укаси Борик чоршанба куни Хожа Ҳусаин девонининг Лаҳор
ғазнасидан олган йигирма минг шохруҳий тангани олиб келди. Унинг кўпгина
қисми Балх ҳокими бўлмиш Мулла Аҳмад ихтиёрига юборилди.

In English:

On Wednesday, at Barikao, one of Nur Beg's younger brothers

brought twenty thousand shahrukhis worth of gold, ashrafis and

tankas

, which

Khiwaja Husayn the divan had forwarded from the Lahor

revenues

. Most of it was

sent for the

benefit

of Balkh by Mulla Ahmad, one of the lords of Balkh

89

.

From the contents of the mentioned passage from the works of Zahiriddin

Muhammad Babur “Baburnama” is easy to understand how important was the role
and importance of fiscal (tax and treasury) policy in the system of governance.
This is evidenced by the following excerpt from the work of Babur:

86

Ҳусанов Н., Мираҳмедова З. Иқтисодиёт атамалари ва иш юритиш. – Т.: 2005. – Б.93.

87

Дадабаев Ҳ.

Общественно – политическая и социально – экономическая терминология в тюркоязычных
письменных памятниках XI – XIV вв: Дис...д - ра филол.наук. –Т.:1991. – С.185 – 186.

88

Захириддин

Муҳаммад Бобур. Бобурнома. – Т.: 2008. – Б.184.

89

THE BABURNAMA memoirs of Babur, Prince and Emperor, translated, edited, and annotated by Wheeler M.

Thakston and Salman Rushdie. New York: 2002. – P.309.

68

Ҳар ким подшоҳ бўлса, яна янги

хизона

йиғмоқ керак. Хизона жамъ

қилмоғлиқ ул элнинг қошида фахр ва мубоҳоттур. Яна бир расм будурким,
хизона ва пойгоҳ ва мулк салотининг жамиъ байтутотининг қадимдин
муқаррар ва муайян танлари парганалар бордурким, ўзга ерга асло харж
бўлмас

90

.

This sentence is translated into Uzbek as following:

Кимки тахтга чиқса, аввалги подшоҳнинг бойлигини сарф ва харж

қилишни мутлақо айб, уят ҳисоблаган.

Хазина

тўплашни халқининг олдидаги

фахр ва мақтовга сазовор иш, деб билишган. Яна шундай одат борки, хазина,


background image

отхона, мамлакат подшоҳининг жами кўч-кўрони (лаш-лушлари) учун
кетадиган харажатлар қадимдан белгилаб қўйилган муайян вилоят ва
туманлардан тушадиган даромадлар ҳисобидан қопланади; бу даромадлар
бошқа мақсадлар учун сарф этилмайди.

In English:

Whoever becomes king must accumulate a new treasury, which

is a source of pride for the people. In addition, the salaries and stipends of all the
institutions of the rulers, treasury, military and civilian are absolutely fixed from
long ago and cannot be spent anywhere else

91

.

We found that some of the names of taxes, terms widely used during the

reign of Babur Dynasty and were used as aliases and nicknames, components
anthroponyms. Note the following example:

....

Юнусхоннинг катта қизи, менинг онамнинг туғишган эгачиси эди.

Яна бири

тархонлардан

92

эди, уни Тархонбегим дер эдилар. Яна бири

Қутуқбегим, ўша Тархонбегимнинг кўкалдоши эди

93

In English:

The eldest (senior) daughter of Yunuskhan was my mother's

sister. Another daughter was from “

tarkhans

”, she was called Tarhan Begim. The

third was Kutukbegim, she was“kukaldash”of that Tarhan Begim.

As well as we came across a polysemous term as “

mirohor”

(grooms,

groom, stableman), which is widely used in tax sphere in “Baburname”. The term
has already become an archaic word today. Mirohor - 1)

official, supervising the

treasury income coming from mandatory payments to the state; 2) Head of the
grooms of Khan.

Example:

Шу куни Абдулазиз

мирохўрнинг

Лаҳўрдан жумод ул-аввал

ойининг йигирманчисида битилган хабари келди

94

.

In English:

The news came from Lahore on that day (letter) from “

mirohur”

Abdulaziz, he wrote the twentieth day of the month jumod ul-avval). One can come
across Turkic and old Uzbek terms relating to taxes and duties in "Baburname" as
follows:

muhassil, jogir (jagir, joygir) mirohor, taqqabul yormog’i, tarhon, ushra.

In one of the few sources that provide detailed information about the tax system
during the Timurid – “Temur tuzuklari” ( “The

90

Mentioned source. – P.196.

91

Indicated literature. – P.332.

92

Historical-etymological form of the word «tаrkhon» is originated in «darkhon». Тhe term «tаrkhon» meant

title of “yarlik” who got tax preferences/allowances and were tax and duty free. The persons having this types
of “yarliks” were called «tarkhans».

93

Захириддин Муҳаммад Бобур. Бобурнома. –Т.: 2008. – Б.40.

94

Захириддин Муҳаммад Бобур. Бобурнома. –Т.: 2008. – Б.169.

Code of Timur”) terms “

shilon

” widely used “

molu jihot, qalaqchi, tog’ar, barot,

tuyul (tiyul) holisa, suyurg’ol, hiroj , raiyat, vaqf, jogirdor

” etc. As proof of our

opinions, we give the following examples:

Бири вилоятдан йиғилган молларни ёзиб, раият аҳволини текшириб

турсинки,

жогирдор

фуқарога жабр-зулм етказиб, уларнинг ҳолини хароб

этмасин

95

In English:

Let someone registers goods collected in the field, monitors the

position of “

raiyat

tax payers” taxers (jogirdor)

mustn’t yoke to common people,

raiyat-people”

are not to be embarrassed, should not oppressed.


background image

As well as “

vaqf

a large estate, land, shops, workshops and other property

inherited by will or transferred pad shah, Khan and in general, rich people as a
donation, charity in order Masjid, madrassas, “

hanakahov”

(caravansarays) and

cemeteries to these institutions, people had the right to use the income without
selling the right to:

Тамом

вақфларни

бошқариш ва назорат қилиш учун

мутаваллий

танлаши, ҳар бир шаҳар ва вилоятда қозий, муфтий, муҳтасиб тайинлашни
унинг ўзига ҳавола этдим

96

.

In English:

I gave him the right to appoint “mutavalli” so that he could

independently manage and “vaqf”, and also becomes the control over their
activity, appoint judges, and mufti muhtasib in each city and region.

Тhe term

мутаваллий (mutavalliy)//мутавалли (mutavalli)

, used in context

means «religious figure, an official in Islam», the trustee of waqf and income
coming from him: ...

Хонақоҳда Саййид Отойи хўжалардин Саййид

Муҳаммадхўжа

мутаваллининг

ўғли эрди

97

(...The caravanserai, one of Khoja

Sayyid Atay, Sayyid Muhammad Khoja was the son of

mutavalli)

.

The opinions and views about the types of taxes, the terms discussed in

detail in the work Nasridin Tusiy “Moliyat”. Tax and customs terms, given by the
author, which are widely used in the Middle Ages, became archaisms today. Most
tax terminological units that were part of the economic terminology of the time
consisted of obscheliteraturnogo language units. For example:

Тамға

tamg’a

98

(т.);

бож

baj

(п.);

саршумар

sarshumar

(п.);

улоғ

ulog’

(т.);

пешкаш

peshkash

(п.);

бегар

begar

(п. – 12 дневный

обязательный государственный труд);

жузъя

juzya

(ар.);

идрор

idror

(ар.);

раият

raiyat

(ар.);

авориз

avoriz

(ар.);

ичора

ichora

(п.);

мушрифона

mushrifona

(ар.);

муҳассил

muhassil

(ар.);

ихрожат

тоғар

улуфа

ihrojat

tog’ar

ulufa

(т.);

хирож

hiroj

(ар.).

According to David Burg, historical etymology of the term “tax – soliq” in

English originated to very ancient time. In his book “A World History of Tax
Rebellions” given a definition to “tax” as following:

95

Темур тузуклари. –Т.: 1991. –Б.57.

96

Indicated literature. – P.62.

97

Абу Тоҳиржон.Самария.//Наршахий.Бухоро тарихи.//Баёний. Шажараи Хоразмшоҳий.//Ибрат.

Фарғона тарихи. – Т.: 1991. – Б.241.

98

Historical term “tamg’a” (seal/stamp) has polysemantic peculiarities. Тhe term expresses following

meanings: 1.seal (sign); 2. “customs duty”. “trade duty” which was paid to get permission for commercial
activity in XIII-XV century; 3. “spot, blot”.

70

The earliest and most widespread form of taxation was the

corvée

,

compulsory labor provided to the state (mostly by poor peasants). The

corvée

persisted into the modern era as a requirement of citizens too poor to pay other
forms of taxation. In many European nations, the corveeendured well into the
eighteenth century, and in some nations, into the nineteenth century. (Interestingly,
the word for

“labor”

in the ancient Egyptian language is a synonym for

taxes.

)

99


background image

The second chapter of the dissertation is called

“Derivational

interpretation of tax and customs terms in English and Uzbek languages”.

Detail word-formation of tax and customs terms, ways of enriching vocabulary in
taxation sphere by the means of internal and external factors were revealed In this
chapter. The chapter studied the issues of word building of English and Uzbek tax
and customs terms, affixation, syntactic, semantic, abbreviated methods, as well as
by conversion of acronyms. Theoretical thoughts are confirmed by specific
examples.

The way of word formation affixation is the most effective way in English

and Uzbek languages. Affixed the way of word formation is divided into two
groups: 1) Suffixes; 2) Prefixes. In the process of word formation token affixed
expressed certain affixes (completion). This is called the morphological
expression. Suffixes and prefixes are the derivation in terms of morphology.
Auxiliary morpheme, word formation formants are most minimal word-formation,
"building" elements.

In the formation of the Uzbek taxation and customs terms, their translation

from English into Uzbek actively involved following affixes:

-

ish, -chilik, -lik - (y)

m, gar, -dor -chi

. For example:

exempt from tax

soliqdan ozod qilish (exemption

from payment of taxes)

,

delivery of goods

tovarlarni yetkazish (delivery of

goods), currency proceeds

valyuta tushumi (foreign exchange earnings),

responsibility

javobgarlik (responsibility), tax legislation

soliq qonunchiligi (

tax legislation), tax payer

soliq tolovchi (taxpayer),

etc.

By affixes

-

ov, -uv

in Uzbek language, mainly formed by the action names

borrowed from the legal lexicon in tax and customs spheres. For example:

tekshiruv

(check),

surishtiruv

(investigation),

tolov

(payment),

sotuv

(sale),

kuzatuv

(observation).

There is difference in word building in English than Uzbek tax and customs

terms formed according to the formula adjective + noun, noun + participle I, noun
+ participle II of, noun + adverb, adverb + noun, verb + noun. For example:

heavy

duty; hidden tax; gross domestic product; specific duty; bilateral trade; double

tax; international tax convention; imposed revenue; annual income; payable tax.

In Uzbek

: ikki yoqlama soliq (bilateral tax); tolanadigan soliq (tax paid); aktsiz

boj (excise tax/excise duty); og’ir boj (kopligi) (heavy duty); yashirin soliq

(hidden tax); halqaro soliq konventsiyasi (International Tax Convention); ozaro

savdo (mutual trade (bilateral trade); undirilgan tushum (collected revenue); yalpi

ichki mahsulot (gross domestic product); yillik daromad (annual profit), etc.

99

Burg D. “A World History of Tax Rebellions”. Published in Great Britain.2004.

P 9.

At the result of the research analysis, it was found that 78 of English tax and

customs terms were formed by linguistic phenomena conversion and word
formation style corresponds to morphological method in Uzbek language.
Conversion is the most common, productive way in word formation in
terminology. Active part pattern N+V, the characteristic of this nomenclature


background image

system, a conversion can be seen in Table 2.1.

Таble 2.1.

Formation of Terms by Conversion

English

terms

Meaning of the

terms in Uzbek

Conversion

proccess

New lexical meaning

credit

credit (debt, қарз)

to credit (to

debt/lend, қарз
бермоқ)

tax credit – tax
allowance/tax preference
(солиқ имтиёзи)

act

act (official
document,
расмий
ҳужжат)

to act (used for

return/income,
тушумни келиб
тушиши)

tax and customs act –tax
and customs act/protocol
(солиқ ва божхона
баённомаси)

еstimate

presumption

(мўлжал,
тахмин)

to

estimating/budget
ing (смета
тузмоқ)

budget estimate – draft of
budget (бюджет лойиҳаси)


Specific characteristics of English tax and customs terms that remain

unchanged their lexical and pronunciation forms in terminology in the process of
translation under the influence of the conversion. The relationship in the transition
from one part of speech to another in accordance with the model V + N
(derivation), the transition of the verb to noun (substantivization verbs), the root of
the verb is interpreted morphemic shell. Adequate interpretation will be provided
in the event that this kind of difficulty in the division of words into parts of speech
is the focus of an interpreter. For example:

Таble 2.2

Engli

sh

term

s

Meaning of the

terms in Uzbek

Conversion process

New lexical meaning

levy

to collect/to impose
(йиғмоқ, ундирмоқ)

levy/tax (йиғим, солиқ)

levy a tax/duty

to

tax/liable to duty (cолиқ
солмоқ, бож олмоқ)

exempt

exempt from
taxes/duties (озод
қилмоқ, солиқдан,
бождан)

preference ( имтиёз)

exеmpt from tax/duty

exempt smb. from tax or
duty (cолиқдан/бождан
озод
қилмоқ)

rate

to appraise/to attract
(бирор кишига баҳо
бермоқ, жалб қилмоқ)

percent/cost/value (фоиз,

нарх, қиймат)

tax rate

tax rate/level of

tax (солиқ ставкаси)



background image

The emergence of the phenomenon of conversion in English TC terminology

is that weakening denominative value lexemes belonging to a particular part of
speech and the acquisition of semantic and syntactic tint inherent to the other parts
of speech, complex and contradictory moments in the translation of texts from the
TC due to the following terms:

1. Lexeme homonymous forms may belong to several parts of speech;

72

2. The word can be transferred from one part of speech to another with their

principal value or one of its values;

3. One part of speech can sometimes serve as the other part of speech; 4.

Word of performing its function in the process of speech, can temporarily take
over the function of other parts of speech.

As seen from the above, under the influence of conversion lexemes form

new paradigm and expresses other lexical meaning when it is translated, leading to
an improvement in system terminology. English tax and customs terms under the
influence of this phenomenon may not appear in the Uzbek language. Hence, the
terms may not always be the same in composition in two languages. This process
contributes to the difficulties in translation. Consequently, the achievement of an
adequate translation increases the need for high-grade bilingual dictionaries.

The third chapter of the dissertation is called

“Phenomenon antonymy and

synonyms in tax and customs terminology in English and Uzbek languages”.

This chapter describes: specific features antonymous relative minority of variation
in the expression of concepts studied terminological scope, lack of equivalents
antonymous certain terms. In this task some clarity brought by L.A.Novikov
“Antonymy units being in the opposite lexical-semantic relationship,
paradigmatically stand only differentiating shades”. We divided and analyzed
antonymous into four sub

-

groups according to the classification of

E.A.Fedorchenko. They are

“contrary, contradictive, complementary and

gradual”

antonymous.

It is important to identify common features between words in order to

determine antonyms. One such indication is the presence of the intermediate
concepts between the two words that make up antonymous couple. This concept is
an intermediate between the two antonymous policies and logically connects them.
Opposites of this type are called

contrary antonyms

. For example: (

light tax

burden

енгил солиқ юки, heavy tax burden – оғир солиқ юки

). The intermediate

term between them is called the term

medium tax burden

ўрта даражадаги

солиқ юки

(tax burden is in medium degree). As well as the

contradictive

antonymy

is also widespread due to antonymous signs in English and Uzbek

languages TC terminology. This is the mainly composite terms in which no
intermediate concepts. For example:

In English:

hard prices

sliding prices; small debts

heavy debts; еasy market

heavy market; soft money

hard money; fiat money – change money.

In Uzbek:

barqaror narx

beqaror narx (stable price

unstable price); qadrsiz valyuta –


background image

qadrli valyuta (valuable currency

unvaluable currency); resident shakhs

norezident shakhs (resident (person)

a non-resident (a person)); mulkiy

munosabatlar

nomulkiy munosabatlar (property relations

not property

relations); pullik hizmat

bepul hizmat (paid services

free service).

We can see

specific contradict signs in the components of contradictive antonyms and it is

possible to observe a direct bearing on the second component used in the

composition of phrases of the tax and customs terminology system. For example.

In English:

honest/dishonest

tax and customs

employee; direct

taxes

/indirect

taxes

; interest/non

interest

deposit

;

taxable

/nоn-

taxable

etc.

As well as we can see equivalents of English TC terms as follows:

холис

/

нохолис солиқ

ва

бож

хона ходими

(honest/dishonest tax and customs

officer);

бевосита

ва

билвосита солиқ

лар

(direct and indirect taxes);

фоиз

ли/

фоиз

сиз депозит

(percentage/without percentage tax);

cолиқ

қа

тортиладиган/

солиқ

қа тортилмайдиган

(taxable / untaxable).

Another type of antonyms used in English and Uzbek TC terminology

systems called gradual antonymous. As A.Novikov said: “Gradual antonyms based
on gradual and hierarchical connection of any process”. Gradual antonyms are
phased implementation process, the dynamics of a particular phenomenon or event.
In this type of antonyms, include single and multi-antonymous terms, formed
mainly of prefixed and suffixed ways and reformative affixes. For example, the
gradual antonyms of the terms “

default

” and “

deflation

” in English as following

:

payment

prepayment

extrapayment – overpayment; inflation

stagflation

slumflation – reflation

hyperinflation

denomination – cost push inflation –

demand pull inflation

etc.

Such terms can be observed in Uzbek TC terminology. For example, in

Uzbek language, the following terms can be listed:

tolov

oldindan tolov

qoshimcha tolov

ortiqcha tolov

(payment – advance payment – additional

payment – overpayment);

пул бирлиги расмий даражасининг пасайиши

пулнинг қадрсизланиши

инфляциянинг турғун даври

инфляциянинг қулаш

даври – инфляциянинг тикланиш даври

гиперинфляция (пул массаси ва

товар нархининг кескин даражада ўсиб кетиши)

пул қийматининг ўзгариши

ишлаб чиқариш харажатларининг ошиб кетиши билан боғлиқ инфляция

талабнинг ошиб кетиши билан боғлиқ инфляция

(dropping in the official rate of

depreciation of money

-

laundering – a stagnant period of inflation – maintaining

inflation – restorative inflation – period of hyperinflation (a sharp increase in the
money supply and commodity prices) – value of money – inflation is associated
with an increase in production costs – inflation is associated with an increase in
demand).

In addition, this chapter describes the synonymy of tax and customs terms

compared languages, their variety, and the question of that the phenomenon of
synonymy is not the norm for the terminology. To explore ways to address them.

Question of synonymous considered to be one of the most important in

modern linguistic science and it is difficult problem to be solved at the same time.
Especially still insufficiently studied issues related to the difference between
synonym terms and synonyms in common literary language. As it is known,


background image

“Synonym lexemes that express concepts that are close or similar in semantics, and
varied shades of meaning and stylistic coloring" in common literary language”.

According to this point I.Siddiqova emphasized that as a defining criteria of

the synonym lexemes was a mutual lexical change of the words. Example:
“linguistics – science of language”, “thebaic – opium” and “gyroplane –
helicopter

100

” and etc.

100

Сиддикова И.А. Синонимия языка и её кодификационные основы: Дисс. …док-ра.филол.наук.

Т.: 2012.

– C. 65.

74

One can often come across lexical synonyms in Uzbek TC terminology

system and divided into several groups:

а)

synonymy primordially Uzbek (Turkic)

lexemes:

sotib olish (buy) – harid qilish (purchase); qiymat (cost)

tannarh (

production cost); tekshirish (check) - nazorat (control),

etc.

b)

synonymy Persian

Tajik and Iranian, or Russian

-

international lexemes:

jarima (penalty) – penya

(fine); даllol (dealer) – broker (broker); badal (fee) – vznos (contribution);
даrоmаd (income) – foyda (profit) – tushum (revenue) – pribil (proceeds)

.

Uzbek, Tajik, Persian and Arabic synonym terms have been included into a

synonymous group and the group with the Russian-international lexemes to a
different group in the research. Difference of English tax and customs terminology
between Uzbek language among native Uzbek – Persian –Tajik or Arabic cognate
lexemes included, non-derivative and derivative terms, which, together with
compound terms may be synonymous series (included in the synonymous
relationship). This is evidenced by the following examples:

молия – пул маблағи

(finance– money capital) –

finance

; тушум – савдодан тушган пул

(profit – gain)

revenue

; савдогар – ишбилармон

(trader – entrepreneur, businessman)

businessman

; даромадлик – даромад келтириш

(profitable – benefit)

profitable

;

корчалон – олғир ишбилармон –

entrepreneur

(businessman, trickster);

customer

– buyer – client, харидор – сотиб олувчи – мижоз –

customer

; taxer – tax collector, солиқчи – солиқ йиғувчи

taxer

and etc. It should

be noted that, Uzbek synonymous were discovered as some slangs current
colloquial language. The presence of such slangs in English is a particular feature
of the TC terminology compared languages. For example: we can widely use
following slangs

қўлнинг кири (dirt of hand), соққа (bubble/dust), лой (clay), кўки

(green), валюта (currency), карам (cabbage), ақча (lacuna)

instead of the word

“money” which is used in literary language. But there is a similar situation in
English too. For example:

money, dirty, dust, ill-gotten

,

lettuce, buck, green-back,

currency

. The use of US currency in English as slang with the lexical-semantic

point of view of the same with Uzbek language. From the fact that the monetary
unit is the green, it is expressed in Uzbek

кўкат, карам,

in English as

cabbage

or

lettuce (green).

Example:

he's loaded with cabbage - унинг пули кўп (he has much

money).

I don't have the

green

for a new car

101

– Янги машина сотиб олишга

пулим

йўқ/ means

I have no money to buy a car

.

However, money is hinted through the lexemes

cabbage, green

in US


background image

English and in Uzbek “

pul

money”

is expressed. Actually, the lexeme

“pul”

in

Uzbek represents monetary unit of the United States in English sentences.

The fourth chapter of the dissertation is called

“Translation problems of

tax and customs terminology units from English into Uzbek”.

This chapter

revealed in detail the issues of translation of synonymous, polysemous and
homonymous existing in TC terminology. Their status/position, role and
preventing impact in translation of tax and customs terms as synonyms and
ambiguity of terms when interpreting tax and customs documents and codes of a
negative impact on the content of text.

101

Азрилян А.Н. Большой экономический словарь.

М.: 1999.

С486.

The fact is that, the tax and customs terms are often expressed in different

ways in English. In addition, the issue comprehensively covered in the work that
some of the stylistic and phraseological means of a specific stylistic coloring began
to penetrate into terminology of tax and customs fields as equivalents TC terms.

Synonyms and polysemantic words occupy a special place in the process of

communicating in English that adorn the living spoken language, and sometimes
create some problematic situations in translation of texts that is rich with scientific
terms. Since polysemantic words and synonyms are not always accurately convey
the meaning of the term used in any document of tax or customs legislation and
practice clearly did not stand their meaning, which sometimes leads to defective
interpretation. Polysemantic and synonym terms, variants of synonymous
(absolute, relative, ideographic, contextual, dialectical, stylistic, mixed) are often
found in translation in the research. For example: the notion “

tax preference”

“cолиқ имтиёзи” (tax allowance) is interpreted with following lexemes in English:

Tax incentive, tax privilege, tax break, tax reduction, tax exemption, tax receipt, tax
remission, tax deduction, tax rebate, tax allowance, tax concession, tax cuts, tax
relief, tax discrimination, tax credit, tax holiday, tax fringe benefit, tax perk, tax
advantage, tax loss carry back (forward), tax bononza, tax discount, tax immunity.

The above lexeme comprising synonyms expresses the meaning of the term

imtiyoz”

(privilege). However, the term “

preference”

is dominant. Therefore, the

term is widely used not only in the texts of the taxation sphere, but also in customs
vocabulary: “

bojhona imtiyozi

customs preference”

(customs preferences). This

term can be used instead of other terms included this group and ensure their
equivalence in translation.

We tried to classify the widely used term

“daromad”

(revenue, profit) from

its lexical-semantically point of view in the English vocabulary as following:

benеfit, profit – common literary lexeme


background image

income, proceeds – economical term

benеfit, profit – common literary lexeme

76

As seen on the chart, the concept “

daromad” (kirim/tushum) (income/profit)

is the element of three layers in English. Nevertheless, there is no specific
boundary among them in communication process. This situation rises much more
difficulties in determining the functional peculiarities of the term and lexemes
which is not a term. The English term “

revenue” (daromad, kirim, tushum)

(income/profit/ receipt)

can actively operate not only on the tax practice, but also

in the field of customs practice, as may be seen with the help of the translation of
the next sentence.

In English:

Customs transit procedures are designed to facilitate the

movement of goods crossing the territory of one or more countries, without
jeopardizing customs

revenue,

which is threаtened by the diversion of goods to the

local market”

102

.

Translation in Uzbek:

Товарларнинг божхона назоратидан олиб ўтиш

тартиби, уларни бир ёки бир нечта давлат ҳудуди орқали маҳаллий
бозорларга олиб кириш, божхона божи тўлашдан бўйин товлаш каби
жараёнларнинг олдини олиш мақсадини назарда тутади”

The actively used terms “

tushum” (return, revenue),

daromad” (income)

denotes

“payment of duties”

in the field of customs. Nevertheless, its additional meanings

“tolov”, “daromad”, “tushum”

are not lost, but rather represents a logical sense,

taking into account the specific characteristics of a particular sector.

There exist such kinds of synonyms in TC terminology which are the same

from semantically point of view but differ from lexical form. For example: The
English term “

local taxes”

is interpreted into Uzbek “

mahalliy soliqlar”.

This term

keeps its lexical and semantic features when it is translated into the Uzbek
language. It means, it is translated word by word. But the term combination is
interpreted in US English as the “

local rates

”. The same synonym terms as “

tax

payer”

(brit.),

rate payer

(amer.) –

soliq tolovchi

(

taxpayer

) are found in

translation process.


background image

From this point of view translators/interpreters must take into account the

differences between dialectical and the published versions of the original in
translation of tax – customs terms. Actually, there is a difference between the tax
systems of the United States and United Kingdom, the Republic of Uzbekistan.
The tax system in our country is relatively closer to the UK tax system. Because
Uzbekistan has a two-tier tax system that provides convenience situation for terms
during the translation process. The main differences in terms of tax terms in
Uzbekistan, the United States and the United Kingdom account for 0.6% (the
number of lacunas – 17). This can be seen in the following table:

102

Luc De Wulf and Jose B.Sokol. Customs modernization handbook. Washington. 2005.

P.233.

Таble 4.2.

The differences of terms in translation used between tax system of the Republic of

Uzbekistan, the USA and United Kingdom

In USA

In Great Britain

In Uzbekistan

consumption tax

value added tax

қўшилган қиймат солиғи

(VAT/value added tax)

turnover tax

(савдо солиғи)

unified tax

ягона солиқ (unifed tax from

public catering)

estate tax

property tax

кўчмас мулк солиғи

(property tax/estate tax)

death tax

inheritance tax

………………………….

internal revenue

service

tax (boarding) office

солиқ бошқармаси

(tax head/boarding office)

tax dollars

tax revenues (tax

receipts)

солиқ тушумлари (tax revenue)


The analysis of a functional structure of export shows that export of goods

with the large share of the

value added

tax

shows a positive tendency to growth

103

– Экспорт структурасининг функционал таҳлили шуни кўрсатадики,
қўшилган қиймат солиғи даражаси юқори бўлган товарларнинг экспортини
ўсиши ижобий тенденцияга эга.

As well as:

Consumption taxes

can take the form of sales taxes, tariffs,

excise and other taxes on consumed goods and services

104

– Қўшилган қиймат

солиғи товарларни сотишдан олинадиган солиқлар, тарифлар, акциз солиғи


background image

ёки истеъмол товарларидан ва хизматлардан ундириладиган солиқлар
тарзида бўлиши мумкин.

The term V.A.T used in the passage,

“value added tax”

and “

consumption

tax”,

in fact, perform the same functional-semantic task. However, their structural

differences and the use of in oral and written language (communication) shows that
each of them has its own characteristics in tax systems of the Republic of
Uzbekistan, in USA and in UK. Pay attention to the following example:

Death tax

is probably one of the most hated taxes because it is linked to the

death of a person that you care about but with careful planning of you can make it
easier on your heirs

105

Мерос солиғи сизни вояга етказган кишининг ўлими

билан боғлиқ бўлганлиги боис, эҳтимол, сиз ёқтирмайдиган солиқлардан
биридир. Бироқ сиз уни ўз ворисларингизга ўтказишни пухталик билан
режалаштирсангиз уларга қийинчилик туғилмайди.

Its interpretation can be paraphrased in this way: Due to the fact that the

inheritance tax linked to the death of a man who raised you, apparently, such a tax
does not suit you. If you are planning to carefully transfer to their heirs, they will
not be hard.

103

Keith A. Business Taxation. London: 1996.

P.231.

104

United States’ Taxes. Some International Comparisions.New York: 1987.

P.19.

105

Welfare Economics.Taxes and Public Spending. Part 3, Oxford:

2002.

P.157.

78

Calque translation of the term “

death tax”

seems to be associated with the

funeral ritual in English sentence, it is not really so. It would be correct to interpret
the translation of its denotative Islands significative value as “

inheritance tax”.

It is identified that there are some lexemes in English TC terminology

system which reflect stylistic color while using tax and customs terms. For
example:

The lexeme “

brake”

, its lexical meaning is “тормоз – tormoz”, in Uzbek, but

the word combination “

tax brake”

expresses “солиқ тўловларини ошириш йўли

билан иқтисодиёт ривожланишини бўғиш” (stifle the development of the
economy by increasing tax rates). The lexical meaning of “

shield”

– “қалқон –

qalqon – shield”, “

tax shield”

– “a decrease of tax rate”, “tax benefit”, “anti-tax”.

This is the

tax shield

provided by the debt

106

– «бундай солиқ имтиёзига кредит

орқали эришилди»

.

As well as:

In some contexts (the analysis of financial leases, for example)

depreciation

tax shields

are treated as safe, nominal cash flows and are discounted

at an after tax borrowing or lending rate

107

Айрим ҳолатларда,

(

хусусан,

молиявий лизинг таҳлилида), қарз берилгандан кейин ёки қарз олингандан
кейин, амортизацион солиқ ҳимояси мутлақ ишончли номинал пул оқими
сифатида кўриб чиқилади ва солиқ ставкасидан чегирма қилинади.

Explanation of the passage

: In some cases (especially, when analyzing the


background image

financial leasing), after receiving debt or after the issuance of debt, depreciation
tax protection is regarded as absolutely reliable nominal cash flow and the discount
is the tax rate).

The lexeme “

haven”

“harbor”

expresses “

the creation of financial

conditions by providing tax benefits to certain state in order to attract foreign
capital”

when it is used in special taxation lexicon. Pay attention to the translation

of the sentence:

It is not unusual for companies to shift their headquarters to a tax haven when

they fear political hazards in the country in which they are based

108

.

Translation in

Uzbek:

Кўпинча, компаниялар ўзларининг мамлакатларда жойлашган бош

идораларини сиёсий вазиятлар кескинлашганда солиқ имтиёзи яратилган ва
тинч бошпана ҳисобланган давлатларга кўчирадилар

. As well as:

Tax havens

are also popular with criminals as means by which their ill-gotten gains can be
“laundered” and come out clean

109

.

Translation in Uzbek:

Солиқ имтиёзлари яратилган ва тинч бошпана

ҳисобланган жойлар ноқонуний йўллар билан маблағ топаётган жиноий
шахсларни ўзига қаттиқ жалб қилади. Чунки, улар ҳуфёна формада
жамғарган сармояларини у ерда “ювиб ва тозалаб” олишлари мумкин.

106

Королькевич В.А., Королькевич Ю.В. Англо-русский словарь живого финансово-экономического

языка.

М.: 2003.

С.162.

107

ABBY Lingvo x5. New version (электрон луғат). 2011.

108

Осикова Л.Н. Английский язык, налоги и налогообложение.

М.: 2006.С

40.

109

Indicated literature. P

41.

Its explanation:

Countries with reliable and has all the tax benefits,

passionately attracted criminals who profit from illegal means. Since they are “to
launder” dirty their earnings.

Results of the research showed that there exist even phraseological units in TC

terminology that we see and which have much more complex language features
than the stylistic means. It’s too difficult to translate them when it comes in
context. This process brings more complicates to translators to have their
adequacy. However, they remain as a responsible problem of translation practice.
For example:

under the fire over tax bills

солиқ қарзларига ботиб кетмоқ –

soliq qarzlariga botib ketmoq,

sunset for a tax haven

солиқ имтиёзларидан

буткул маҳрум бўлмоқ – soliq imtiyozlaridan butkul mahrum bolmoq,

tax evasion

crackdown (crack down on tax evasion)

– солиқ тўловларидан бош тортиувчи

шахсларга кескин чора кўрмоқ – soliq tolovlaridan bosh tortuvchi shahslarga
keskin chora kormoq

(it means to stop their illegal action) and etc.

The results of the research show that the translation of some terminological

units with somatic components and emotionally expressive connotations that exist
in TC terminology systems of English and Uzbek languages often emerge difficult
situation. It is required to use the method of transformation while translating
idiomatic and stylistic means in the tax and customs vocabulary compared


background image

languages.

80

References

Axmcdov О. Soliq va bojxona tcrminlarining ingliz tilidan ozbck tiliga tarjimada bcrilishi. Монография. -T.: “Fan va texnologiya”, 2012. - 127. Б.

Ахмедов О. Солик ва божхона истилохларини тўғри кўллаш // Филология масалалари. -Т.: 2007. -№ 2. - Б. 105-107. (10.00.00; № 18).

Ахмедов О. Солиқ ва божхона атамаларининг тарихий таракқиёти ва уларни таржима қилишдаги айрим муаммоли масалалар // Илм сарчашмалари. -Ургенч: 2008. -№ 2. -Б. 42-45. (10.00.00; № 3).

Ахмедов О. Инглиз тилидаги солик ва божхона терминлари таржимасида стилистик трансформация // Тил ва адабиёт таълими. -Т.: 2010. -№ 5. - Б. 65-73. (10.00.00; № 9).

Ахмедов О. Лексико - семантическая адекватность в переводе налоговых и таможенных терминов (на материале английского и узбекского языков) // Вестник Челябинского государственного университета. - Челябинск: 2010-№34. - С. 14-17. (10.00.00; № 10).

Ахмедов О. Инглиз тили солик ва божхона терминларининг таржимада берилиши И Илм сарчашмалари-Ургенч: 2О12.-№ 7.-Б. 39 -44,(10.00.00; №3).

Akhmedov О. Formation of Tax and Customs Terms in Semantic-Syntactic Way // The Advanced Science Open Access Journal. - USA, Washington: December 2012. - № 5. - P.83 - 86. (ISSN 2219 - 746X. Index Copernicus 94, 90. Journal of Impact Factor. CrossRef - 0,720)

Ахмедов О. Солик ва божхона терминларини тартибга солиш муаммолари //Илм сарчашмалари-Ургенч: 2013-№ 5 -Б. 60-64. (10.00.00;№3).

Ахмедов О. Байналмилал терминлар тахлили (Солик ва божхона терминологияси мисолида) // Тил ва адабиёт таълими. - Т.: 2013. - № 5. - Б. 35 -36. (10.00.00; №9).

Ахмедов О. Солик ва божхона архаик терминларининг диахрон тадқиқи // Шарк машъали. -Тошкент, 2013 . - №1. - Б. 41- 46. (10.00.00; № 7).

Ахмедов О. Калькирование как особый приём в переводе налоговых и таможенных терминов // Вестник Московского государственного университета. - М.: 2014. -№1.-С. 56-61. (10.00.00; № 6).

Ахмедов О. Калькирование в налоговой и таможенной терминосистеме узбекского языка // Вестник Челябинского государственного университета.-Челябинск: 2014,-№3 (332). - С.12 - 15. (10.00.00; № 10).

Ахмедов О. Солик ва божхона терминларининг инглиз тилидан ўзбек тилига берилишига илмий-назарий ёндашув // УзМУ хабарлари. - Т.: 2014. - №1. - Б. 284 - 287. (10.00.00; № 15).

Ахмедов О. Солик-бож терминларининг тарихий ва бадиий асарлардаги талқини // Тил ва адабиёт таълими. -Т.: 2О14.-№ 7.-Б. 33-35. (10.00.00; №9).

Ахмедов О. Инглиз ва ўзбек тилларидаги солиқ-божхона терминларининг синхрон тадқиқи // “Ўзбекистонда хорижий тиллар” илмий-методик электрон журнал. -Т.: 2016. - № 5. - Б. 98 -108 (10.00.00; № 17).

Ахмедов О. Stylistic Colour As An Obstacle In Translation of Taxation And Customs Terms // International Journal of Research in Humanities, Arts and Literature (IMPACT: IJRHAL). - London, 2016. Vol - 4, Issue - 8.-P.191-204. (Journal of Impact Factor - 2, 1783, Indexing: DOAJ - Directory of Open Access Journals, Index Copernicus, ResearchBib, Ulrich’s Periodical Directory).

Ахмедов О. Солиқчи мутахассислар учун “Инглиз тили” фанидан ўқув услубий қўлланма. -Т.: Солик академияси, 2008. - 80. Б.

Ахмедов О. Лексико - семантические проблемы при переводе с английского языка налоговых и таможенных терминов // Объединенный научный журнал. -М.: 2009. - № 14 (232). - С. 48 - 52.

Ахмедов О. Контекстуальный анализ и проблемы перевода налоговых и таможенных терминов И Modem Turkluk Ara§tirmalan Dergisi. Turkiye. - MTAD, 2015, 12(1): 18 - 32; D01:10.1501/MTAD.12.2015.1.4.

Ахмедов О. Сравнительно-сопоставительный анализ налоговых и таможенных терминов в переводе произведения “Бабурнамэ” // Turkoloji Uzcrine Ara§tirmalar - Международные тюркологические исследования, 2015. -№10. Туркия: - С. 15-26.

Ахмедов О. Инглиз тили солик ва божхона атамаларининг таржима жараёнидаги лингвистик семантикаси // Хорижий тилларни ўқитишда лингвокультурологиянинг ўрни ва ахамияти. Халқаро илмий - амалий конференция материаллари тўплами. -Т.: 2007. - Б. 184 -187.

Ахмедов О. Божхона ва солик тизимида хорижий тилларни ахамияти И “Ёш олим-2007” илмий - амалий анжуман материаллари тўплами. Республика илмий - амалий конференция материаллари тўплами. - Т.: 2007 - Б. 36 - 40.

Ахмедов О. Инглиз тили солик - молия атамаларининг лингвокультурологик ахамияти // Узбекистан Республикасида газначилик тизимини шакллантириш шароитида бюджет-солик сиёсатининг долзарб масалалари. Республика илмий - амалий конференция материаллари тўплами. -Т.: 2007. - Б. 180-183.

Ахмедов О. Узбекистонда мавжуд бўлган уч мустакил давлатнинг жорий этган солик ва бож атамалари // Мамлакат солик сиёсатини янада эркинлаштириш-иқтисодиётни ривожлантиришнинг мухим омили сифатида. Республика илмий-амалий конференция материаллари тўплами. -Т.: 2008. - Б. 284-286.

Ахмедов О. Солик ва божхона терминларини таржима жараёнидаги прагматик тахлили // “Тилшуносликнинг долзарб масалалари” мавзусига багишланган илмий мақолалар тўплами. - Т.: 2008. - Б. 185 -187 .

Ахмедов О. О переводе налоговых и таможенных терминов // Жахон молиявий-иқтисодий инкирозини Узбекистан иктисодиётига салбий таъсирини бартараф этиш ҳамда иктисодиётни барқарор ўсиши ва тадбиркорлик фаолиятини қўллаб кувватлашда солиқ сиёсатининг ўрни. Республика илмий-амалий конференция материаллари тўплами. - Т.: 2009. - Б. 277 - 281.

Ахмедов О. Инглиз тили божхона ва солик терминологиясининг стилистик бирликлари таржимаси хусусида // Ҳуқуқни муҳофаза қилиш органларида кадрлар тайёрлаш тизимини такомиллаштириш масалалари. Республика илмий - амалий конференция материаллари тўплами -Т.: 2009. - Б. 152-154.

Ahmedov О. Lexical - semantically interference of tax and customs terms in translating from English into Uzbek // Иктисодиётни модернизациялашда солик сиёсатини эркинлаштиришнинг устувор йўналишлари ва Узбекистон шароитида жахон молиявий-иқтисодий инкирозининг салбий таъсирини бартараф этишдаги солиқ механизмининг ўрни. Республика илмий - амалий конференция материаллари тўплами. -Т.: 2009. - Б. 286 -291.

Ахмедов О. Инглиз тили солик ва божхона терминологиясида антонимия ходисаси // “Ёш олим - 2009” илмий - амалий конференция материаллари тўплами. - Т.: 2009. - Б. 76 - 80.

Ахмедов О. Инглиз тили солик ва божхона терминларини таржимасида интеграл ва дифференциал хусусиятлари // Иктисодиётни модернизациялаш ва ишлаб чиқаришни таркибий кайта куриш шароитида солик муносабатларини такомиллаштиришнинг долзарб вазифалари. Ёш олимлар ва иктидорли талабаларнинг Республика илмий - амалий конференция материаллари тўплами. -Т.: 2010. - Б. 304 -307.

Ахмедов О. Инглиз тили солик ва божхона терминлари таржимасида транспозицион ўзгариш // Иктисодиётни модернизациялаш ва диверсификациялаш шароитида бюджет-солик сиёсатини такомиллаштириш муаммолари. Республика илмий - амалий конференция материаллари тўплами. -Т.: 2010.-Б. 391 -393.

Ахмедов О. Инглиз тили солик ва божхона терминларининг таржимадаги функционал-семантик хусусиятлари // Нофилологик олий ўкув юртларида хорижий тил таълимининг долзарб муаммолари. Республика илмий-методик конференция материаллари тўплами. -Т.: 2010. - Б. 54 - 56.

Ахмедов О. Солик ва божхона терминлар таржимасига ретроспектив назар // Иктисодиётни модернизациялаш ва диверсификациялашда солик сиёсатининг ўрни ва ахамияти. Республика илмий-амалий конференция материаллари тўплами. -Т.: 2011. - Б. 261 - 264.

Ахмедов О. Инглиз ва ўзбек солик ва божхона терминларининг киёсий- типологик тахлили // Иктисодиётни модернизациялаш ва таркибий ўзгартириш шароитида бюджет-солик сиёсатининг устувор йўналишлари. Республика илмий-амалий конференция материаллари тўплами. -Т.: 2011. - Б. 220-223.

Ахмедов О. Об особенностях унификации налоговых и таможенных терминов (на примере англо-русско-узбекских языков) // Kluczowe AspcktyNaukowcj Dzialalnosci. Международный научный-практический конференция. -Прага: 2013.-С.37-39.

Ахмедов О. Задачи лексико - семантической группировки налоговой и таможенной терминологии // Найновите научни постижения - 2013. Международный научный-практический конференция. - Болгария: 2013. - С.26 -28.

Akhmedov О. Linguistic analysis and translation problems of tax and customs terms // Naukowa Przcstrzcn Europy - 2013. Международный научный -практический конференция. - Чехия: 2013. - С. 30 -35.

Ахмедов О. Солик ва божхона терминларини тартибга солиш масаласи // Тадбиркорликни янада ривожлантириш учун кулай ишбилармонлик ва инвестиция мухитини шакллантиришда солик сиёсатини тутган ўрни. Республика илмий-амалий конференция материаллари тўплами. -Т.: 2013. - Б. 187-190.

Ахмедов О. Общенаучные термины широкой семантики налоговой и таможенной терминосистемы // Zpravy Vcdcckc Ideje - 2013. Международный научный-практический конференция. - Прага: 2013. - С. 48 - 50.

Ахмедов О. Инглизча божхона ва солик терминларининг берилишида байналмилаллик хусусиятлар И Таълим жараёни ва касбий фаолиятда ахборот технологиялари. Республика илмий-амалий конференция материаллари тўплами. -Т.: 2015. - Б. 32 - 35.

Ахмедов О. Инглиз адабий тили ва унинг вариантларидаги солик-бож терминларининг таржима қилиш муаммолари // Инвестицией иклим ва ишбилармонлик муҳитини янада яхшилашдаги солик механизмининг рагбатлантирувчи роли. Республика илмий-амалий конференция материаллари тўплами. -Т.: 2015. - Б. 79 - 81.