ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ
ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ
ЎЗБЕКИСТОН ДАВЛАТ ЖАҲОН ТИЛЛАРИ УНИВЕРСИТЕТИ
Қўлёзма ҳуқуқида
УДК: 336.22 (038)
339.543 (038)
АХМЕДОВ ОЙБЕК САПОРБОЕВИЧ
СОЛИҚ ВА БОЖХОНА ТЕРМИНЛАРИНИ ИНГЛИЗ ТИЛИДАН ЎЗБЕК
ТИЛИГА БЕРИЛИШИ
10. 02. 20 – Қиёсий-тарихий, типологик ва чоғиштирма тилшунослик, лингвистик
таржимашунослик
Филология фанлари номзоди илмий даражасини
олиш учун тақдим этилган диссертация
А В Т О Р Е Ф Е Р А Т И
Тошкент – 2011
2
Тадқиқот Ўзбекистон давлат жаҳон тиллари университети Таржима назарияси ва
амалиёти кафедрасида бажарилган.
Илмий раҳбар:
филология фанлари номзоди, доцент
Қамбаров Носир Мансурович
Расмий оппонентлар:
филология фанлари доктори, профессор
Юсупов Ўткир Қурбонович
филология фанлари номзоди, доцент
Мамуров Қосимжон Бобоевич
Етакчи ташкилот:
Жаҳон иқтисодиёти ва дипломатия университети
Ҳимоя 2011 йил ________ ойининг ____ куни соат ____ да
Ўзбекистон давлат жаҳон тиллари университети қошидаги К.067.44.02 рақамли
фан номзоди илмий даражасини олиш учун диссертациялар ҳимояси бўйича
Ихтисослашган кенгаш йиғилишида ўтказилади.
Манзил: 100138, Тошкент шаҳри, Учтепа тумани, Кичик халқа йўли
кўчаси, Г-9а мавзеси, 21- а уй. Ўзбекистон давлат жаҳон тиллари университети.
Диссертация билан Ўзбекистон давлат жаҳон тиллари университети
илмий кутубхонасида (Тошкент шаћри, Учтепа тумани, Кичик халқа йўли кўчаси,
Г-9а мавзеси, 21-а уй) танишиш мумкин.
Автореферат 2011 йил _____ойининг ______ куни тарқатилди.
Ихтисослашган кенгаш илмий котиби
филология фанлари номзоди, доцент Д. М. Тешабоева
3
ДИССЕРТАЦИЯНИНГ УМУМИЙ ТАВСИФИ
Мавзунинг долзарблиги.
Истиқлол йилларида миллий тилимиз ижтимоий-
иқтисодий, илмий-техникавий ва халқаро терминларнинг истеъмолга кириши
ҳисобига бойиди, унинг такомиллашуви ҳар қачонгидан жадаллашди.
Президентимиз И.А.Каримовнинг бу борада сўз юритиб: “Биз аждодлардан
авлодларга ўтиб келаётган бебаҳо бойликнинг ворислари сифатида она тилимизни
асраб-авайлашимиз, уни бойитиш, нуфузини янада ошириш устида доимий
изланишимиз зарур. Айниқса, …банк-молия тизими каби ўта муҳим соҳаларда она
тилимизнинг қўлланиш доирасини кенгайтириш, этимологик ва қиёсий луғатлар
нашр этиш, зарур атама ва иборалар, тушунча ва категорияларни ишлаб чиқиш, бир
сўз
билан
айтганда,
ўзбек
тилини
илмий
асосда
ҳар
томонлама
ривожлантириш….эзгу мақсадларга хизмат қилиши шубҳасиз”
1
– дея таъкидлагани
бежиз эмас. Чиндан, тилимиз тараққиётига масъуллик тилшунослик фанининг
зиммасида ва у бугунги кунда тилнинг турли сатҳлари бўйича чуқур илмий
изланишлар олиб боришни тақозо этади.
Мустақилликка эришганимиздан кейин мамлакатимизга келаётган хорижий
давлатлар фуқаролари сонининг ортиши, божхона ва солиқ соҳасидаги
ходимларимизнинг улар билан кечадиган зарурий мулоқотида бир қанча
мураккабликларни юзага келтирди. Икки тилли рақобатбардош таржимонларга
эҳтиёж кучайтирди. Мамлакатимизда иқтисодий ислоҳотларнинг чуқурлашуви СБ
(солиқ ва божхона)
2
терминларининг истеъмолда фаол қўлланиши ва
такомиллашувига олиб келди. Бу эса инглиз тилидан миллий тилимизга таржима
қилинаётган кўпқатламли лексемаларни “семантик майдон” назарияси нуқтаи
назаридан илмий асосда ўрганишни тақозо этади. Чунки сўз тил тараққиётининг
муайян босқичидаги қўлланилиш хусусиятлари семантик майдондаги ўрни билан
белгиланади
3
. Сўзларни семантик майдон асосида ўрганиш муайян мавзулар
асосида таснифлашга қараганда кенгроқ доирадаги семантик белгиларга
асосланиши билан мукаммаллик касб этади
4
. Демак, мазкур жараённинг тизимли
асосда кечишини таъминлаш масаласи терминларни қўллашда икки тилга хос
интеграл ва дифференциал хусусиятларга эътибор қаратиш ҳамда уларни муайян
семантик гуруҳларга ажратиб, тасниф қилиш масаласини кун тартибига қўймоқда.
Диссертация мавзусининг долзарблиги ана шундай жиҳатларни монографик
йўсинда ҳал қилиш йўлидаги илк қадам эканлигида намоён бўлади.
Муаммонинг
ўрганилганлик
даражаси.
Тилшунослик
соҳасида
таржимашунослик муаммоларини турли даражада ўрганиш XX асрда муайян
тараққиёт босқичини босиб ўтди. Ўтган асрда таржимашуносликнинг умумназарий
муаммолари билан шуғулланган А.Д.Швейцер, Л.С.Бархударов, В.Н.Комиссаров,
1
Каримов И.А.Юксак маънавият – енгилмас куч. – Тошкент: Маънавият, 2008.– Б.87.
2
СБ ќисќартмаси ишда солиќ ва божхона маъносида кенг ќўлланилди. Тадќиќотда матнлар таржимаси ћамда чизмалар
муаллифга тегишлидир (О. Ахмедов).
3
Звенгинцев В.А.Семасиология. – М., 1957. –С.140.
4
Искандарова Ш. Ономасиология муаммолари ва ўзбек тили лексикасини майдон сифатида ўрганиш//Ўзбек тили ва
адабиёти.Т., 1998 №3, –.Б. 29–30.
4
Ф.А.Циткина, А.В.Федоров, Р.В.Чернов, В.Н.Крупнов, П.И.Копанов ва Ф.Баер каби
олимларнинг тадқиқотлари
5
дунё юзини кўрди.
Ўзбекистонда таржима назариясининг асосчиси ҳисобланган Ғ.Саломов
фаолият кўрсатган йиллари мамлакатимизда ўзига хос таржима мактаби яратилди.
Таржимашунос олимларимиз Ғ.Саломов, Ж.Шарипов, С. Сиддиқ, Ф.Сулайманова,
И.Ғафуров, Н.Комилов, Н.Отажонов, Ю.Пўлатов, Р.Файзуллаева, Қ.Мусаев,
Х.Караматов, Р.Ширинова,
Г
.
Гафурова,
Н.Алимуҳамедов ва бошқаларнинг
изланишларида асосий эътибор бадиий таржима муамммоларига қаратилган эди
6
.
Эндиликда фан ва техника, шунингдек, иқтисодий ишлаб чиқаришнинг ривожи ва
такомиллашуви терминшуносликда ҳам ўз аксини топмоқда. Ўзбек ва рус тиллари
лексикасининг терминологияга оид муаммолари бўйича маҳаллий ва хорижлик
терминшунос ҳамда таржимашунос олимлардан Ҳ.Э.Ёдгоров, Г.Ё.Ғуломова,
Р.Ҳ.Ширинова, О.М.Пўлатова, Р.Дониёров, С.М.Мирзокулов, И.Х.Пардаева,
М.С.Ахатова, З.Н.Арипов, Р.С.Нуритдинова, Р.Р.Бобокалонова, И.Ж.Юлдашев,
З.Мирахмедова,
Ш.И.Исакова,
Ч.С.Абдуллаева,
Д.Ф.Нурмухамедова,
С.Х.Нурматова, А.Касымова, З.В.Соловьева Г.А.Сергеева, Л.В.Клименко ва
бошқалар тадқиқот ишлари олиб бордилар, номзодлик ва докторлик ишлари
ёқланди.
Мазкур ишларда ҳуқуқшунослик, заргарлик, ёғочсозлик, мусиқашунослик,
китобчилик, анатомия, ономастика сингари бир қанча соҳаларнинг терминологик
системалари лингвистик нуқтаи назардан тадқиқ этилган. Уларнинг аксариятида
асосан, туркий тиллараро муносабат, шунингдек, ўзбек ва рус тиллари лексикасига
хос терминлар таҳлил қилинган. Бизнинг ишимиз мавжуд тадқиқотлардан солиқ ва
божхона терминологиясини илк бор ўрганаётганлиги, икки тил (инглиз-ўзбек
тиллари) нуқтаи назаридан қиёсий тадқиқ этилаётганлиги билан ажралиб туради.
Диссертация ишининг илмий тадқиқот ишлари режалари билан
боғлиқлиги.
Ушбу тадқиқот Ўзбекистон давлат жаҳон тиллари университети
«Таржима назарияси ва амалиёти» кафедраси истиқболли тадқиқот ишлари
режасининг таркибий қисмидир. Диссертация мавзуси Ўзбекистон давлат жаҳон
тиллари университети Илмий кенгаши йиғилишида муҳокама этилиб, тасдиқланган
(2009 йил, 23 апрель, 9-сонли баённома).
Тадқиқот мақсади.
Тадқиқотнинг асосий мақсади соҳа амалиётида фаол
қўлланадиган СБ терминларининг лексик сатҳда тутган ўрнини белгилаш, уларнинг
ҳосил бўлиш йўллари, функционал хусусиятларини, шунингдек, бу терминларнинг
ўзига хос лексик-семантик (интеграл ва дифференциал) хусусиятларини очиб бериш
5
Швейцер А.Д.Теория перевода. –М.,1988; Бархударов Л.С.Язык и перевод.–М.,1975; Комиссаров В.Н. Лингвистика перевода.–
М.,1980; Циткина Ф.А.Терминология и перевод//К основам сопоставительного терминоведения. –Львов.,1988; Федоров
А.В.Основы общий теории перевода//Введение в теорию перевода. –М.,1968, 1953; Чернов Р.В. Основы синхронного перевода.
– М.,1907; Крупнов В.Н. Курс перевода. – М.,1979; Копанов П.И., Баер Ф. Теория и практика письменного перевода. – Минск.
1986;
6
Саломов Ғ.Адабий анъана ва бадиий таржима. –Т.,1979; Шарипов Ж. Бадиий таржималар ва моҳир таржимонлар. –Т.,1977;
Сиддиқ С. Адабий таржима санъати. –Т.,1936; Ғафуров И. Таржимонлик мутахассислигига кириш. –Т.,2008; Пўлатов Ю.
Бадиий асарда номлар таржимаси. –Т., 1967; Файзуллаева Р. К проблеме передачи национального колорита в художественном
переводе: Автореф. Дис. …канд. филол.наук. –Т., 1972; Гафурова Г. Ўзбекистонда таржиманинг ривожланиши. –Т.,1973;
Комилов Н. Таржимачилигимиз анъаналари. –Т.,1968; Мусаев Қ.Таржима назарияси асослари. –Т.,2005; Караматов Х. Истоки,
оргинал и узбекский перевод. Трагедия. К Марло. “Тамерлан великий” дисс…канд.филол наук. –Т.,1990; Ширинова Р. Диний
реалияларни бадиий таржимада ќайта яратишнинг айрим тамойиллари. филол. фанлари номзоди…дис. –Т. 2004; Исакова Ш.И.
Бадиий таржимада миллийлик ва тарихийликнинг акс эттирилиши. филол. фанлари номзоди…автореф. – Т., 2004.
5
ҳамда уларни таржимашунослик аспектида таҳлил этиш ва унификация қилиш
тамойилларини аниқлашдан иборат.
Тадқиқот вазифалари.
Диссертацияда асосий мақсадидан келиб чиқиб,
қуйидаги вазифаларни ҳал қилиш белгиланди:
– инглиз тили СБ терминларининг тарихий-генетик илдизларини ўрганиш,
уларнинг ўзбек тилидаги муқобилларини топиш;
– СБ терминлари таркибий ўзгаришларини (ясалишини) аниқлаш, берилиш-
даги функционал-семантик вазифаларини тадқиқ қилиш;
– инглиз тили СБ терминологик фонди-генофондини ўрганиш, терминлар
берилишида уларнинг лексик-семантик гуруҳларини белгилаш;
– инглиз тили СБ терминларининг лексик-семантик таркиби билан боғлиқ
турли лисоний ҳодисалар, шунингдек интеграл ва дифференциал хусусиятларини
таржимашунослик нуқтаи назардан чуқур тадқиқ этиш ва уларни ўзбек тилига
берилиш хусусиятларини ўрганиш;
– ўзбек тилининг ички ва ташқи омиллар орқали бойиш йўлларини СБ
терминлари мисолида тадқиқ этиш;
–
амалиётда фаол қўлланадиган СБ терминларининг берилишдаги
функционал-семантик кўламини аниқлаш;
–
СБ терминларининг ўзбек тилидаги лексикографик манбаларга
муносабатини белгилаш;
– жаҳон лексикографиясидаги илғор тажрибаларни татбиқ қилиш орқали СБ
амалиёти эҳтиёжлари учун зарур бўлган соҳага оид икки тилли (инглизча- ўзбекча)
махсус изоҳли терминлар луғатини яратиш.
Тадқиқот объекти.
Инглиз ва ўзбек тиллари СБ терминлари, терминологик
тизимининг соҳалар амалиёти доирасида фаол қўлланадиган лексема ва бирикма
шаклидаги терминлар тадқиқотнинг асосий объекти ҳисобланади.
Тадқиқот предмети.
Инглиз ва ўзбек тиллари истеъмолида кенг
қўлланиладиган бир компонентли ва кўпкомпонентли СБ терминларининг ясалиши,
шаклланиши ва такомиллашиш жараёнларини лингвистик нуқтаи назардан ўрганиш
ҳамда уларнинг матндаги лексик-семантик (интеграл ва дифференциал)
хусусиятларини таржимашунослик аспектида прагматик таҳлил этишдан иборат.
Тадқиқот методлари.
Тадқиқот олдига қўйилган вазифаларни ҳал
қилиш
мақсадида ишда тавсифий, қиёсий-типологик, синхрон ва диахрон, компонент
ҳамда семантик майдон таҳлили, шунингдек, лингвостатистик методлардан
фойдаланилди.
Ҳимояга олиб чиқилаётган асосий ҳолатлар:
1. Инглиз тили СБ терминларининг тарихий-генетик илдизларини ўрганиш ва
уларнинг миллий тилимизда берилишида ўзбекча эквивалентларини топиш ғоят
муҳим.
2. СБ терминларининг берилишдаги функционал-семантик вазифаларини
тадқиқ қилиш ва таркибий ўзгаришларини системали, изчил ўрганиш икки тил
терминологиясининг лексик-семантик, грамматик сатҳлардаги корреляцион
муносабатларини аниқлаш имкониятини яратади.
6
3. Қиёсланаётган тиллардаги СБ терминологиясига сўзларнинг ўзаро лексик-
семантик муносабатини очиб берувчи омиллар – полисемия, синонимия, омонимия,
антонимия ҳодисаларининг барчаси хос бўлса-да, соҳа терминологиясида
учрайдиган кўпмаънолилик, синонимлик ва омонимлик муносабатлар терминларни
таржима қилишда муайян тўсиқларни вужудга келтиради.
4. Соҳа амалиётида фаол қўлланадиган солиқ ва божхона терминларининг
детерминологизация ҳодисасига учраши натижасида уларнинг таржимада юзага
келадиган функционал-семантик кўламини аниқламасдан, ижобий натижага эришиб
бўлмайди.
5. СБ терминларининг лексик-семантик таркибини, ҳар икки тилга хос
интеграл ва дифференциал хусусиятларни таржимашунослик аспектида тадқиқ
этиш ва уларни ўзбек тили билан қиёслаб ўрганиш терминларнинг лексик-семантик
қирраларини очиб беришга замин яратади.
6. Тилимизнинг ташқи имкониятлар ҳисобига, жумладан, СБ терминлари
орқали бойиш йўлларида экстралингвистик омилларнинг роли бениҳоя каттадир.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги
қуйидагилар билан белгиланади:
–
тадқиқотда илк бор инглиз ва ўзбек тилларидаги СБ терминлари монографик
йўсинда, таржимашунослик аспектида қиёсий таҳлил қилинди;
–инглиз тили СБ терминологик фонди-генофонди, терминларнинг ясалиш
йўллари ва усуллари ўрганилди;
–қиёсланаётган тиллардаги СБ терминларининг ясалиши ва маъно
хусусиятларида мавжуд фарқли белгилар қайд этилди;
–соҳа
амалиётида
фаол
қўлланадиган
терминларнинг
функционал
хусусиятлари аниқланиб, лексик-семантик гуруҳларга ажратилди;
–терминларнинг ўзаро лексик-семантик муносабатларини очиб берувчи
омиллар (синонимия, полисемия, омонимия, гипонимия)нинг таржимадаги
интерференция масалалари атрофлича тадқиқ этилди;
–терминларни берилишдаги интеграл ва дифференциал хусусиятларидан келиб
чиқиб, унификацияга (бир хилликка) эришиш бўйича
амалий таклиф ва
тавсиялар
ишлаб чиқилди.
Тадқиқот натижаларининг илмий амалий аҳамияти.
Тадқиқот натижалари
иқтисодиёт терминологияси, унинг таркибий қисми ҳисобланган солиқ ва божхона
терминологияси ривожи учун муайян аҳамиятга эгадир. Ушбу тадқиқот ишининг
назарий хулосалари ва таҳлил усулларидан иқтисодиёт терминологиясининг бошқа
қатламларини
илмий
жиҳатдан
ўрганишда
фойдаланиш
мумкин.
СБ
терминларининг биз аниқлаган хусусиятлари ўрганилмаган ёки кам ўрганилган
жиҳатларини тадқиқ қилишга асос бўла олади. Диссертация материаллари ва
хулосаларидан олий ўқув юртларининг филология (таржимонлик) факультетларида
«Таржима назарияси», «Лексикология» каби фанларни, «Ёзма таржима», «Оғзаки
таржима» курсларини ўқитишда, луғатлар, дарсликлар, ўқув қўлланмалари
яратишда ҳамда турли методик тавсияномалар тузишда, шунингдек, СБ соҳаси учун
мутахассислар тайёрлайдиган олий ўқув юртларида бакалавр ва магистрантлар учун
ўқув қўлланмалари яратишда фойдаланиш мумкин.
Натижаларнинг жорий қилиниши.
Диссертациянинг асосий мазмуни ва
хулосаларидан Давлат солиқ қўмитаси Солиқ академияси талабалари билан
7
ўтказилаётган ўқув машғулотларида фойдаланилмоқда, шунингдек, «Тиллар»
кафедрасининг “Солиқчи мутахассисларни тайёрлашда хорижий тилларни
ўқитишнинг такомиллаштириш муаммолари” мавзусидаги илмий-назарий семинар
йиғилишларида, халқаро, республика ва университетлар миқёсида ўтказилган
илмий-назарий ва илмий-амалий анжуманлардаги маърузаларда улар ўз аксини
топган.
Ишнинг синовдан ўтиши.
Илмий тадқиқотда эришилган натижалар,
хулосалар ва амалий тавсиялар «Тилшуносликнинг долзарб масалалари»
мавзусидаги илмий-амалий анжуманда (ЎзМУ, 2008 й.), ЎзДЖТУда бўлиб ўтган
илмий-амалий анжуманларда (2007, 2008, 2009 й.), Давлат солиқ қўмитаси Солиқ
академияси профессор-ўқитувчиларининг илмий-амалий анжуманларида (2007,
2008, 2009, 2010, 2011 й.), Давлат божхона қўмитаси олий ҳарбий божхона
институтида (2009 й.),Тошкент давлат юридик институтида бўлиб ўтган халқаро
илмий анжуманлардаги (2010 й.) маърузаларда баён қилинган.
Диссертация Ўзбекистон давлат жаҳон тиллари университети «Таржима
назарияси ва амалиёти» кафедрасида бажарилган ва ушбу кафедранинг
кенгайтирилган йиғилишида (2010 йил 23 декабрь, 6-сонли баённома) муҳокама
қилиниб, ҳимояга тавсия этилган. Шунингдек, Ўзбекистон давлат жаҳон тиллари
университети қошидаги К.067.44.02 рақамли Ихтисослашган кенгашнинг илмий-
назарий семинарида (2011 йил 21 апрель, 1- сонли баённома) муҳокама қилинган ва
ҳимояга тавсия этилган.
Натижаларнинг эълон қилинганлиги.
Диссертациянинг асосий мазмуни
бўйича Республикадаги илмий журналларда (3), хорижий нашрларда (2) ва бошқа
илмий тўпламларда (15) – жами 20та мақола чоп этилган.
Диссертациянинг тузилиши ва ҳажми.
Диссертация
уч асосий боб, хулоса ва
фойдаланилган адабиётлар рўйхатидан иборат. Диссертацияга СБ амалиётига оид
500 терминни ўз ичига олган луғат илова қилинган. Диссертациянинг умумий
ҳажми (иловадан ташқари) 156 бетни ташкил этади.
ДИССЕРТАЦИЯНИНГ АСОСИЙ МАЗМУНИ
Диссертациянинг Кириш қисмида мавзунинг долзарблиги, ишнинг мақсад ва
вазифалари, илмий янгилиги, тадқиқотнинг назарий ва амалий аҳамияти, тадқиқот
объекти, тадқиқот натижаларининг синовдан ўтганлиги, ишнинг тузилиши ҳақида
маълумот берилган.
Диссертациянинг биринчи боби
«Терминлар тадқиқининг илмий-назарий
асослари, солиқ ва божхона терминларининг вужудга келиши»
деб номланади.
У уч параграфдан иборат. Бобнинг “
Термин ва терминологияга доир лингвистик
қарашлар”
деб номланган биринчи параграфида хорижлик ва маҳаллий олимлар
томонидан амалга оширилган тадқиқотларга муносабат билдирилган. Ушбу
параграфда термин ва терминологиянинг,
термин, атама, истилоҳ, терминология,
номенклатура
тушунчалари ва уларнинг бир-биридан фарқ қиладиган функционал
жиҳатлари, оддий сўз ва термин ўртасидаги тафовут, атама, истилоҳ, терминология
ва номенклатуранинг лингвистик муаммолари илмий-назарий жиҳатдан ўрганилган.
8
“Термин” лотинча “terminus” сўзидан келиб чиққан бўлиб, “охири”, “чегара”,
“тугаш” деган маъноларни англатади
7
. Шунга боғлиқ ҳолда В.Н. Шевчук терминни
“сўз”, А.А.Реформатский “бир маъноли, аниқ сўзлар”
8
, В.П.Даниленко «фан ва
соҳалар дисциплинасининг аниқ дефиницияси»
9
, Б.Н. Головин “ўзида муайян
касбий тушунчаларни ифода этувчи сўз”,
10
деб таърифлайдилар. В.М.Лейчик
терминни аниқ ва махсус соҳалар илмида ва фаолиятида умумий, конкрет ёки
абстракт тушунчаларни ифодаловчи бирлик
11
сифатида талқин этади. Терминология
ва номенклатура тушунчалари орасидаги муносабатлар кўплаб терминшунос
олимларнинг тадқиқотларида ўз аксини топган. А.А.Реформатский мазкур икки
тушунчани синоним сўзлар
12
деб аташга қарши чиққан бўлса, В.М. Лейчик
номенклатура бир хил турдаги предметларни ифодалаш учун хизмат қиладиган
сўзлар мажмуи
13
эканилигини, А.Д.Хаютин мазкур икки тушунчани қарама-қарши
қўйиб ўрганиш мақсадга мувофиқ
14
деб таъкидлайдилар.
Номенклатурага берилган таъриф ва таснифларнинг лингвистик манбаларда
бир-бирига яқин ва ўхшаш шаклда эканлиги кузатилса-да, номенклатуранинг
терминга нисбатан функционал-семантик фарқли жиҳатлари кўзга ташланади.
Масалан, 1983 йили чоп этилган энциклопедик луғатда номенклатура тушунчасига
шундай таъриф берилган: “Номенклатура (лот.: nomenclatura) – рўйхат, номлар
рўйхати, шунингдек, фан, техника, ҳуқуқ ва иқтисодиёт соҳасида қўлланиладиган
муайян термин ва категория номларининг рўйхати”
15
. Шу мазмундаги таъриф 2008
йили нашр этилган луғатда ҳам учрайди. Унда, nomenclatura –1) номлар, атамалар,
терминлар мажмуи; 2) терминология (муайян бир соҳага оид терминлар мажмуи ва
тилшунослик терминларини тартибга солиш ҳақидаги бўлим)
16
таърифи
келтирилган. 2007 йили чоп этилган 100 000 сўзли луғатда эса номенклатура
тушунчасига ҳеч қандай изоҳ келтирилмайди, яъни: “Nomenclatura –1)
номенклатура; 2) терминология,
17
- дейилган.
Турли тилларга мансуб терминлар, терминологиянинг назарий муаммолари
билан шуғулланган олимлар Г.О.Винокур, А.А.Реформатский, В.В.Виноградов,
Л.С.Бархударов, О.С.Ахманова, К.А.Левковская, Б.Н.Головин, В.П.Даниленко,
В.М.Лейчик, шунингдек, муаммонинг амалий жиҳатларини ўрганган олимлар:
Д.С.Лотте, С.А.Чаплыгина, С.И.Коршунова, Т.Л.Канделаки тадқиқотларида
терминология сўзи асосан икки маънода қўлланилади:
1. Терминология – муайян соҳаларда махсус маънони ифодаловчи сўз ва сўз
бирикмаларининг мажмуи.
2. Терминология – терминларнинг грамматик сатҳдаги ўрни, тилда амал
қилиши билан боғлиқ бўлган муайян қонуниятларни ўрганиш билан шуғулланувчи
7
Крысин Л.П. Толковый словарь иноязычных слов.
–
М.,1998.
–
С. 503.
8
Реформатский А.А. Термин как член лексической системы языка//Проблемы структурной лингвистики.
–
М., 1968.
–
С.110.
9
Даниленко В.П. Русская терминология. Опыт лингвистического описания.
–
М., 1977.
–
С.15.
10
Головин Б.Н. Лингвистических основы учения о терминах.
–
М., 1987.
–
С
.
115.
11
Лейчик В.М.Предмет, методы и структура терминоведения. Автореф. дисс…д-ра филол.наук.
–
М.,1989.
–
С.16.
12
Реформатский А.А. Что такое термин и терминология?. В сб: «Вопросы терминология».
–
М., 1961. С. 47
–
49.
13
Лейчик В.М. Предмет, методы и структура терминоведения. Автореф. дисс…док-ра филол.наук.
–
М., 1989.
–
С. 261.
14
Хаютин А.Д. Термин, терминология и номенклатура.
–
Самарканд. 1971.
–
С. 15.
15
Энциклопедический словарь.
–
М., 1983.
–
С.
896.
16
Butayev Z. English-Uzbek, Uzbek-English Dictionary.
–
T., 2008.
–
P. 211.
17
Крысенко С.М. Новейший Англо-Русский, Русско-Английский Словарь.
–
Киев., 2007.
–
С.
426.
9
лингвистиканинг алоҳида аспектидир
18
. Тадқиқотчилар “термин” сўзига, унинг
таърифига турлича изоҳ беришмоқда. Рус терминшуноси В.П. Даниленко ўз
тадқиқотларида феъллар, ҳатто сифат, равиш кабиларни ҳам қатъий шаклдаги
термин деб ҳисоблайди (термины-глаголы
19
). Ўзбек тилшуносларидан Х. Орзиқулов
мазкур фикрга қўшилиб, феълларни ҳам терминлар жумласига киритади
20
.
Сўз туркумларини, феъл, сифат ҳамда равишларнинг термин бўлиши ёки бўла
олмаслиги масаласи Р. Дониёровнинг мақолаларида, монография ва докторлик
диссертациясида батафсил ўрганилган ва асослаб кўрсатилган
21
.
Мазкур бобнинг
иккинчи параграфи
“Солиқ ва божхона терминологик
тизими лингвистик тадқиқот объекти сифатида”
деб номланади. Ушбу
параграфда СБ терминларининг тарихий-генетик илдизлари ҳақида маълумот
берилган. СБ терминологик тизимининг вужудга келиши, шаклланиши ва
тараққиёти бевосита қадимий даврлар, хусусан, ўрта асрлар тарихи билан ҳам узвий
боғлиқдир. С.П. Толстов тўғри таъкидлаганидек: “Қадимги даврларда Ўрта Осиё
шароитида…солиқ тизими ҳамда уларнинг таркибий тузилмаларига оид
маълумотларни умумлашган ҳолда тадқиқ этишда, шубҳасиз…лингвистик
маълумотларнинг ўрни беқиёсдир”
22
.
Шу кунгача амалга оширилган тадқиқотларда солиқ ва божларга нисбатан икки
категорияга асосланиб ёндашилган: 1) иқтисодий категория (Р.Кэмпбелл,
К.Макконелл, Г.Менкью, А.Лаффер, Лоренц, Д.Черник, А.Вознесенский, В.Глухов,
Э.Тайт, В.Твердохлебов, В.Галкин, С.Фишер, А.Шенк, Ё.Абдуллаев, Д.Ғозибеков,
Э.Гадоев, Ж.Р.Зайналов, Ҳ.Собиров ва Ш.Тошматов): 2) ижтимоий категория
(Д.Шаулов, У.Кан, Н.Обламурадов, Ф.Толипов, Ҳ.Дадабоев, Б.Гафуров, Р.Нуриев,
Т.Исламов).
Мамлакатимиз ва хорижда турли тилларнинг терминологик тизимларини
ўрганишга доир тадқиқотлар кўп бўлса-да, уларни бошқа тиллар билан қиёслаб
ўрганишга асосланган тадқиқотлар оз. Ч.С.Абдуллаева иқтисодий терминларни рус
ва ўзбек тиллари мисолида монографик йўсинда тадқиқ этган
23
, А.А.Абдуллаева эса
халқаро алоқалар соҳаси лексикасининг рус ва ўзбек тиллари асосида қиёслаб
таҳлил
этишга
бағишланган
номзодлик
диссертациясини
24
ёқлади.
П.П.Нишоновнинг француз ва ўзбек тиллари юридик терминологиясининг қиёсий-
типологик тадқиқи
25
мавзусидаги илмий иши эътиборни тортади. Терминларни
таржима муаммолари Г.Террининг докторлик диссертациясида атрофлича
ўрганилган. Унда юридик терминларни француз ва немис тиллари мисолида
18
Лейчик В.М. Номенклатура-промежуточное звено между терминами и собственными именами//Вопросы терминологии и
лингвистической статистики.
–
Воронеж, 1974.
–
С.56
–
61.
19
Даниленко. В.Г. Лексико-семантические и грамматические особенности слов-терминов.//Исследование по русской
терминологии.
–
Москва: Наука 1971.
–
С. 67.
20
Арзикулов.Х. «Семантические проблемы в терминологических системах французского языка (на материале анкологической
терминологии)». Автореф. дис…канд.филол.наук.
–
Т.,1980.
–
С.20.
21
Дониёров. Р. Ўзбек лексикографиясининг мућим бир масаласи тўѓрисида//Ўзбек тили ва адабиёти. –Т., 1981.
32-37.Ўзбек тили техник терминологиясининг айрим масалалари. Узбекская техническая терминология на современном этапе.
Дисс...док-ра филол.наук.
–
Т., 1988.
–
С.346.
22
Толстов С.П. Основые вопросы древнейшей истории Средней Азии. ВДИ.№1. –М., 1938. –С. 49.
23
Абдуллаева
Ч.С.Русско-узбекские
параллели
в
современной
эконимической
терминологии:
Автореф.
Дисс….канд.филол.наук.
–
Т., 2000.
–
С.
.22.
24
Aбдуллаева А.А. Лексика сферы международных отношений (на материале русского и узбекского языков): Автореф.
Дисс…канд. филол.наук. –Т., 2003. –С. 26.
25
Нишонов П.П.Француз ва ўзбек тиллари юридик терминологиясининг қиёсий-типологик тадқиқи: Филол.фанлари
номзоди…автореф.
–
Т., 2009.
–
Б.-25.
10
ўрганилган
26
. Мазкур тадқиқотларда иқтисодиёт терминлари умумий йўсинда
кузатилади. Халқаро алоқалар терминлари ва юридик терминлар, асосан, рус-ўзбек,
француз-ўзбек, француз-немис тиллари билан қиёсий-типологик аспектда
чоғиштирилади. Ўзбек алломалари томонидан яратилган илмий, тарихий ва бадиий
асарларнинг хорижий тиллар, хусусан, инглиз тилига ўгирилган нусхаларида солиқ
ва божга алоқадор терминларни ҳам учратиш мумкин. Масалан, Заҳириддин
Муҳаммад Бобурнинг “Бобурнома” асари ва унинг Wheeler M. Thackston ҳамда
Salman Rushdie томонидан инглиз тилига ўгирилган таржимасида қуйидаги солиқ
терминларини
кўриш
мумкин.
“Шу…
шақдор
и…олдик”
.
27
Таржимаси:
“At…
provоst
…that region
28
”. Шунингдек:
“Шу…
барот
ини…
”
29
. Таржимаси:
“From
that…
chit…
allowed those coming from Kabul and left”
.
30
Юқорида келтирилган туркий ва инглизча жумлалардаги “
шақдор – provоst
”
термини ҳозирги ўзбек адабий тилида мавжуд бўлган «
солиқ йиғувчи,
солиқчи
»,
терминининг муқобилидир. Аммо, инглизча
“provost”
лексемаси
“ҳарбий
миршаб”
маъносини акс эттиргани учун “
cолиқчи
ёки
солиқ нозири
”
терминларининг тўлиқ муқобиллигини таъминлай олган эмас. Шунингдек,
“барот
– chit»
термини ҳам ўша даврда солиқ ва бождан озод қилиш ҳақида ҳукмдорлар
томонидан бериладиган
«махсус ҳужжат»
га муайян даражада муқобил бўлиб
келган бўлса-да, таржимон мазкур сўзларни инглиз тилидаги махсус соҳа термини
орқали эмас, балки умумадабий лексикада мавжуд бўлган оддий лексема билан
берган. “Бобурнома”да туркий тилда қайд этилган “
доруға”, “тиюл”, “тархон
”,
“
ушра
” каби солиқ ва божларга оид терминлар ҳам учрайди. Солиқ турлари ҳамда
терминлари Насриддин Тусийнинг “Молиёт”, С. Айнийнинг “Эсдаликлар”, “Одина”
каби асарларида анча кенг қўлланилган. Муаллифлар қўллаган солиқ ва бож
терминлари ўтган асрларда кенг истифода этилган, бугунга келиб улар архаик
сўзлар қаторига ўтган.
«Солиқ ва божхона терминологиясининг умумий хусусиятлари»
деб номланган
кейинги параграф СБ терминологиясининг тилшуносликда тутган ўрни ва умумий
хусусиятларини таснифлаш масаласига бағишланган. Инглиз тили СБ
терминологияси ўзининг серқирралиги, кўп функционаллиги билан ажралиб туради.
Масалан:
tenant – -ижарачи, duty – бож, audit – текширув, base – база, balance –
мувозанат, қолдиқ, сальдо, budget – бюджет, income – даромад, interest – фоиз,
price – нарх, trade – савдо, reserve – захира, quote – квота
. СБ терминологик тизими
лисоний жиҳатдан учта
асосий: а)
семантик белги
б)
структуравий белги
с)
умумадабий тилга боғланганлик белгилари
билан характерланади ва
умумадабий тил лексик қатлами таъсирида шаклланиб, ўзига хос функционал
вазифани
ўтайди.
СБ
терминологиясига
хос
умумий
хусусиятлар
умумтилшуносликнинг яхлит тизимидан ажратилмаган ҳолда ўрганишни тақозо
қилади. СБ терминологиясининг ўзига хос хусусиятларидан бири – унинг инсон
ақлий фаолияти ва тажрибаларининг концептуал босқичлари орқали намоён
26
Thierry Grass. La traduction juridique bilingue français-allemend: problematique et resolution des ambiguites terminologiques. Thèse
de Doctorat. – Nancy, 1996, –Р. 325.
27
Заћириддин Мућаммад Бобур. Бобурнома. –Т., 2008. –Б.196.
28
THE BABURNAMA memoirs of Babur, Prince and Emperor, translated, edited, and annotated by Wheeler M. Thakston and Salman
Rushdie.
–
New York, 2002.
–
P.321
29
Заћириддин Мућаммад Бобур. Бобурнома, –Т., 2008. –Б.28.
30
Кўрсатилган адабиёт.–Б.441.
11
бўлишидир
31
. Кузатишларимиз СБ терминологиясида муайян мутахассисликларга
хос илмий тушунчаларнинг лисоний сатҳда ўзаро боғланишда акс этишини
кўрсатади. Терминологик тизим ўз таркибига бирлаштирган терминоэлементлар
орқали ички структуравий тасвирни муайян семантик белгилар ёрдамида расмий
жиҳатдан намоён қилади. Бунда: а) терминнинг муайян терминологик гуруҳларини
шакллантирадиган мазмундорлик жиҳати (семантика)ни; б) терминологик тизим
шаклланишида терминларнинг ўзаро муносабатига таъсир этувчи
сўз ясаш ва
дериватологик
,
структуравий жараённи;
в) терминологик тизимдаги
полисемия,
синонимия
,
антонимия, омонимиянинг
шаклланишидаги лексик-семантик
жараённи инобатга олиш муҳимдир.
Ҳозирги замон инглиз тилида СБ терминологик бирликларининг ясалиш
жараёнида турли сўз ясовчи суффикслар иштирок этади, уларнинг ҳаммасида ҳам
маҳсулдорлик кузатилмайди. Мазкур суффикслар орқали сўз ясаш тилнинг ўз ички
манбалари ҳисобига бойиш йўли бўлса, ташқи манбалар ҳисобига бойиши
“калькалаш” йўли билан амалга ошади. СБ терминологиясидаги калькалаш
сўзма-
сўз (айнан) таржима
,
трансформацион таржима ўзлашма
ҳамда
ярим
ва
тўлиқ
калькалаш
йўли орқали берилади. Бу ўзбек тили луғат таркибининг бойишига,
ривожланишига таъсир этади. Ўзбек тили СБ терминларининг ясалиши муайян сўз
ясовчи усулларга суянса-да, мазкур жараён илм-фаннинг ривожланиш
парадигмасига узвий боғлиқдир. Шу маънода, “терминологик тизимнинг ўзига хос
жиҳатлари, унинг таркибий боғлиқлиги лингвистик омиллар асосида, сўз ва сўз
бирикмаларининг ясалишидаги моделларда аниқ ва равшан акс этади”
32
. Инглиз ва
ўзбек тили СБ терминологиясида бир компонентли терминлар миқдор жиҳатдан кўп
бўлмаса-да, тизимда уларга нисбатан туб терминлар сифатида қаралди. Туб
терминлар якка лексик бирликдан ташкил топган, улар маъноли морфемаларга
бўлинмайди. Масалан:
Tax – солиқ, arrear - боқиманда, duty - бож, burden - юк
(солиқ юки), levy – йиғим, area – ҳудуд (божхона ҳудуди), incentive – имтиёз, revenue
– тушум, rate – ставка, loss – зарар, fiscal – молиявий
кабилар шулар
жумласидандир. Тадқиқот ишида терминларнинг оддий, ясама, мураккаб, таянч,
ўзлаштирилган шаклларидан ташқари «кенг маънодаги умумилмий» терминлардан
ҳам фойдаландик. Кенг семантикали терминлар терминологик тизимда фақат
биргина маънони англатиб, ўзларида экспрессив-эмоционал коннотацияни
ифодаламайди. Тилшунос олимларнинг фикрича, бундай терминлар “фикрнинг
чуқур моҳияти” ни ўз таркибига қамраб олган бўлади
33
. Бундай терминлар
таркибида кўпмаънолик яширин шаклда намоён бўлишини кузатиш мумкин.
Масалан:
Тaxation object
–
cолиқ объекти
(солиқ ундириладиган операция ҳамда
солиқ солинадиган импорт маҳсулотлар, жисмоний ва юридик шахс мавқеига эга
бўлган шахслар),
tax harmonization – солиқ гармонизацияси
(солиқларни
уйғунлаштириш, соддалаштириш, мамлакат солиқ тизимини, сиёсатини
мувофиқлаштириш, халқаро ва регионал ҳужжатларни мувофиқлаштириш),
31
Кубрякова Е.С. Эволюция лингвистических идеи в второй половине XX века//Язык и наука XX века.
–
М.,1995.
–
С
. 93.
32
Реформатский А.А. Введение в языкознание.
–
М.,1967.
– С
.122.
33
Антонова М.В., Лейчик В.М. Роль концептуальной структуры в формировании отраслевой терминологии//Термины и их
функционирование.
–
М.,1987.
–
С
.
.28
–
29.
12
structure of tax agency – солиқ органлар тузилмаси
(ягона марказлашган солиқ
тизимини ташкил қилувчи барча солиқ органлари, идоралари)
34
.
Диссертациянинг II боби
«Солиқ ва божхона терминларининг лексик ва
морфологик таҳлили»
деб номланади. У уч параграфдан иборат. Мазкур бобда
қиёсланаётган икки тил СБ терминологиясининг қандай йўллар орқали бойиб,
такомиллашиб бориши таҳлил қилинган. Бобнинг “
Солиқ ва божхона
терминларини лексик қиёслаш ва уларнинг аффиксация усули орқали ясалишини
тадқиқ этиш”
деб номланган иккинчи параграфида инглиз тили СБ
терминларининг аффиксация усули (префиксация, суффиксация, циркумфиксация)
орқали ҳосил бўлиши ва бойиб бориши ўрганилган. Умуман, инглиз тили СБ
терминларининг шаклланиши ва ясалишининг қуйидаги асосий турлари мавжуд: 1)
аффиксация; 2) морфологик; 3) конверсия; 4) акроним ва
аббревиатуралар
.
Аффиксация орқали сўз ясаш инглиз тилида маҳсулдор усул ҳисобланади ва у икки
асосий гуруҳга бўлинади: 1) суффикслар орқали; 2) префикслар орқали сўз ясаш.
Аффиксация усулида лексемалар муайян оттенка, маълум қўшимча ва морфема
ёрдамида ифодаланади. Бу морфологик ифодаланиш дейилади. “Суффикс ва
префикслар морфологик нуқтаи назардан сўз ясовчи элементлар ҳисобланади,
ёрдамчи морфемалар, сўз ясовчи форматлар ўзларида тилнинг энг кичик (минимал)
сўз ясовчи, қурилиш элементларини акс эттиради”
35
.
Инглиз тили солиқ ва божхона терминларининг ясалиш жиҳатларидан фарқли
ўлароқ, бирикмали терминлар таржимасида ҳам, -
иш, -и, -лик, -гар, -дор,
-
чи
сўз
ясовчи қўшимчалари ўзбек тилига таржима қилинган cолиқ ва божхона
терминологик бирликлар тизимида фаол қўлланилади. Масалан:
Еxempt from tax –
солиқ тўлашдан озод қилиш; delivery goods –товар етказиш; currency proceeds –
валюта тушуми; responsibility – жавобгарлик, масъулият; tax legislation – солиқ
қонунчилиги; benificier – -манфаатдор; law breaker – -қонун бузувчи; lease owner –
ижарага берувчи
ва бошқалар.
Инглиз тилидаги -
ing
ва
ment-tion
суффикслари ўзбек тилида ҳаракат номи
ясовчи вазифадаги-
ш (иш)
қўшимчасига тўғри келиб, СБ терминологик тизимда
энг фаол термин ясовчи қўшимча вазифасини ўтамоқда. Бундан ташқари, -
ing
ва
-
ment
суффиксларини ўрганиш ўзбекча –
ув
ва
–
ов
қўшимчалари СБ
терминологиясида ўз вазифасидан узоқлашиб, феъл сўз туркумидан ҳаракат номи
шаклини ясовчи хусусиятини ўзига тўлиқ ўзлаштириб олганлигини кўрсатди.
Масалан:
Checking – текширув, investigation – суриштирув, management– бошқарув,
payment – тўлов, measurement – ўлчов
каби терминлар ана шу қўшимчаларнинг
маҳсулидир.
Тадқиқот жараёнида СБ соҳасига оид инглизча терминларни махсус
адабиётлардан, луғатлардан, ҳужжатлардан, газета ва журналлардан, соҳа
кодексларидан ўрганиб, фаол қўлланадиган терминларни тўпладик. Улар маълум
бир тизимга солингандан кейин, шунга ишонч ҳосил қилдикки, СБ
терминшунослигида аффиксация усули билан ясалган терминлар кўп учрар экан.
Тизимда уларнинг улуши 34,8% (974, 4 термин) га тўғри келади.
34
Улугходжаева Р.Х. Налоги и налогообложение. – Душанбе,–2003.
–
С.153., Юткина Т.Ф. Налоги и налогообложение.
–
М.,
2002.
–
С.167.
35
Кубрякова Е.С.Семантика производного термина//Внутренная структура языка.
–
М.,1972.
–
С.54.
13
Бобнинг иккинчи параграфи “
Инглиз тили солиқ ва божхона терминларининг
морфологик усул орқали ясалишини моделлаштириш”
деб номланади. Унда ҳар
икки тилда солиқ ва божхона терминларининг морфологик усул билан ҳосил бўлиш
йўллари атрофлича ўрганилган. Тадқиқотимизда якка ва жуфт компонентли
терминлардан ташқари таржимада изофали, сўз бирикмали, префикс ва суффикслар
ёрдамида ясалувчи терминларнинг кенг тарқалганини аниқладик. Мазкур масалани
яна ҳам чуқурроқ аниқлаштириш мақсадида инглиз тили СБ терминларининг
синтактик
усулда
ясалиши
кузатилгани
қуйидагича
моделлаштирилди.
Noun+adj=adj:
Duty-free – бож
олинмайдиган
,
tax-exempt –
-
солиқдан озод, interest-
free – фоизсиз, state-financed – давлат томонидан молиялаштирилган, preferential
difference – преференциал
фарқ, prepayment-penalty – олдиндан тўлаш жаримаси
.
Шунингдек, терминлар таржимасида учрайдиган солиқ-божхона терминлари
ясалиш жиҳатидан ўзбек тилидан фарқли ўлароқ
сифат+от, от+сифатдош I,
от+сифатдош II, от+равиш
,
равиш +от, феъл +от
ёрдамида ясалиши аниқланди.
Фикримизни далиллаш учун қуйидаги мисолларга мурожаат қиламиз.
Adj+Noun:
Double-tax – икки ёқлама солиқ, payable tax – тўланадиган солиқ, excise duty – акциз
божи, heavy duty – божни оғирлиги (кўплиги), hidden tax – яширин солиқ
(билвосита), specific duty – ўзига хос бож, international tax convention – халқаро
солиқ конвенцияси, bilateral trade – ўзаро савдо (икки томонлама).
Шунингдек,
(от+сифатдош I)
Noun+part/ I:
Money-making – жамғариб бориш, ballot – rigging-
сохталаштириш, бузиб кўрсатиш, book-keeping – бухгалтерия, method-caculating –
ҳисоблаш усули, day-recкoning – ҳисоб- китоб куни, fine-imposing –-жарима солиш.
Тадқиқот натижаси шуни кўрсатдики, инглиз тили солиқ ва божхона
терминологик тизимида конверсия ҳодисасининг тез-тез юз бериши, ўзбек тилига
нисбатан анча маҳсулдор ва ушбу терминологик тизимга хос хусусиятдир.
N+N
модели конверсия ясалиш ҳодисасида фаол иштирок этади. Масалан:
2.1
-
жадвал
Терминларнинг конверсия орқали ҳосил бўлиши
Инглизча термин
Ўзбек тилида англатувчи
маъноси
Конверсияга учраш ҳолати
Янги лексик маъноси
credit
имтиёз, қарз
қарз бермоқ, имтиёз
бермоқ
tax credit – cолиқ
имтиёзи
act
баённома, ҳужжат
ҳаракат қилиш, келиб
тушиш (тушумнинг)
tax and customs act- –
cолиқ ва божхона
баённомаси (қонуни)
estimate
мўлжал, тахмин
смета тузмоқ
budget estimate –
бюджет лойиҳаси
Таржима жараёнида инглиз тили СБ терминологик тизимига хос бўлган
конверсия ҳодисаси таъсирида сўзларнинг лексик шакли ва талаффузи ўзгаришсиз
қолади. Бир сўз туркумидан бошқа бир сўз туркумига ўтишидаги ўзаро
муносабатлар
V+N
моделига мувофиқ (дериватив ҳолат) феъл сўз туркумидан
отлашган сўзлар, ўзак феъл морфемик қобиғи билан талқин этилади. Бу ҳолат
таржимоннинг диққат марказида бўлиши, адекват таржима қилишга замин яратади.
Масалан:
14
2. 2 - жадвал
Инглизча термин
Ўзбек тилида англатувчи
маъноси
Конверсияга учраш
ҳолати
Янги лексик маъноси
levy
йиғмоқ, ундирмоқ
йиғим, солиқ
levy a tax- cолиқ солмоқ,
(йиғиш)
exempt
озод қилмоқ (солиқдан,
бождан)
имтиёз
exеmpt tax- cолиқдан озод
қилмоқ
rate
бирор кишига баҳо бермоқ,
жалб қилмоқ
фоиз, коэффицент,
нарх, қиймат
tax rate - солиқ ставкаси
Юқоридагилардан кўринадики, лисоний конверсия ҳодисаси таъсирида
лексемалар янги парадигма ҳосил қилиб, таржимада ўзга лексик маъно
ифодаламоқда. Тадқиқотимизда таҳлилга тортилган инглиз тили СБ терминларидан
78таси (2,8%), ўзбек тилидаги терминлардан 44таси (2%) конверсиялашганлиги
аниқланди.
Бобнинг учинчи параграфи
«Инглиз тили солиқ ва божхона терминологиясида
антонимия ҳодисасининг тутган ўрни»
деб номланади. Ушбу параграфда соҳа
терминологиясида антонимик терминларнинг турлари, роли ва уларни таржима
қилиш масалалари тадқиқ этилган.
Терминологияда антонимик терминларнинг ўзига хос жиҳати, бу – соҳа
тушунчаларини ифодалаш жараёнида улар вариантдорлигининг нисбатан камлиги,
айрим антоним терминларнинг муқобили деярли мавжуд эмаслигидадир.
«Антонимик бирликлар семантик жиҳатдан бир-бирига қарама-қарши муносабатда
бўлгани ҳолда, парадигматик жиҳатдан ягона дифференцияловчи белги билан
фарқланади».
36
Масалан:
expansion (кенгай (тир) иш) – reduction (қисқар (тир) иш)
антонимларига “кенгаймаслик” ва “қисқармаслик”
белгилари орқали қарама-
қарши туриши ифодаланади. Тадқиқотимизда антонимия “контрар, контрадиктив,
градуал, комплементар”
37
турларга ажратиб ўрганилди. Инглиз тили СБ
терминологиясини ташкил этган антонимик терминларнинг аксарияти якка
компонентли бўлса, баъзан сўз бирикмаси шаклидаги терминлар эканлиги
кузатилди. Тадқиқот-кузатувлар натижасида бу хил терминларнинг аксарият қисми
антонимик-сифат терминлар эканлиги, уларнинг умум-ўзак хусусиятга эга бўлган
терминлар сифатида негизига ихтисослик – таянч компонентини бириктирганлиги
аниқланди. Жуфт оппозицион сифат терминлар терминологик тизимда фаол
қўлланувчи бир хил ўзакдан таркиб топган ясама, шунингдек, турли ўзакдан таркиб
топган туб терминларга ажратилди. Масалан:
taxing – taxless = божли / божсиз,
taxable – untaxable = солиққа тортиладиган / тортилмайдиган, profitable –
unprofitable = даромадли / бедаромад, increase – decrease = юксалиш / пасайиш,
gains – losses = даромадлар / зарарлар, еxpansion – curtailment = кенгайиш /
торайиш
ва бошқалар.
Тадқиқот жараёнида антонимиянинг контрадиктив шаклидаги терминларнинг
зид маъноли оттенкаларга асосланганлиги кузатилади. Жумладан:
hard prices-sliding
prices=барқарор нарх/беқарор нарх, light taxation-heavy taxation=солиқ юкининг
енгиллиги/солиқ юкининг оғирлиги.
Инглиз тили СБ терминологик тизимида қўлланувчи антонимиянинг яна бир
тури градуал антонимик бирликлардир. Градуал антонимлар муайян жараён ва
ҳодисанинг давомийлиги босқичма-босқич амалга ошишини кўрсатади.
36
Новиков Л.А. Антонимия в русском языке. – М., 1973. –С. 58–61.
37
Федорченко Е.А.Становления и развития терминологической лексики таможенного дела в русском языке. – М., 2004. –С. 91.
15
Антонимиянинг мазкур турида, асосан, суффикс ва префикс орқали ясалган
терминлар учрайди. Масалан:
payment-prepayment-extrapayment-overpayment = 1)
тўлов; 2) олдиндан тўлов; 3) қўшимча тўлов; 4) ортиқча тўлов.
Солиқ тизими амалиётида фаол қўлланувчи кўп компонентли терминлар
қуйидагича талқин қилинади. Масалан:
Normal taxation – меъёрий солиққа тортиш,
one time taxation – бир марталик солиққа тортиш, double taxation – икки ёқлама
солиққа тортиш, triple taxation – уч марталик солиққа тортиш, multiple taxation –
кўп марталик солиққа тортиш.
Инглизча кўп компонентли фаол терминларни
ўзбек тилига таржима қилишда солиқ амалиётида мавжуд усулларнинг
хусусиятидан келиб чиқиб, имкон қадар ихчамликка эришиш муҳимдир. Айрим
ҳолларда шаклий ихчамликни таъминлаш имкони мавжуд бўлмаса, истисно тарзида
таржимада терминни бир неча сўз билан ифодалаш ҳам мумкин. Бундай ҳолларда
тасвирий таржимани қўллаш адекватликка эришишни таъминлайди.
Диссертациянинг учинчи боби
“Солиқ ва божхона терминологик
бирликларини берилишининг ўзига хос хусусиятлари”
деб номланган. Унда СБ
терминологиясида
учрайдиган
синонимик,
омонимик
ва
полисемантик
бирликларнинг
терминлар
таржимасидаги
иштироки,
шунингдек
соҳа
терминологиясига когнитивлик асосида кириб келган стилистик шаклдаги
терминларни қўллашда интерференция масалалари атрофлича ёритилган.
Учинчи бобнинг биринчи параграфи “
Инглиз тили солиқ- божхона
терминларини ўзбек тилига берилишида синонимик, омонимик ва полисемантик
бирликларнинг интерференцияcи”
деб номланган. Инглиз ва ўзбек тиллари СБ
терминологиясига синонимия, омонимия ва полисемия ҳодисалари характерли
бўлса-да, терминларни қўллашда улар мақбул, меъёрий ҳолат ҳисобланмайди.
Чунки полисемиялар ҳамда синонимлар бирор-бир СБ тушунчасини аниқ ифодалай
олмаганлиги боис терминларнинг илмий таржимасида ижобий ҳол саналмайди.
Буни назардан қочириш таржима амалиётида ноаниқликларни келтириб чиқаради,
адекватликнинг юзага келишига монелик қилади. Шу маънода, тадқиқотимизда
полисемик ва синонимик терминлар, уларнинг берилишдаги вариантдорлик турлари
ва абсолют синонимлар (нисбий, идеографик, стилистик) тез-тез учраб туради.
Фикримиз далили сифатида қуйидаги мисолларга мурожаат қиламиз:
Tax preference
– cолиқ имтиёзи
тушунчасини инглиз тилида қуйидаги лексемалар асосида талқин
қилиб ифодалаш мумкин.
Tax incentive, tax privilege, tax receipt, tax remission, tax
break, tax reduction, tax exemption, tax rebate, tax allowance, tax concession, tax cuts, tax
relief, tax credit, tax holiday, tax fringe benefit
. Тадқиқотимизда
даромад
терминини
семантик жиҳатдан қуйидагича гуруҳлашга уриндик.
16
Юқоридаги чизмадан кўринадики,
даромад (кирим, тушум)
лексемаси инглиз
тилида уч соҳавий қатлам элементидир. Мулоқот жараёнида эса уларни ажратиб
турувчи муайян тўсиқ мавжуд эмас. Бу ҳол термин билан термин бўлмаган
лексеманинг таржимадаги функционал жиҳатларини белгилашда муайян
қийинчиликларни туғдиради. Инглизча
revenue
(даромад, кирим, тушум) термини
нафақат солиқ амалиётида, балки божхона соҳасида ҳам фаол қўлланилиши
мумкин. Фикримиз тасдиғини қуйида келтирилган жумланинг таржимаси орқали
асосласак бўлади.
Инглиз тилида:
“Customs transit procedures are designed to facilitate the
movement of goods crossing the territory of one or more countries, without jeopardizing
customs
revenue,
which is threаtened by the diversion of goods to the local market”
38
.
Таржимада:
“Товарларни божхона назоратидан олиб ўтиш тартиби, уларни бир
ёки бир нечта давлат ҳудуди орқали маҳаллий бозорларга олиб кириш, божхона
божи тўлашдан бўйин товлаш каби жараёнларнинг олдини олиш мақсадини
назарда тутади”.
Кўринадики, солиқ амалиётида англашилган
«тушум», «даромад»
маънолари
божхона соҳасида қўлланилганда “
бож тўлови
”ни ифодалаб келмоқда. Бу ўринда
терминнинг “
тўлов”, “даромад”, “тушум
” маънолари буткул йўқолмайди.
Аксинча, муайян соҳанинг ўзига хослигига кўра мантиқий мазмун касб этади.
Терминларнинг синонимик ҳолатини ҳисобга олиш ва лисоний воситаларни тўғри
танлаш таржимада муҳим аҳамият касб этади. Соҳавий терминологияда шундай
синоним терминлар ҳам мавжудки, улар шаклан фарқлангани ҳолда, семантик
жиҳатдан бир хилдир. Масалан: Инглизча
local taxes
термини ўзбек тилига ўз
лексик-семантик хусусиятини сақлаган ҳолда “маҳаллий
солиқлар”
маъноси билан
берилса, Буюк Британияда local taxes-термини сифатида, АҚШда local rates - орқали
интерпретация қилинади. Шунингдек,
“tax payer
” (брит.),
rate payer
(амер.)=
солиқ
тўловчи
39
каби синонимик терминлар таржима жараёнида учрайди. СБ терминларни
берилиш жараёнида аслият ва бир тилдаги адабий вариантларнинг тафовутлари ҳам
инобатга олиниши лозим. Чунки АҚШ ва Буюк Британия солиқ тизимининг
Ўзбекистон Республикаси солиқ тизимидан фарқли жиҳатлари ҳам мавжуд:
40
Бизда
жорий қилинган солиқ тизими Буюк Британия амалиётига нисбатан яқин туради.
Чунки Ўзбекистон Республикаси соҳа амалиётида ҳам икки поғонали солиқ тизими
амал қилади. Бу ҳол таржима жараёнида терминлар мувофиқлигини таъминлашда
қулайлик туғдиради. Ўзбекистон, АҚШ ва Буюк Британия солиқ терминларининг
терминологиядаги асосий фарқли жиҳатлари (миқдори 17 та термин) 0.6 % ни
ташкил қилади. Уларнинг айримларини қуйидаги жадвалда кузатишимиз мумкин.
38
Luc De Wulf and Jose B.Sokol. Customs modernization handbook. –Washington.2005. –P.233.
39
Осикова Л.Н. Английский язык, налоги и налогообложение. –М., 2006. –C.103–216.
40
Ўрмонов Ж.Ж. Хорижий мамлакатлар солиқ тизими. –Т., 2007. Б. 7–10.
17
3.2- жадвал
АҚШ ва Буюк Британия солиқ терминларидан Ўзбекистон солиқ тизимида қўлланиладиган
терминларни берилишдаги фарқи
Учинчи бобнинг иккинчи параграфи
«Инглиз тили солиқ ва божхона
терминларининг берилишдаги функционал-семантик хусусиятлари
»
деб номланган.
Инглиз тили лексикасининг СБ терминологиясини семантик майдонларга
ажратиб термин шаклидаги сема ва концептларни икки тил (инглиз-ўзбек)
лексикографияси нуқтаи назаридан бериш, терминологик лексик сатҳини яхлит
система сифатида таҳлил этиш имконини беради. Биз диссертацияда инглиз тили
СБ терминологик семантик майдон ядроси ва перифериясини ташкил этадиган
терминологик бирликларни ифодаловчи 5та лексик-семантик гуруҳлар (ЛСГ)ни
ажратиб кўрсатдик. Чунки улар оддий, сўз бирикмали, мураккаб шаклларда келиши
билан бир-биридан фарқланади.
Терминлар берилишида омонимлик мақбул, мёърий ҳолат ҳисобланмаса-да,
терминлараро омонимияга йўл қўйилади. Бу ҳол таржимада омонимик терминнинг
семантик маъноси ноаниқ бўлишига олиб келади. Чунки фаоллик даражаси турли
хил омонимлар мулоқот жараёнида кўпроқ учрайди. Тадқиқотимизга доир (инглиз
тилида 40та ўзбек тилида 25тани ташкил қилади) айрим терминларни келтирамиз.
“
Balance”–“мувозанат”,
“balance”–“қолдиқ,
сальдо”,
“duty”–“хизмат
мажбурияти”, “duty”–“бож”, “bond”– алоқа, ришта, дўстлик, “bond”– облигация
(қимматли қоғоз), тўлов мажбурияти “bond”– бирлаштириш (моқ), “bond”– ёзма
келишув, кафиллик, шартнома
каби от ва феъл сўз туркумларига мансуб омонимик
лексемалар қаторига ҳам тааллуқлидир. Юқоридаги
bond, balance, duty
-
лексемалари омонимик сўзлардир. Уларнинг термин сифатида ягона маъно касб
этиши таржимада эътиборда тутилмаса, семантик хатоларнинг юзага келишига
сабаб бўлади. Мазкур лексемаларни қўллашда муайян термин сифатида ажратиб
олишнинг мураккаблиги уларнинг талаффуз жараёнида фарқ қилмаслигидир.
Халқаро иқтисодий норматив ҳужжатларда учрайдиган акроним ва
аббревиатуралар таржимасида уларнинг дифференциал хусусиятларини назарда
тутиб, элементларга ажратиш, ҳар бир унсури мустақил лексик-семантик маъно
ифодаловчи лексема эканлигини инобатга олиб, кенгайтириш йўли орқали
соддалаштириб талқин қилиш мақсадга мувофиқ. Уларнинг миқдори инглиз тилида
67та (2,4%) ни, ўзбек тилида эса 39та (1,8%)ни ташкил этади.
E.P.T – Excise Profit
Tax –
акциз фойда солиғи,
FOB (free on board
) –маҳсулотни cотувчи ҳисобидан
етказиб бериш хизмати ва бошқалар.
Инглиз тили солиқ ва божхона акроним ва аббревиатуралари бир неча лексик-
семантик гуруҳларга (ЛСГга) бўлинади. Масалан: А) Солиқ ва солиққа тортиш
ташкилот, идора, уюшма номларини ифодаловчи акроним ва аббревиатуралар:
А)
A.T.A-American Taxpayers Association
– Америка солиқ тўловчилар уюшмаси;
Б) Cолиқ ва солиққа тортиш соҳасига доир ҳужжат номларини ифодаловчи
терминлар:
T.A.N-Tax anticipation note
-келажакдаги солиқлар ҳисобига келадиган
АҚШда
Буюк Британияда
Ўзбекистонда
consumption tax
value added tax
ќўшилган қиймат солиғи
corporation profit tax
corporation profit tax
юридик шахслар фойда солиғи
turnover tax (савдо солиғи)
unified tax
ягона
солиқ
(умумий
овқатланиш
корхоналаридан)
18
облигация. В) Солиққа тортиш амалиётида солиқ кодексида учровчи акроним ва
аббревиатуралар турлари:
D.T.R – double taxation relief
– икки ёқлама солиқдан озод
қилиш,
V.A.T – value added tax –
қўшилган қиймат солиғи
41
. Якка компонентли
терминларни ҳам қисқартириш ўзига хосдир. Масалан:
inv-invoice – ҳисоб
фактураси, хабарнома
;
ex-exempt – озод қилиш (солиқ ва бождан).
Инглиз тилидан
фарқли ўлароқ, ўзбек тилида изофали, мураккаб шаклдаги солиқ ва божхона
терминологик аббревиатуралар камдан-кам ҳоллардагина қисқартирилган шаклда
талқин қилинади. Таржима қилиш жараёнида, одатда, термин бирикмалари
қисқартирилмасдан яхлитлигича қўлланилади. Масалан: T.I.N – taxpayer
identification number –
солиқ тўловчининг индивидуал рақами
ва бошқалар.
Бобнинг учинчи параграфи
«Солиқ ва божхона терминларининг стилистик
cемантик хусусиятлари, уларнинг берилиши»
деб номланган. Унда инглиз тили СБ
терминологиясига кириб келган стилистик бирлик шаклидаги соҳа терминларининг
берилишидаги муаммоли масалалари таҳлил этилади.
Стилистик бирликларни адекват таржима қилиш ўта мураккаб ва масъулиятли
иш. Бу ҳол терминологик тизимни ҳам четлаб ўтмайди. Бинобарин, коннотатив
маънони ўзида акс эттирувчи бирликлар терминологияга хос бўлмаган ҳодисадир.
Инглиз тили СБ терминологиясида мавжуд бўлган бундай лексемалар таркибидаги
семантик, прагматик, стилистик хусусиятларни аниқлаштиришда қиёсий
ўрганилаётган инглиз-ўзбек тиллари бирликларининг ана шу жиҳатлардан ўзаро
вазифавий мос келиш-келмасликларига аҳамият қаратиш таржима адекватлигини
таъминловчи муҳим омилдир.
Инглиз тили CБ терминларини қўллашда ҳам услубий бўёқдорликдан
фойдаланиш мумкинлигини кузатиш мумкин. Масалан:
brake –
1) лексик маъноси:
“тормоз”; 2) соҳавий терминологик маъноси: “солиқ тўловларини ошириш йўли
билан иқтисодиёт ривожланишини бўғиш”.
Shield –
1) лексик маъноси: “қалқон”; 2)
соҳавий терминологик маъноси: “солиқ юкини камайтириш”.
Haven
– “гавань,
бандаргоҳ”, махсус терминологияга кўчганида эса «хорижий мамлакатлар
сармоясини жалб қилиш мақсадида муайян давлат томонидан солиқ имтиёзлари
бериш йўли орқали молиявий шарт-шароитлар яратиш», тушунилади.
Heaven –
лексик маъноси жиҳатдан «
осмон», «жаннат
», «солиқ ва божларни энг қуйи
ставкада ундириладиган ҳудуд» деб тушунилади. Жумла таржимасига эътибор
беринг: Инглизча:
It is not unusual for companies to shift their headquarters to a tax
haven when they fear political hazards in the country in which they are based
42
.
Таржимаси:
Сармояси юқори самара берадиган компанияларга шарт-шароит
яратган давлатнинг сиёсий таҳликалари туфайли маъмурий бошқармаларини
ўзгартириб туриши ғайриоддий ҳол
эмас.
Шунингдек:
Tax havens are also popular with criminals as means by which
their illgotten gains can be “laundered” and come out clean
43
.
Таржимаси:
Имтиёзли солиқлардан хуфиёна маблағ ўзлаштирган шахс
жавобгарликдан қутулиб қолиши ҳам мумкин.
Когнитив лингвистик тадқиқотлар бевосита “антропоцентризм” йўналиши
омиллари билан чамбарчас боғланади. Бу тамойилга кўра, илмий тадқиқот объекти
41
Эслатма: V.A.T – ќўшилган ќиймат солиѓи АЌШ солиќ тизимида мавжуд эмас.
42
Осикова Л.Н. Английский язык, налоги и налогообложение.
–
М., 2006.С
–
40.
43
Кўрсатилган адабиёт. С
–
40
–
41.
19
марказида, аввало, инсон омили туради. Бинобарин, СБ терминлари ҳам бевосита
“антропоцентризм” тамойилига узвий боғлиқликда тадқиқ этилади. Масалан:
Brainpower
сўзининг калька таржимаси – “мия кучи”, у тизим термини сифатида
“ақл заковатнинг олий даражаси” (солиқ механизмини такомиллаштириш борасида)
маъносини англатади..
Brainstorming
эса “ақлий ҳужум”, тизим термини сифатида
“соҳага оид муаммонинг жамоавий муҳокамаси” маъносини ифодалайди.
Brain
сўзи
денотатив маънода инсоннинг таффаккур қилиш органи мазмунини беради.
Таржима натижасида бадиий тасвир воситаси бўлган метафорик кўчиш орқали
power, storming
cўзлари бирикиб, субъектга нисбатан ўзига хос характерли
стилистик маънони ифодаламоқда. СБ терминологик тизимига кириб келган айрим
лексемалар ўзи билан турли ҳайвон номларини ҳам ифода этади. Улар ўз
хусусиятларига кўра икки ЛСГга ажратилди: а) уй ҳайвонлари; б) ёввойи ҳайвонлар;
Тадқиқотимизда биринчи гуруҳга доир
bull –
ҳўкиз
–
иқтисодиёт, СБ термини
сифатида чайқовчи (нархни ўйнатиб туришга таъсир қилувчи шахс);
сash-cow
–
cоғин сигир – фойда келтирадиган уй ҳайвони, реклама қилиш учун алоҳида сарф-
ҳаражат талаб қилмайди, фойдали бизнес; б)
bear –айиқ –
1) чайқовчи, (спекулянт);
2) брокер-нарх тушишига таъсир кўрсатувчи шахс.
Bear
market –
айиқ бозори,
валюта курс нархлари тушиб кетадиган бозор;
covered bear –
ҳимояланган айиқ-
спекулянт (чайқовчи), акция сотувчи шахс (нақд).
Pressure on
bears
– айиқларга
босим ўтказиш, чайқовчиларга таъсир ўтказиш мақсадида ташкил қилинадиган
махсус тадбир бўлиб, “
айиқлар”
ни валютани сотувдаги нархидан бирмунча юқори
нархда сотиб олишга мажбур қилиш (СБТ 1999, 75).
Stale bear –
вазиятдан чиқа
олмаган айиқ (иложсиз), ютқазган чайқовчи (брокер). Юқорида келтирилган
терминларнинг структуравий жиҳатдан когнитивликка асосланганлиги ва
экспрессивлик, образлилик билан узвий боғланганлиги кузатилади. Бир тилда
муайян тушунчани образли, ҳис-ҳаяжон билан ифода этадиган ягона стилистик
хусусият ўзга тил стилистик тизимида ўзининг аниқ эквивалентига эга бўлмаслиги
мумкин. Бундай ҳолларда улар лексик трансформация усули ёрдамида таржима
қилинади.
А) образлилик билан бевосита боғланган терминлар:
War –
уруш. Тармоқ
истеъмолида “жаҳон бозори лидерлигини қўлга олиш учун кечадиган курашда
миллий божхона тарифи ва нотариф чорадан фойдаланиш”.
Loophole
– туйнук,
тешик. Кенг маънода бирор-бир ишнинг иложини топмоқ, йўл топмоқ, топилган
имкон. Соҳа термини сифатида эса -
қонунчиликда йўл қўйилган камчилик,
қонунчиликнинг бўш жойи, солиқдан бош тортиш (тўловларни тўламасликни
режалаштириш)
каби семаларни ўзида ифодалайди. Қуйидаги матнга эътибор
қаратайлик:
Инглизча: «…
аs elsewhere some taxpayers try to find loopholes in legislation
and
evade
taxes
44
.
Таржимаси: “...
шунингдек
айрим солиқ тўловчилар
қонунчиликнинг бўш жойини топишга ҳаракат қилиб, солиқ тўлашдан бўйин
товлашади.
Б) экспрессивликни ифодаловчи терминлар:
Тax eater –
давлат субсидияси
ҳисобига яшовчи шахс.
Laundering
-1) кир ювиш, маблағни ўзлаштириш (ўғирлаш);
2) маблағни жиноий йўл билан ўзлаштириш (шибон қилиш); 3) маблағнинг
44
Любимцева С.Н. Английский язык для студентов финансово-экономических специальностей вузов. – М., 2004. – С.123.
20
бошланғич манбасини йўқ қилиб юбориш. Масалан:
laundering of dough in customs
house –
божхонадаги маблағни ўзлаштириш.
Ўтказилган таҳлилларнинг кўрсатишича, инглиз тили СБ термин тизимида
мавжуд айрим соматик компонентли ва эмоционал-экспрессив оттенкаларга эга
лексемалар терминларнинг берилишида анча муаммоли вазиятни юзага келтиради.
Инглиз тили солиқ ва божхона терминологиясида қўлланиладиган стилистик
бирлик шаклидаги терминларни берилишида турли «трансформацион» усулларни
қўллаш талаб этилади.
УМУМИЙ ХУЛОСАЛАР
1. Илмий манбаларни ижодий ўзлаштириш жараёнида СБ терминларини
нафақат иқтисодиёт категорияси хусусиятлари нуқтаи назаридан, балки лисоний
таржимшунослик табиати жиҳатидан ҳам миллий тил билан қиёслаб ўрганиш талаб
этилади.
2. СБ терминологиясини таржимашунослик аспектидан қиёсий ўрганиш
жараёнида инсоният жамиятига азал-азалдан дахлдор бўлиб келган билимлар
мажмуига таяниб СБ терминологиясига ёндашув икки тил терминларини
берилишдаги интеграл ва дифференциал хусусиятларини белгилаш билан бирга ҳар
икки соҳа терминологик тизимини чуқур, атрофлича тадқиқ этиш имкониятини
беради.
3. СБ терминологияси яхлит система сифатида мавзу жиҳатидан бир нечта
муҳим лексик-семантик гуруҳлардан таркиб топади: 1) СБ тизим субъектлари
номларини ифодаловчи терминлар; 2) СБ мажбуриятлари ундириладиган объект
номларини ифодаловчи терминлар; 3) СБ амалиёти жараёнида функционалликни
ифодаловчи терминлар; 4) тизим амалиёти жараёнида содир бўладиган, ноқонуний
ҳатти-ҳаракатлар натижасида қўлланиладиган терминлар.
4. СБ терминларининг ҳосил бўлиши ва шаклланишининг асосий манбалари
тилнинг ички ва ташқи ресурслари ҳисобига вужудга келади. СБ терминологиясида
бошқа тиллардан сўз ўзлаштириш юқори даражададир. Чунки мазкур қатлам
иқтисодиёт соҳасининг таркибий қисми бўлгани, иқтисодиёт соҳаси эса бевосита
жаҳон интеграциялашув жараёнига қўшилиб кетганлиги билан изоҳланади. Мазкур
лексикада сўзларни калька ёрдамида ўзлаштиришнинг турли усуллари мавжуд
бўлиб, бошқа тилдаги сўзни аслига ўзлаштириш, тўлиқ калькалаш, ярим калькалаш
орқали амалга ошади. Иккала тилда ҳам ўзлашма терминлардан ташқари,
интернационал характерга эга бўлган терминлар ҳам алоҳида ўрин эгаллайди. Улар
нафақат грек ёки лотин тилларидан келиб чиққан лексемалар, балки италян (7%),
немис (9%), француз (19%), рус (славян) (21%) тиллари асосида шаклланиб
бораётган ўзига хос қатламдир.
5. Инглиз ва ўзбек тиллари СБ терминологик бирликларининг ясалиш жараёни
бир нечта усуллар орқали амалга ошади: 1) аффиксация йўли орқали; 2) композиция
усулида; 3) конверсия воситасида; 4) акроним ва аббревиатуралар орқали.
6. Қиёсланаётган тилларда терминлар икки асосий турга бўлинади. Улар,
монокомпонентли ҳамда поликомпонентли терминлардир. Ҳар икки тилда ҳам
бирикмали, яъни, кўп компонентли терминлар миқдор жиҳатдан устунликка эга
21
(инглиз тилида – 61,7%, ўзбек тилида – 78%) бўлиб, соҳа лексикасининг ядросини
ташкил этади.
7. Инглиз ва ўзбек тиллари СБ терминологик тизимида синонимик, омонимик,
полисемантик, гипонимик ва антонимик муносабатлар кенг тарқалган бўлиб,
синонимик, омонимик, полисемантик муносабатларнинг терминлар берилиш
жараёнида муайян қийинчиликлар туғдириши терминологияда юз берадиган
«детерминологизация ҳамда терминологизация (транстерминлашув)» ҳодисалари
натижалари билан бевосита боғлиқ. Таржимада терминларнинг икки тилга хос
бўлган интеграл ва дифференциал хусусиятларини эътиборга олиб, интеграл
хусусиятга эга бўлган терминларни калька усулида, дифференциал хусусиятга эга
бўлган терминларни эса турли трансформацион усулларда таржима қилиш
мақбулдир.
8. СБ матнларини хорижий тиллардан миллий тилга, миллий тилдан хорижий
тилларга адекват таржима қилиш, даставвал, ўзбек тили СБ терминологияси бошқа
тиллар билан қиёсий ўрганилиши зарурлиги билан изоҳланади. Бу жараён иккита
муҳим масалани ижобий ҳал қилиш имконини беради: 1) хорижий тиллардаги СБ
соҳаларига доир манбаларни ўрганиш. 2) миллий тил махсус лексикасининг
такомиллашиши.
9. СБ терминологиясини илмий нуқтаи назардан ўрганиш жамият аъзолари
учун СБ тўлов ҳуқуқ ва мажбуриятларини аниқ ва қисқа, барчага бир хилда
тушуниладиган даражага олиб келишни таъминлашга хизмат қилади.
10. СБ терминологиясининг илмий жаҳатдан ўрганилиши кишиларнинг мазкур
соҳага доир ҳуқуқий онги ва маданиятини оширишга муҳим туртки бўлади. Шу
маънода, СБ терминларини фақат инглиз ва ўзбек тиллари мисолида эмас, балки
бошқа жаҳон тиллари мавқеига эга бўлган тиллар мисолида ҳам ўрганиб, хорижий
олимлар билан ҳамкорлик қилиш муҳим вазифалардан ҳисобланади.
ЭЪЛОН ҚИЛИНГАН ИШЛАР РЎЙХАТИ
1.
Ахмедов О. Солиқ ва божхона истилоҳларини тўғри қўллаш // Филология
масалалари.- –Тошкент, 2007.- № 2. – Б. 105-107.
2.
Ахмедов О. Инглиз тили солиқ ва божхона атамаларининг таржима жараёнидаги
лингвистик семантикаси// Халқаро илмий-амалий конференция материаллар
тўплами. –Тошкент, 2007. –Б. 184–187.
3.
Ахмедов О. Божхона ва солиқ тизимида хорижий тилларни аҳамияти //“Ёш
олим-2007” Республика илмий-амалий конференция материаллари тўплами. –
Тошкент, 2007.– Б. 36- 40.
4.
Ахмедов О. Инглиз тили солиқ-молия атамаларининг лингвокультурологик
аҳамияти// Республика илмий-амалий конференция материаллари тўплами.
–Тошкент, 2007. –Б.180 –183.
5.
Ахмедов О. Солиқ ва божхона атамаларининг тарихий тараққиёти ва уларни
таржима қилишдаги айрим муаммоли масалалар// Илм сарчашмалари. –Урганч,
2008.- № 2. –Б. 42– 45.
22
6.
Ахмедов О. Ўзбекистонда мавжуд бўлган уч мустақил давлатнинг жорий этган
солиқ
ва
бож
атамалари//Республика
илмий-амалий
конференцияси
материаллари тўплами. –Тошкент, 2008. – Б. 284–286.
7.
Ахмедов О. Солиқчи мутахассислар учун “Инглиз тили” фанидан ўқув услубий
қўлланма// –Т.: Солиқ академияси, 2008. –Б. 80
8.
Ахмедов О. Cолиқ ва божхона терминларини таржима жараёнидаги прагматик
таҳлили//“Тилшуносликнинг долзарб масалалари” мавзусига бағишланган илмий
мақолалар тўплами//–Тошкент, 2008. – Б. 185–187 .
9.
Ахмедов О. О переводе налоговых и таможенных терминов// Республика илмий-
амалий конференцияси материаллари тўплами. – Тошкент, 2009. – Б. 277–281.
10.
Ахмедов О. Инглиз тили божхона ва солиқ терминологиясининг стилистик
бирликлари таржимаси хусусида//Республика илмий-амалий конференция
материаллари тўплами//–Тошкент, 2009. –Б. 152–154.
11.
Аhmedov О. Lexical- semantically interference of tax and customs terms in translating
from English into Uzbek// Республика илмий-амалий конференция материаллари
тўплами. –Тошкент, 2009. – Б. 286–291.
12.
Ахмедов О. Инглиз тили солиқ ва божхона терминологиясида антонимия
ҳодисаси//“Ёш олим-2009” илмий-амалий конференция материаллар тўплами. –
Тошкент, 2009. –Б. 76–80.
13.
Ахмедов О. Лексико-семантические проблемы при переводе с английского языка
налоговых и таможенных терминов//Объединенный научный журнал. № 14
(243). – Москва, 2009. – С. 76–81.
14.
Ахмедов О. Инглиз тили солиқ ва божхона терминларини таржимасида интеграл
ва дифференциал хусусиятлари//Ёш олимлар ва иқтидорли талабаларнинг
Республика илмий-амалий конференция материаллари тўплами. –Тошкент, 2010.
–Б. 304 –307.
15.
Ахмедов О. Инглиз тили солиқ ва божхона терминлари таржимасида
транспозицион ўзгариш//Республика илмий- амалий конференция материаллари
тўплами . –Тошкент, 2010. – Б. 391–393.
16.
Ахмедов О. Инглиз тилидаги солиқ ва божхона терминлари таржимасида
стилистик трансформация// Тил ва адабиёт таълими илмий-методик журнал. –
Тошкент, 2010.- № 5. – Б. 65–73.
17.
Ахмедов О. Инглиз тили солиқ ва божхона терминларининг таржимадаги
функционал-семантик хусусиятлари // Республика илмий-методик конференция
материаллари тўплами. –Тошкент, 2010. – Б. 54–56.
18.
Ахмедов О. Лексико-семантическая адекватность в переводе налоговых и
таможенных терминов (на материале английского и узбекского языков)//
Вестник, Челябинского государственного университета. –Челябинск 2010. №34.
–С. 14-17.
19.
Ахмедов О. Солиқ ва божхона терминлар таржимасига ретроспектив назар //
Республика илмий-амалий конференция материаллари тўплами. –Тошкент, 2011.
–Б. 261–264.
20.
Ахмедов О. Инглиз ва ўзбек солиқ ва божхона терминларининг қиёсий-
типологик таҳлили // Республика илмий-амалий конференция материаллари
тўплами. –Тошкент, 2011. – Б. 220–223.
23
Филология фанлари номзоди илмий даражасига талабгор Ахмедов Ойбек
Сапорбоевичнинг 10.02.20 - “Қиёсий-тарихий, типологик ва чоғиштирма
тилшунослик, лингвистик таржимашунослик ” ихтисослиги бўйича
“Солиқ ва
божхона терминларини инглиз тилидан ўзбек тилига берилиши”
мавзусидаги
диссертациясининг
РЕЗЮМЕСИ
Таянч сўзлар:
термин, сўз бирикмаси, қиёсий терминология, солиқ ва божхона
терминлари, аффиксация, морфология, таржима, интеграл, дифференциал, хусусият,
калька, трансформация, эквивалент, интерференция.
Тадқиқот объектлари:
инглиз ва ўзбек тиллари солиқ-божхона терминлари,
соҳалар терминологик тизимининг амалиёт доирасида фаол қўлланадиган лексема
ва бирикма шаклидаги терминлар тадқиқотнинг асосий объектлари ҳисобланади.
Ишнинг мақсади:
солиқ ва божхона терминларининг берилишдаги интеграл ва
дифференциал, лексик-семантик оттенкаларини, шунингдек, истеъмолда кенг
қўлланиладиган бир компонентли ва кўп компонентли терминларнинг инглиз
тилидан ўзбек тилига берилишидаги ўрнини белгилаб, таржимашунослик аспектида
таҳлил қилишдан иборатдир.
Тадқиқот методлари:
ишда тавсифий, қиёсий-типологик, синхрон ва диахрон,
компонент ҳамда семантик таҳлил, шунингдек, лингвостатистик методлардан
фойдаланилди.
Олинган натижалар ва уларнинг янгилиги:
мазкур тадқиқотда илк бор инглиз
ва ўзбек тилларидаги солиқ ва божхона терминлари қиёсий, таржимашунослик
аспектида ўрганилди. Солиқ ва божхона терминларининг ясалиши ва шаклланиш
жиҳатлари, асосий моделлари типологик таҳлил қилинди. Икки тилда СБ
терминларининг берилишдаги интеграл ва дифференциал хусусиятлари, усуллари,
лексик-семантик гуруҳлари аниқланди. Қиёсланаётган тиллар СБ терминларининг
функционал семантик жиҳатларидаги хусусий ва умумий белгилар атрофлича
тадқиқ этилди.
Амалий аҳамияти:
тадқиқот натижалари таржима назарияси ва амалиёти,
қиёсий тилшунослик, қиёсий терминология, лексикология фанлари бўйича
маърузалар ўқишда, дарслик, ўқув қўлланмалар яратишда ҳамда бошқа
терминологик системаларни тадқиқ қилишда фойдали манба бўлиб хизмат қилади.
Татбиқ этиш даражаси ва иқтисодий самарадорлиги:
илмий тадқиқот
натижаларидан Давлат солиқ қўмитаси Солиқ академияси “Солиқлар ва солиққа
тортиш” факультети талабаларига «Амалий инглиз тили» фанини ўқитишда
фойдаланилмоқда.
Қўлланиш соҳаси:
таржима назарияси ва амалиёти, қиёсий типология,
лексикология, умумий тилшунослик.
24
РЕЗЮМЕ
диссертация Ахмедова Ойбека Сапорбоевича на тему:
«Перевод налоговых и
таможенных терминов с английского на узбекский язык»
на соискание ученой
степени кандидата филологических наук по специальности 10.02.20 - сравнительно-
историческое, типологическое и сопоставительное языкознание, лингвистическое
переводоведение
Ключевые слова
: термин, словосочетания, сравнительная терминология,
налоговые и таможенные термины, аффиксация, морфология, интегральные и
дифференциальные особенности, калькирование, трансформационный перевод,
эквивалент, интерференция.
Объект исследования
: налоговые и таможенные термины английского и
узбекского языков в форме лексемы и словосочетания.
Цель работы:
Сравнительно-типологическое исследование формирования
лексико-семантических особенностей их интегральных и дифференциальных
проблем в аспекте переводоведения однозначных и многозначных широко
распространенных налоговых и таможенных терминов.
Методы исследования:
сравнительно - типологический, статистический,
синхронный и диахронный методы, а также компонентный и семантический
анализ.
Полученные результаты и их новизна:
в представленной диссертации впервые
проведено исследование налоговых и таможенных терминов английского и
узбекского языков в сравнительно - типологическом аспекте. Типологически и
статистически проанализированы основные словообразовательные модели
налоговых и таможенных терминов и выявлены интегральные и дифференциальные
особенности налоговых и таможенных терминов в исследуемых языках
Практическая значимость:
результаты научного исследования могут быть
использованы в учебном процессе при чтении лекции по теории и практики
перевода, в исследованиях по изученую особенностей сравнительной терминологии
и общего языкознания, при составлении учебников и учебных пособий по данной
дисциплине, а также при исследовании других терминосистем.
Степень
внедрения
и
экономическая
эффективность:
материалы
исследования внедрены в практику преподавания “Практического английского
языка” на факультете «Налоги и налогообложение» Налоговой академии при ГНК
РУз.
Область применения:
теория и практика перевода, сравнительная типология,
лексикология, общее языкознание.
25
RESUME
Thesis of Akhmedov Oybek Saporboyevich on the scientific degree competition of the
candidate of sciences in philology on speciality 10.02.20 - comparative-historical,
typological and comparative linguistics, linguistics of translation, subject:
“Translation of
tax and customs terms from English into Uzbek”
Key words:
term, word-combination, comparative terminology, tax and customs terms,
affixation, morphological, integral, differential, peculiarities, word by word,
transformational, translation, equivalent, interference.
Subject of the inquiry:
tax and customs terms of English and Uzbek languages in the
form of lexemes and word-combination.
Aim of the inquiry:
to define lexical and semantic (integral and differential)
peculiarities of tax and customs terms in English and Uzbek languages, as well as study
their semantic functions from the aspect of translation point of view.
Methods of inquiry:
comparative-typological, component and semantic analyses,
synchronic, diachronic as well as statistical analyses.
The results achieved and their novelty:
the investigation of the comparative,
translation aspect tax and customs terms of English and Uzbek languages has been
analysed for the first time. Comparative typological and statistical properties of the basic
word formational models of tax and customs terms have been investigated integral and
differential peculiarities, methods, lexical-semantic groups identified from translation point
of view.
Practical value:
The results of the dissertation can be applied to the educational process
in delivering special lectures in theoretical and practical courses of translation,
comparative terminology, linguistics and compiling dictionaries, writing text-books,
manuals and in the investigation of other terminological systems.
Degree of embed:
The materials of the research work have been implemented in
teaching courses as well as in English lessons in the faculties of “Taxes and taxation” of
Tax Academy under the State Tax Committee of the Republic of Uzbekistan.
Sphere of usage:
Theory and practice of translation, Comparative typology,
Lexicology, General linguistics.
Тадқиқотчи:____________
26
27
28
