37
XOTIRA HAQIDA UMUMIY TUSHUNCHA
Iskandarova Ruxshona Sherali qizi
Chirchiq davlat pedagogika universiteti
Pedagogika fakulteti
Amaliy psixologiya yo‘nalishi 2-bosqich talabasi
iskandarovaruxshona965@gmil.com
https://doi.org/10.5281/zenodo.15179522
Annotatsiya:
Ushbu maqola inson psixikasining muhim jihatlaridan biri bo‘lgan xotira
jarayonini har tomonlama tahlil qilishga qaratilgan. Xotiraning mazmuni, mohiyatini, inson
faoliyatidagi ahamiyati va uning asosiy turlari keng yoritilgan. maqolada psixologiya,
pedagogika, nevrologiya kabi fanlar uchun muhim nazariy asos bo‘lib xizmat qiladi. Ayniqsa
bilim berish jarayonida xotiraning o‘rni, o‘quvchilarning eslab qolish qobilyatini oshirish
masalalari ta’lim sohasi uchun dolzarb sanaladi. Shu bilan birga, maqolada xotira bilan bog‘liq
muammolar, xotira buzilishlari va ularni oldini olish yo‘llariga ham qisqacha to‘xtaladi.
Kalit so‘zlar
: xotira, psixologiya, tafakkur, idrok, biologik, reflekslar, nevrologiya, falsafa,
qobilyat, hissiy jarayonlar.
Abstract
: This article is aimed at a comprehensive analysis of the memory process, which
is one of the important aspects of the human psyche. The content, essence, importance of
memory in human activity and its main types are widely covered. Memory is the ability of the
human mind to preserve, recall, restore and use past events, knowledge and experiences. It
includes several complex mental processes: encoding perceived information, storing it and
recalling it at the right time. The article provides detailed concepts about the main types of
memory - short-term, long-term, operational, voluntary and involuntary memory. The topic also
discusses the biological and psychological foundations of the memory process, namely its
connection with brain activity, neural connections, the influence of conditioned reflexes and
emotional experiences on memory and the factors that strengthen them. This article serves as an
important theoretical basis for such disciplines as psychology, pedagogy, neurology. The role of
memory in the process of imparting knowledge, and the issues of improving students'
memorization skills, are particularly relevant for the field of education. At the same time, the
article briefly touches on memory-related problems, memory disorders, and ways to prevent
them.
Keywords
: memory, psychology, thinking, perception, biology, reflexes, neurology,
philosophy, ability, emotional processes.
Аннотация:
Данная статья направлена на комплексный анализ процесса памяти,
который является одним из важных аспектов психики человека. Широко освещены
содержание, сущность, значение памяти в деятельности человека и ее основные виды.
Память – это способность хранить, вспоминать, восстанавливать и использовать
прошлые события, знания и опыт в человеческом сознании. Он включает в себя
несколько сложных психических процессов: кодирование воспринимаемой информации,
ее сохранение и вызов при необходимости. В статье дано детальное представление об
основных видах памяти – кратковременной, долговременной, оперативной,
произвольной и непроизвольной памяти. В теме также обсуждаются биологические и
психологические основы процесса памяти, т. е. его связь с мозговой деятельностью,
влияние на память нервных связей, условных рефлексов и эмоциональных переживаний,
38
а также факторы, усиливающие их. Данная статья служит важной теоретической основой
для таких наук, как психология, педагогика и неврология. Роль памяти в процессе
передачи знаний, вопросы совершенствования способности учащихся к запоминанию
считаются актуальными для сферы образования. При этом в статье кратко затрагиваются
проблемы с памятью, нарушения памяти и способы их предотвращения.
Ключевые слова
: память, психология, мышление, восприятие, биологические,
рефлексы, нейробиология, философия, способности, эмоциональные процессы.
Xotira — idrok etilgan narsa va hodisalarni yoki oʻtmish tajribalarni esda qoldirish va zarur
boʻlganda tiklashdan iborat psixik jarayon. Xotira eng yaxshi damlarni esda qoldiradi. U nerv
sistemasi xususiyatlaridan biri boʻlib, tashqi olam voqealari va organizm reaksiyalari haqidagi
axborotni uzoq saqlash hamda uni ong faoliyatida va xulq, xatti harakat doirasida takroriy
qobiliyatida namoyon boʻladi.
Xotira individning oʻz tajribasida esda olib qolishi, esda saqlashi va keyinchalik uni yana
esga tushirishi xotira deb ataladi.
Xotira haqidagi dastlabki ilmiy qarashlar Sharq mutafakkirlari va yunon faylasuflari
(Aristotel va boshqalar) da uchraydi. Xususan, Farobiy Xotiraga bilishdagi aqliy jarayonning
tarkibiy qismi sifatida qarab, xotirani faqat insonga emas, hayvonga ham xos xususiyat ekanini
alohida taʼkidlagan.
Xotiraning fiziologik asosi bosh miya yarim sharlari poʻstlogʻining muvaqqat bogʻlanishi
(qarang assotsiatsiya) va ularning keyingi faoliyatidan iborat. Xotira koʻlami, axborotlarning
uzoq vaqt va mustahkam saqlanishi, shuningdek, muhitdagi murakkab signallarni idrok etish va
adekvat reaksiyalarda ishlab chiqish bosh miya nerv hujayralari (neyronlar) sonining koʻpayib
borishi hamda uning strukturasi murakkablashuvi jarayonida oʻsib boradi. Fiziologik
tadqiqotlarda qisqa va uzoq muddatli xotiralar qayd etilgan. Qisqa muddatli xotirada axborotlar
bir necha daqiqadan bir necha oʻn minutgacha saqlanadi, neyronlar ishiga xalal berilganda
(masalan, elektr shok, narkoz taʼsirida) u buziladi. Uzoq muddatli xotirada axborotlar odam umri
boʻyi saqlanib turli taʼsirlarga chidamli boʻladi. Qisqa muddatli xotira asta sekin uzoq muddatli
xotiraga aylanadi. Xotira ruhiyatning oʻtmish holati bilan hozirgi holati va kelgusidagi holatlarga
tayyorlash jarayonlari oʻrtasidagi oʻzaro aloqadorlikni koʻrsatadi. Boshqa psixik hodisalar kabi
xotira ham shaxsning xususiyatlari, uning ehtiyoji, qiziqishlari, odati, feʼl-atvori va shu kabilar
bilan uzviy bogʻliq.
Xotira namoyon boʻlishdagi shakliga koʻra, shartli ravishda emotsional xotira (his-tuygʻuni
esda tutish), obraz xotirasi (narsalarning tasviri va xususiyatlarini esda tutish), soʻz-mantiq
xotirasi (narsalarning mohiyati, mazmunini soʻz bilan ifodalangan holda esda tutish) kabi
turlarga boʻlinadi. Bulardan insonda soʻz-mantiq xotirasi yetakchi oʻrin tutadi. Xotiraning barcha
turi bir-birlari bilan chambarchas bogʻliq holda kechadi. Psixologiyada, shuningdek, ixtiyoriy va
ixtiyorsiz xotiralar farq qilinadi. Ixtiyoriy xotirada muayyan materialni esda olib qolish oldindan
maqsad qilib qoʻyiladi; ixtiyorsiz xotirada bunday maqsad boʻlmaydi — biror faoliyatda mehnat
jarayonida yoki kim bilandir suhbatlashib turilganda) oʻz-oʻzidan esda saqlab qolinadi.
Barqarorligi jihatdan ixtiyoriy xotira ixtiyorsiz xotiradan samaraliroq.
Fanda xotira bilan bogʻliq ravishda unutish masalasini oʻrganishga ahamiyat berilmoqda.
„Normal“ unutishni psixik kasalliklardagi xotira buzilishidan farq qilmoq kerak. Bu kasalliklarda
xotira susayishi (gipomneziya), yoʻqolishi (amneziya) yoki bir tomonlama kuchayishi
(gipermneziya) kuzatiladi. Baʼzi kasalliklarda u sifat jihatdan buziladi: bemorga boʻlmagan
39
voqealarni goʻyoki oʻz boshidan kechirgandek tuyuladi, yoki qachonlardir boʻlib oʻtgan
voqealarni kecha yoki bugun roʻy bergan deb oʻylaydi (konfabulyatsiya, psevdoreminssensiya),
Bunday soxta xotiralar kishida jiddiy ruhiy xastaliklar oqibatida kelib chiqadi. Bunday
kasalliklarga bosh miya qon tomirlari aterosklerozi, shikastlanish, miyaga qon quyilishi holatlari,
ogʻir zaharlanishlar oqibati (mast, alkogolizmda uchraydigan psixoz) va shu kabilar kiradi. Xotira
buzilganda uni keltirib chiqaruvchi asosiy kasallikni davolashga eʼtiborni qaratish kerak.
Biz sezgan, idrok qilgan narsalar iz qoldirmasdan yo‘qolib ketmaydi, balki ma’lum darajada
esda olib qolinadi, ya’ni esimizda saqlanib qoladi va qulay fursat yoki kerak bo‘lganda esimizga
tushadi. Shuningdek, kechirilgan tuyg‘u, fikr va qilingan ish-harakatlarimiz ham esimizda
saqlanib qoladi va keyinchalik esimizga tushadi. Buni har kim o‘z tajribasidan yaxshi biladi.
Kundalik tajribamiz shuni ko‘rsatadiki, esda qolgan narsalar har doim ham esimizga
tushavermaydi, ularning bir qismi unutiladi. Unutish ham xotiraga oid hodisadir. Esda qoladigan
narsa xotira materialini, esda saqlanib turadigan va esga tushiriladigan narsa esa xotiraning
mazmunini tashkil qiladi.
Xotiraning 3 ta asosiy turini e’tiboringizga havola etamiz.
1. Sensorli xotira
Sensorli xotira ma’lumotlarning taassurotlarini eslab qolishga yordam beradi.
Sensor xotiraning eng keng tarqalgan misollaridan biri bu qorong‘udagi tez harakatlanuvchi
chiroqlar: agar siz to‘rtinchi iyul kuni miltillovchi vositani yoqqan bo‘lsangiz yoki kechasi tunda
harakatlanishini kuzatgan bo‘lsangiz, yorug‘lik iz qoldiradi. Buning sababi "sezgir xotira", vizual
xotira omboridir. Quyida sensor xotira turlarini keltirib o‘tamiz.
Vizual sensorli xotira sifatida ham tanilgan "
ikonik xotira"
juda qisqa tasvirni o‘z ichiga
oladi.
"Exoik xotira"
, shuningdek, eshitish sezgi xotirasi deb ham nomlanadi. Ushbu turdagi
sensorli xotira uch-to‘rt sekundgacha davom etishi mumkin.
"Taktik xotira"
sensorli xotiraning
juda qisqa vaqtini o‘z ichiga oladi. Ushbu turdagi sensorli xotira taxminan ikki soniya davom
etadi.
2. Qisqa muddatli xotira
Qisqa muddatli xotira - inson xotirasining bir turi, bunda siz ozgina ma’lumotlarga ega
bo‘lishingiz mumkin. Axborotni bir martalik idrok bilan saqlash davomiyligi bir necha soniyada
baholanadi. Qisqa muddatli xotira
asosiy
yoki
faol
deb ham ataladi. Qisqa muddatli va uzoq
muddatli xotira bir-biriga qarama-qarshidir, ular axborotni saqlash vaqtida farqlanadi.
Qisqa muddatli xotira miqdori juda cheklangan va u o‘rtacha 7 +/- 2 ta xotirani saqlaydi. Qisqa
muddatli xotiraning kengligi o‘ziga xos bo‘lib, butun hayot davomida davom etib keladi.
Qisqa muddatli xotira juda ko‘p ma’lumotni qayta ishlashga qodir bo‘lib, unda ortiqcha
moddalar yo‘q qilinadi.
3. Uzoq muddatli xotira
Uzoq muddatli xotira rasmlarning izlarini juda uzoq vaqt saqlashi mumkin va ularni
keyinchalik kelajakdagi faoliyatida qo‘llashga imkon beradi. Bu ruhiy jarayonning o‘ziga xos
turlari mavjud: biologik, epizodik, assotsiativ, reproduktiv, rekonstruktiv, avtobiografik.
Biologik
yoki
genetika
deb ham ataladi. Chunki bu irsiyatning mexanizmi. Inson avvalgi
davrlarda evolyutsiya davridagi odamlarga xos bo‘lgan bunday yurish-turish modellariga ega, bu
reflekslarda va instinktlarda ifodalanadi.
Epizodik
muayyan vaziyatga bog‘langan materiallarning
40
bo‘laklaridan iborat.
Reproduktiv
ma’lumotlarning takrorlanishi orqali yuzaga keladi. Ya’ni,
saqlangan obektning asl ko‘rinishini chaqirish.
Rekonstrukti
xotira dastlabki shakldagi ogohlantiruvchi ketma-ketlikni tiklashga yordam
beradi.
Avtobiografiya
xotirasi insonga o‘z hayotidagi voqealarni eslab qolishga yordam beradi.
Psixologik manbalarda ko’rsatilishicha, psixikaning eng muhim xususiyati shundan
iboratki, inson tashqi ta'sirotlarning aks ettirilishidan o’zining keyingi faoliyatida, xatti-
sharakatlarida doimo foydalanadi va ijodiy yondashuvi natijasida ba'zi bir o’zgarishlar kiritadi.
Insonda shaxsiy tajriba, ko’nikma, malaka va bilim ko’lami orta borishi shisobiga faoliyat shamda
xulq-atvor tobora murakkablashib, yangi mazmun, yangi sifat kasb eta boshlaydi. Ma'lumki, agar
tashqi olamning bosh miya katta yarim sharlari qobig‘ida xosil bo’ladigan obrazlari, timsollari va
ularning izlari yo’qolib ketaversa, tajribaning saqlanishi, bilimlarning boyishi, murakkablashishi,
muayyan tartibga kelishi, qaytadan jonlanishi mutloqo mumkin bo’lmas edi. Modomiki shunday
ekan, mazkur obrazlar bir-biri bilan o’zaro uzviy boqlanib, asta-sekin mustashkamlanib, miya
qobiqida puxta saqlanib qoladi, shu bilan birga, hayot va faoliyatning muayyan talablariga
muvofiq ravishda qaytadan jonlanadi, avvalgi holatini boshqatdan namoyon qiladi. Hozirgi
davrda qo’llanib kelinayotgan adabiyotlarda xotiraga mana bunday tarzda ta'rif berilib
kelinmoqda: "Individning o’z tajribasida esda olib qolishi, esda saqlashi va keyinchalik uni yana
esga tushirishi xotira deb ataladi". Lekin bu ta'rifda xotiraga taaluqli bo’lgan juda ko’p sifatlar,
xossalar va xususiyatlaro’z aksini topmagan, shuning uchun uni mukammal, ixcham, pishiq
ifodalangan deyishga hech qanday haq huquqimiz yo’q. Ushbu qiyin holatdan chiqishning birdan
bir yo’li, bizningcha unga mana bunday tarzda ta'rif berishdan iborat: "Xotira atrof mushitdagi
voqelik (narsa)ni bevosita va bilvosita, ixtiyoriy va ixtiyorsiz ravishda, passiv va aktiv (faol)
sholda reproduktiv va produktiv tarzda, verbal va noverbal shaklda, mantiqiy va mexanik yo’l
bilan aks ettiruvchi esda olib qolish, esda saqlash, qaytadan esga tushirish, unitish hamda tanish,
eslashdan iborat ruhiy jarayon alohida va umumiy namoyon qiluvchi hodisa, barcha
taasurotlarni ijodiy qayta ishlashga yo’naltirilgan mnemik (yunoncha mnema-xotira)
faoliyatdir".
Shuni qat'iy ishonch bilan aytish mumkinki, berilgan ta'rif xotiraning murakkab, keng
qamrovli jihatlarini to’la ta'kidlash imkoniyatiga ega. Lekin bu narsa mutlaq darajada
mukammallik da'vo qilish degan ibora emas, chunki unda ob'ektivlik (tashqi) va sub'ektivlik
(ichki) yuzasidan ma'lumot aks ettirilmadi. Umuman olib qaraganda esa, bu narsaga xojat ham,
imkoniyat ham yo’qdir. Ta'rifda xotiraning esda olib qolish, esda saqlash, esga tushirish, unitish,
tanish, eslash kabi asosiy jarayonlari alohida ajratib ko’rsatilgan, lekin ularning har biri mustaqil
holat va jarayon hisoblanmaydi. Chunki ular muayyan faoliyat davomida, xoh bilish, xoh mnemik
xolat bo’lishidan qat'iy nazar va o’sha faoliyat tuzilishi, moxiyati va mazmuni bilan belgilanadi.
Shuning uchun inson tomonidan muayyan bir materialni esda olib qolish, esda saqlash, esga
tushirish uning individual (yakkashol) tajriba ko’lami, bilim saviyasi va aql-zakovati darajasiga
boqliq. Chunki esda olib qolingan narsa va xodisalarni keyinchalik qo’llash uchun esga tushirish
taqazo etiladi; bu mnemik faoliyatni talab qiladi. O’zlashtirilgan materiallarning ushbu faoliyat
doirasidan chiqib ketishi esa uning unitilishiga olib keladi. Materialni esda saqlash uchun shaxs
faoliyatida qanday aks etishiga boqliqdir. Ana shuning uchun shar xil holatlarda odamning bilish
faoliyati, xulq-atvori hayotiy tajribasi va madaniy malakasi bilan belgilanadi. Lekin qarama-
qarshi nuqtai nazarlar ham mavjud; ular o’zaro mezonlari hamda sharxlari bilan
41
tafovutlanadilar. Shunday qilib xotira shaxs ruhiy faoliyatining eng muxim tarkibiy qismlaridan
biri bo’lib hisoblanadi. Shuni aloshida ta'kidlash kerakki, xotiraning bosh roli o’tmishda yuz
bergan narsa va xodisalarni aks ettirish bilan cheklanib qolmasdan, balki ham hozirga, ham
kelgusida amalga oshirish rejalashtirilgan voqelikning ro’yobga chiqishini ta'minlaydi.
Tabiatda va jamiyatda namoyon bo’ladigan har qanday toifadagi ruhiy xodisa o’zining
tarkibiga kiruvchi har bir qismni muayyan tartibda o’zaro bog‘langan tarzda saqlash qolinishini
talab etadi. Turli ko’rinishga ega bo’lgan "bog‘lanish"ga imkoniyat yoki shart-sharoit vujudga
kelmasa, u holda rivojlanish tog’risida so’z sham bo’lishi mumkin emas, chunki, I. M. Sechenov
iborasi bilan aytganda, kishi "chaqaloqlik holatida"mangu qolib ketgan bo’lar edi. Psixologik
ilmiy adabiyotlarda ko’p marotaba ta'kidlanishiga binoan, xotira barcha ruhiy jarayonlarning eng
muhim tasnifi bo’lishi bilan bir qatorda, inson shaxsining birligi va yaxlitligi, biologik va
ijtimoiylik nisbatini ta'minlab turadi. Ularning o’ziga xos xususiyatlari, xossalari, mexanizmlari
tog’risida muayyan tartibda ma'lumot berish imkoniyatiga ega. Xotira psixologiya fanining
chuqur tadqiq qilingan jarayonlaridan biri bo’lib hisoblansa-da, lekin fan va texnikaning
taraqqiyoti ko’p jihatdan xotira muammolarining o’rganilishiga bog‘liqdir. Shuning uchun uning
qonuniyatlarini ochish, "aqlli" va "sun'iy intellekt"li mashinalar maxsuldorligini oshirish, sifat
darajasini ko’tarish uchun xizmat qiladi. Hozirgi davrda olib borilayotgan ilmiy- tekshirish ishlari
esda olib qolish, esga tushirish mexanizmlari va kognitivistik nazariyalarga bag‘ishlangan. Lekin
jahon psixologiya fanida assosianizm, geshtaltizm, bixeviorizm, freydizm kabi ko’plab
yo’nalishlar mavjud bo’lishiga qaramasdan, bugun xotiraning yagona va tugallangan nazariyasi
ishlab chiqilmagan. Ilmiy-nazariy xususiyatlarga ega bo’lgan, faraz tarzdagi nazariyalar va
qarashlarning xaddan tashqari ko’pligi kibernetika, tajriba va genetik biologiya, biokimyo,
fiziologiya, tibbiyot nuqtai nazaridan yondashganligi bilan tasniflanadi. Bu narsaning barchasi
xotirani o’rganishning psixologik, neyrofiziologik va biokimyoviy bosqichlari mavjudligidan
dalolat beradi.
Xotirani o’rganishning xar uchala darajasi ichidan uning psixologik darajasi tadqiq qilinishi
o’zining boy materiallari bilan boshqalaridan sezilarli ustunlikka ega bo’lib, psixologiya fanida
xilma xil yo’nalishlar va nazariyalar ishlab chiqilganligi hamda original (mustaqil ravishda,
boshqalarga o’xshamaydigan) innovatsion (yangi, dolzarb) g‘oyalar ilgari surilganligi ma'lumdir.
Bu nazariyalar negizida (mohiyatida) xotira jarayonlarining shakllanishiga sub'ekt (inson)ning
faolligi qanday ahamiyatga egaligi va bunday faollikning mexanizmi (yuzaga kelishi) qanday
ro’yobga chiqishi to‘g‘risidagi muammolarni tasniflash va baholash yotadi.
Xotira ishlash mexanizmlari Xotira ishlashining bir nechta asosiy mexanizmlari mavjud:
Kodni yaratish: Xotira jarayonida ma'lumotlar dastlab kodlanadi. Bu ma'lumotlarni turli
formatlarda (vokal, vizual) saqlash va qayta ishlashni o'z ichiga oladi. Yaxshi kodlash xotirani
saqlash va eslab olishda samarali bo'ladi. Saqlash: Ma'lumotlar xotiraga saqlanadi. Bu jarayon
uzoq muddatli xotiraga ma'lumotlarni joylashtirishni o'z ichiga oladi. Xotiradagi ma'lumotlar
yaxshi saqlanishi uchun takrorlash (repetition) yoki chuqur ishlov berish (deep processing)
talab qilinadi. Eslash: Eslash jarayonida ma'lumotlarni xotiradan qayta olish amalga oshiriladi.
Eslash yodlangan ma'lumotni to'liq yoki qisman qaytarishni o'z ichiga oladi va ba'zida xotira
xatoliklari yoki yoddan chiqarishlar bo'lishi mumkin. Xotira turli shakllarda: Semantik xotira:
Faqat ma'lumot va faktlar, umumiy bilimlar. Episodik xotira: Shaxsiy tajribalar va voqealar,
ma'lum bir vaqt va joyda sodir bo'lgan hodisalar. Xotira buzilishlari Xotira buzilishlari turli
sabablarga ko'ra yuzaga kelishi mumkin. Ba'zi xotira buzilishlari quyidagilarni o'z ichiga oladi:
42
Amneziya: Amneziya — bu xotira yo'qolishi yoki yomonlashuvi. U ikki asosiy turga bo'linadi:
Anterograd amneziya — yangi ma'lumotlarni eslab qolish qobiliyatining yo'qolishi. Retrogad
amneziya — ilgari olingan ma'lumotlarni eslab qolish qobiliyatining yo'qolishi. Xotira chalg'ishi
Bu hodisa odamlar o'zlariga o'ylab topilgan yoki yolg'on ma'lumotlarni haqiqat deb eslashlari
bilan yuzaga keladi. Ba'zan tashqi ta'sirlar (masalan, boshqa odamlarning ta'siri) xotira
chalg'ishiga olib kelishi mumkin. Konsolidatsiya buzilishlari: Konsolidatsiya - bu xotira
saqlanishining mustahkamlanish jarayonidir. Agar bu jarayon buzilsa, yangi ma'lumotlarni uzoq
muddatli xotiraga o'tkazish qiyinlashadi
Xotira inson tafakkurining eng muhim va ajralmas qismidir. U ongli faoliyatning negizini
tashkil etadi va insonning shaxs sifatida shakllanishida beqiyos ahamiyatga ega.Ushbu maqolada
xotiraning mazmun-mohiyati, asosiy funksiyalari, turlari va uning psixologik hamda biologic
aoslari batafsil tahlil qilindi. Xotira inson hayotidagi barcha bilish jarayonlari – idrok, tafakkur,
tasavvur, nutq, va e’tibor bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib, ular bilan o‘zaro ta’sirda faoliyat
yuritadi. Aynan xotira orqali inson o‘z tajribalarini saqlaydi, ularni umumlashtiradi va
kelajakdagi faoliyatida ulardan foydalanadi. Shuningdek, maqolada xotirani rivojlantirish,
mustahkamlash va yod olish qobilyatini oshirish bo‘yicha samarali usullar ham ko‘rib chiqildi. Bu
usullar nafaqat ta’lim jarayonida, balki shaxsiy rivojlanish va kasbiy o‘sishda ham foydali
hisoblanadi. Xotira bilan bog‘liq buzilishlar va ularni oldini olish yo‘llari haqida fikr yuritilishi esa
mavzuning amaliy ahamiyatini yanada oshiradi. Xulosa qilib aytganda, xotira – bu inson
hayotining poydevori, uning o‘tmish, hozirgi va kelajak hayotini bog‘lab turuvchi muhim psixik
jarayon hisoblanadi. Uni chuqur o ‘rganish va ongli ravishda rivojlantirish har bir inson uchun
nafaqat intellektual, balki ruhiy va ijtimoiy barqarorlik garovidir. Shu sababli, xotira jarayonlari
ustida ishlash, uni tahlil qilsih va unga oid bilimlarni amalyotda qo‘llay bilish hozirgi davrda har
qanday soha vakili uchun dolzarb ahamiyat kasb etadi.
Foydalanilgan adabiyotlar/Используемая литература/References:
1.
“Xotira va miyaning biologiyasi”- Eric Kandel Xotira va neyroplastiklik mexanizmlarini
ilmiy tahlil qilgan mukammal asar.
2.
“Miya: bu sizning xotirangiz”- John Medina Xotira bilan bog’liq nevrologik jarayonlarni
o‘rganish.
3.
“Umumiy psixologiya”- P.I.Ivanov, M.E.Zufarov O‘zbekiston faylasuflari milliy jamiyati
nashriyoti- 2008 darslik.
4.
“Umumiy psixologiya”- E.G‘oziyev Psixologiya mutaxassisligi uchun o‘quv qo‘llanma.
5.
Sharipova, N. (2023). PHONETICS: UNLOCKING THE SOUNDS OF LANGUAGE. В ZDIT (Т. 2,
Выпуск 27, сс. 22–24). Zenodo.
https://doi.org/10.5281/zenodo.10321056
6.
Sharipova Nodira Shavkat Qizi, . (2024). TEACHING ENGLISH TO YOUNG LEARNERS USING
CLIL METHOD IN CLASS. International Journal of Pedagogics, 4(06), 161–164.
https://doi.org/10.37547/ijp/Volume04Issue06-29
7.
Abdurasulov, J. (2024). PEDAGOGICAL PSYCHOLOGICAL ASPECTS OF MILITARY
PATRIOTIC EDUCATION IN GENERAL SECONDARY EDUCATIONAL INSTITUTIONS. В
INTERNATIONAL BULLETIN OF APPLIED SCIENCE AND TECHNOLOGY (Т. 4, Выпуск 7, сс. 38–
40). Zenodo.
https://doi.org/10.5281/zenodo.12721051
8.
Аbdurasulov J. (2024). HARBIY PEDAGOGIKANING BOSHQA FANLAR BILAN ALOQASI.
43
Молодые
ученые,
2(6),
48–52.
извлечено
от
https://inacademy.uz/index.php/yo/article/view/28164
9.
Jo‘rayev , S. ., & Abdurasulov, J. (2024). SUBJECT, TASKS AND CONTENT OF STUDYING THE
BASICS OF MILITARY-PATRIOTIC EDUCATION. Академические исследования в современной
науке, 3(7), 149–153.извлечено.
10.
Абдурасулов, Ж. (2022). ИСПОЛЬЗОВАНИЕ ИНФОРМАЦИОННЫХТЕХНОЛОГИЙ В
УСВОЕНИИ УРОКОВ ИСТОРИИ.
11.
Abduqodirova, D., & Abdurasulov, J. (2025). YOSHLARDA HARBIY-VATANPARVARLIK
TUYG‘USINI TAKOMILLASHTIRISHNING PSIXOLOGIK HUSUSIYATLARI. Педагогика и
психология в современном мире: теоретические и практические исследования, 4(1), 50–
53. извлечено от
https://in-academy.uz/index.php/zdpp/article/view/42882 13
12.
Жўраев , Ш. ., & Абдурасулов , Ж. (2024). ҲАРБИЙ ЖАМОАДАГИ ИЖТИМОИЙ ФИКР.
Журнал академических исследований нового Узбекистана, 1(2), 97–103. извлечено от
https://in-academy.uz/index.php/yoitj/article/view/28151
13.
Abdurasulov , J. (2022). HARBIY KOMPETENTSIYA KURSANTNING KASBIY MAHORATINI
54 SHAKLLANTIRISHNING KALITI SIFATIDA. Евразийский журнал социальных наук,
философии
и
культуры,
2(11),
231–234.
извлечено
от
https://inacademy.uz/index.php/ejsspc/article/view/5326 17.
14.
Abdurasulov , J. (2022). CHAQIRUVGA QADAR BOSHLANGʼICH TAYYORGARLIK FANI
OʼQITUVCHISIGA QOʼYILADIGAN TALABLAR. Евразийский журнал академических
исследований,
2(11),
983–988.
извлечено
от
https://inacademy.uz/index.php/ejar/article/view/5305
15.
Абдурасулов , Ж. (2024). ҲАРБИЙ ЖАМОАНИНГ ПСИХОЛОГИК АСПЕКТЛАРИ.
Бюллетень педагогов нового Узбекистана, 2(2), 59–65
16.
Аbdurasulov J., & Pardabayeva , M. (2024). MUSOBAQADAN OLDIN SPORTCHILARNI
PSIXOLOGIK TAYYORLASH. Евразийский журнал социальных наук, философии и культуры,
4(6 Part 2), 73–76. извлечено от
https://inacademy.uz/index.php/ejsspc/article/view/34717
17.
Abduqodirova Dilobarbonu Erkinjon Qizi TALABALARDA PSIXOLOGIK STRESSNI YENGISH
// YOPA. 2025. №2. URL: https://cyberleninka.ru/article/n/talabalarda-psixologik-stressni-
yengish (дата обращения: 02.04.2025).
18.
Usarboyeva D. The importance of innovative educational methods in organizing the
educational process //Current Issues of Bio Economics and Digitalization in the Sustainable
Development of Regions (Germany). – 2023. – Т. 1. – №. 1. – С. 184-187.
19.
Usarboyeva, D. (2024). Talabalarning akademik mobilligini shakllantirish mexanizmlari.
Таълим тизимида ижтимоийгуманитар фанлар, 1(1), 74-77. 31.
20.
Абдусаматова, Ш. С. (2024). Роль психологии в формировании толерантности у
студентов. IMRAS, 7(7), 39-43.
21.
Abdusamatova, S. S. (2024). Tolerantlikning shaxsiy omillari. Inter education & global
study, (5 (1)), 487-489.
22.
Abdusamatova, S. S., & Sultonqulova, G. F. (2023). Ehtiyojlar va faoliyatning o'zaro
bog'liqligi. Евразийский журнал академических исследований, 3(3 Part 3), 65-69.
23.
Аbdusаmаtоvа, S. (2023). Descriptiоn оf mоdern cоncepts оf emоtiоnаl intelligence.
Science and innovation, 2(B11), 524-529.
24.
Abdusamatova, S. (2023). Mechanism of innovation in the field of lifelong education.
44
Science and innovation, 2(B1), 341-344.
25.
Abdusamatova, S. (2023). Some aspects of self-development and self-knowledge, and
effective assessment methods. Science and innovation, 2(B5), 420-423.
26.
Meylieva, M. S. (2024). Talabalarga individual ta ‘lim yondashuvlari asosida intellektual
qobiliyatlarini rivojlantirish. Pedagog, 7(2), 381-384.
27.
Meyliyeva, M. S. (2024). Specific aspects of the formation of student professional
motivation through an individual approach. International education and innovative sciences,
1(9), 347-357.
28.
K.O. Arzibayev, V.Sh.Rahimov Effects On Performance By Electronic Training Equipment
For Young Karatists. «Psychologi and education» Journal (2021) 58(2): 11488-11490 ISSN:
00333077
29.
K.O. Arzibayev, V.Sh.Rahimov Influence of Basketball on the Mental and Physical
Development of the Personality. «International Journal of Future of Generation Communication
and Networking » Vol. 14. No. 1. (2021). pp. : 768-772 ISSN: 2233-7857 IJFGCN
30.
Arzibaev, K. O., & Rafiqov, A. U. (2021). THE ROLE OF MATHEMATICS IN SPORTS. In
АКТУАЛЬНЫЕ ПРОБЛЕМЫ ФИЗИЧЕСКОЙ КУЛЬТУРЫ И СПОРТА В СОВРЕМЕННЫХ
СОЦИАЛЬНО-ЭКОНОМИЧЕСКИХ УСЛОВИЯХ (pp. 5-8).
31.
Arzibaev, K. O., & Tanikulova, Z. R. (2021). MECHANISMS FOR IMPROVING THE LEGAL
KNOWLEDGE OF ATHLETES. In АКТУАЛЬНЫЕ ПРОБЛЕМЫ ФИЗИЧЕСКОЙ КУЛЬТУРЫ И
СПОРТА В СОВРЕМЕННЫХ СОЦИАЛЬНО-ЭКОНОМИЧЕСКИХ УСЛОВИЯХ (pp. 117-119).
32.
Arzibaev, K. O., & Elmurodova, M. U. (2021). DEVELOPMENT IN SPORTS USING UNIQUE
TECHNIQUES. In АКТУАЛЬНЫЕ ПРОБЛЕМЫ ФИЗИЧЕСКОЙ КУЛЬТУРЫ И СПОРТА В
СОВРЕМЕННЫХ СОЦИАЛЬНО-ЭКОНОМИЧЕСКИХ УСЛОВИЯХ (pp. 3-5).
33.
ARZIBAYEV, Q. (2024). O ‘SMIR SPORTCHILARDA MAQSADGA ERISHISH MOTIVATSIYASI
TADQIQI. News of the NUUz, 1(1.9), 54-57.
34.
Арзибаев, К. О. (2015). РОЛЬ МОТИВАЦИИ В ЕДИНОБОРСТВЕ. Наука и мир, (3-3), 103-
105.
35.
Арзибаев, К. О., & Аралов, С. А. (2016). КОНСТИТУЦИОННЫЕ ОСНОВЫ ОБРАЗОВАНИЯ
В УЗБЕКИСТАНЕ. Наука и мир, 3(1), 53-54.
36.
Арзибаев, Қ. О., & Акбарова, Д. Р. (2016). Проблема здорового образа жизни в
исследованиях. Наука и мир, (3-3), 77-78.
37.
Арзибаев, К. О. (2013). МОТИВАЦИЯ ДОСТИЖЕНИЯ КАК ВАЖНЫЙ ФАКТОР
СПОРТИВНОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ. SCIENCE AND WORLD, 93.
38.
Арзибаев, К., & Бердалиева, Ю. (2013). ВЛИЯНИЕ МЕЖЛИЧНОСТНЫХ ОТНОШЕНИЙ
НА МОТИВАЦИЮ ЮНЫХ СПОРТСМЕНОВ. SCIENCE AND WORLD, 14.
39.
Arzibayev, Q. (2023). THE PROBLEM OF MOTIVATION OF SPORT ACTIVITY IN THE
ANALYSIS. European journal of education and applied psychology, (2), 82-89.
40.
Arzibayev, Q. (2023). THE APPEARANCE OF MOTIVES FOR SPORTS ACTIVITY IN
ANALYSIS. Modern Science and Research, 2(10), 694-704.
41.
Arzibayev, K. O., & Aralov, S. A. (2016). Physical culture and social importance of sport in
educating the young by the principles National Concept. In Scientific achievements of the third
millennium (pp. 23-24).
42.
Arzibayev, Q. (2023). О ‘smir sportchilarda sport bilan shug ‘ullanish motivlarini о ‘rganish.
Sport ilm-fanining dolzarb muammolari, 1(3), 18-25.
