51
ADABIY MATN TAHLILIDA NEYROPEDAGOGIKA BILAN UZVIY ALOQADORLIK
Duschanova Nilufar Sabirbayevna
Pedagogika fanlari bo`yicha falsafa doktori(PhD)
Urganch RANCHtexnologiya universiteti dotsenti
nilufarduschanova387@gmail.com
https://doi.org/10.5281/zenodo.16938824
Annotatsiya:
Mazkur
maqolada
neyropedagogika
va
adabiy
savodxonlikni
integratsiyalashtirishning metodologik asoslari tahlil qilingan. Muallif ta’limda ushbu ikki
yo‘nalishning o‘zaro uyg‘unligi inson ongidagi bilish, his qilish va ma’no yaratish jarayonlarini
samarali faollashtirishini asoslab bergan. Neyropedagogikaning kognitiv va affektiv
neyroyondashuvlari, adabiy matnni hissiy va mantiqiy qabul qilish, shaxsiy munosabat
shakllantirish kabi jarayonlar bilan bog‘langan holda tavsiflangan.
Kalit so‘zlar:
neyropedagogika, adabiy savodxonlik, kognitiv neyroyondashuv, affektiv
idrok, shaxsiy ma’no, neyropsixologiya, integratsiyalashgan ta’lim, sensomotor faollik, badiiy
idrok, nutq faoliyati, neyrofleksiv yondashuv, ta’lim metodologiyasi.
Аннотация:
в данной статье проанализированы методологические основы
интеграции нейропедагогики и литературной грамотности. Автор обосновал, что
сочетание этих двух направлений в образовании эффективно активизирует процессы
познания, ощущения и создания смысла в сознании человека. Когнитивные и
аффективные нейровосприятия нейропедагогики описываются в связи с такими
процессами, как эмоциональное и логическое восприятие литературного текста,
формирование личностных установок.
Ключевые слова:
нейропедагогика, литературная грамотность, когнитивное
нейропонимание, аффективное восприятие, личностный смысл, нейропсихология,
интегрированное обучение, сенсомоторная активность, художественное восприятие,
речевая деятельность, нейрофлексивный подход, методология обучения.
Annotation:
this article analyzes the methodological foundations of the integration of
neuropedagogy and literary literacy. The author reasoned that the harmony of these two
directions in education effectively activates the processes of cognition, perception and meaning-
making in the human mind. Cognitive and affective neuroimaging of neuropedagogy has been
described as linked to processes such as emotional and logical perception of literary text,
formation of personal attitudes.
Keywords:
neuropedagogy, literary literacy, cognitive neurodevelopment, affective
perception, personal meaning, neuropsychology, integrated education, sensomotor activity,
artistic perception, speech activity, neuroflexive approach, educational methodology.
Neyropedagogika va adabiy savodxonlik ta’limning turli sohalariga mansub bo‘lsa-da, ular
spesifik aspektda tahlil etilganda, o‘zaro chambarchas bog‘liq ekanligi ko‘zga tashlanadi. Ikkalasi
ham shaxsning bilish faoliyati, tafakkur qobiliyati, til va matn bilan ishlash, ma’no anglash, hissiy
va ijtimoiy tajribalarini shakllantirishga qaratilgan. Shu jihatdan, ushbu ikki tushunchani
metodologik nuqtai nazardan qiyosiy tahlil qilish, ularning ta’limdagi vazifalari, metodologik
pozisiyasi va ilmiy negizlarini solishtirgan holda umumiy nuqtalarini va integratsiya
imkoniyatlarini aniqlash muhim hisoblanadi.
Eslash jarayoni badiiy matndagi voqealar zanjiri, qahramonlar xarakterlari, simvollar va
g‘oyalarni idrok etish va ularni qayta eshitish qobiliyati orqali amalga oshadi. Mustahkam eslash
52
uchun esa ma’lumotlarni hissiy ravishda qabul qilish muhim hisoblanadi. Chunki hissiy ta’sir
miyadagi uzoq muddatli xotira shakllanishiga yordam beradi. Adabiy asarlarni o‘qishdagi
empatiya, qahramonning holatiga hamdardlik tuyg‘usi, voqealarga shaxsan daxldorlik hissi hissiy
idrokni uyg‘otadi. Bu esa o‘quvchining adabiy matnga nisbatan chuqurroq munosabat
shakllantirishiga va undan ma’no chiqarishiga sabab bo‘ladi.
Bu jarayonlarning neyrobiologik asoslarini tadqiq qilgan AQSHlik olim Merienn Vulfning
ta’kidlashicha: “O‘qish – tabiiy jarayon emas... u bir necha neyron tizimlarining uyg‘un ishlashini
talab qiladi, shundagina matnni erkin tushunish va unga javob qaytarish mumkin bo‘ladi.”. [1; 18]
Ya’ni o‘qish insonga tug‘ma emas, o‘rganiladigan jarayon bo‘lib, unda miyadagi bir necha turli
neyron tizimlar birgalikda ishlashni o‘rganishi lozim. Bu so‘zlar adabiy matnni tushunish va unga
munosabat bildirishda inson miyasi qanday darajada faol ekanini ko‘rsatadi. Shu bois, adabiy
savodxonlikni shakllantirishda miya faoliyati, eslash jarayoni, ma’no anglash va hissiy idrokni
inobatga olgan holda neyropedagogik yondashuvlarni qo‘llash, o‘quvchilarda ma’naviy ong va
estetik didni samarali shakllantirishda asosiy shartlardan biri hisoblanadi. Bu nafaqat bilim
berish, balki ma’no yaratish, shaxsiy his qilish va badiiy idrokni tarbiyalashga xizmat qiladi.
Fransuz neyrobiologi Jan-Pyer Shanjyo o‘zining “neyrobadiiy qabul” nazariyasida shunday
ta’kidlaydi: “Hissiyot, tafakkur va sensomotor faollik miyada bir-biridan ajralgan jarayonlar emas
– ular real vaqtda o‘zaro ta’sirlashadi va biz dunyo hamda matnlarga bergan ma’noni birgalikda
shakllantiradi.”. [2; 142] Ya’ni his, aql va sensomotor faollik miyada yakka-yakka jarayon sifatida
emas, balki o‘zaro ta’sirchan va uyg‘un holda ishlab, inson hayoti va adabiy matnlarga nisbatan
ma’no yaratishiga xizmat qiladi.
Adabiy savodxonlikda bu — murakkab badiiy matnlarni bosqichma-bosqich o‘rganish, tahlil
qilish, izohlash va ular orqali fikr bildirish ko‘nikmasini yaratish orqali amalga oshadi. Tajriba va
mashqlar orqali o‘quvchi matnni anglashda tobora faol va mustaqil sub’yektiga aylanadi.
Bu fikrlarni olimlardan biri N.V.Lazarev shunday tarzda umumlashtiradi: “Agar ta’lim miya
faoliyatining tabiiy ritmlari, shaxsiy ehtiyojlari va bilish qobiliyatlariga muvofiq tashkil etilsa, bu
o‘quvchida uzoq muddatli, teran, idrok qilingan bilimlarni shakllantiradi”. [3; 87]
Neyrofleksiv yondashuvda o‘quvchida “o‘zi o‘qigan matnga nisbatan shaxsan fikr bildirishga
qodir manba” sifatidagi holat shakllanadi. Miyadagi o‘zlashtirish jarayonlari ham aynan ana
shunday shaxsiy fikrlash va emosional ishtirok orqali mustahkamlanadi. Bu haqda nemis
tadqiqotchisi X.Byuttner shunday yozadi: “Agar o‘quvchi faqat matn mazmunini tushunib
qolmasa, balki uni o‘z dunyoqarashi bilan bog‘lasa, u holda o‘rganish jarayoni miyada
neyrofiziologik jihatdan to‘liq amalga oshadi”. [4; 61]
Adabiy ta’limda neyropedagogik va psixolingvistik yondashuvlarni uyg‘un holda qo‘llash
ta’lim jarayonining samaradorligini oshirishga xizmat qiladi.
References:
Используемая литература:
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Wolfe, Maryanne. Proust and the Squid: The Story and Science of the Reading Brain
.
– New
York: HarperCollins, 2007, p.18.
2.
Changeux, Jean-Pierre. The Good, the True and the Beautiful: A Neuronal Approach
.
–
London: Yale University Press, 2008, p. 142.
53
3.
Лазарев Н.В. Нейропсихология и обучение. – Москва: Просвещение, 2015, б. 87.
4.
Büttner H. Neurodidaktik: Gehirngerechtes Lernen.. –
Berlin: Springer, 2012, S. 61.
5.
Deleuze S. Neuropsychologie du langage. – Paris : L’Harmattan, 2011, p. 106.
