94
ZARGARLIK TERMINLARINING TEMATIK TASNIFI
Pardayeva Izzat Xolbo‘tayevna
Filologiya fanlari nomzodi, dotsent,
Guliston davlat universiteti
Ro‘ziqulov Shohruh ilhom o‘g‘li
Guliston davlat universiteti stajyor-o‘qituvchisi
O‘razov Alisher Doniyorovich
Guliston davlat universiteti
O‘zbek tilshunosligi kafedrasi o‘qituvchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.15227295
Annotatsiya.
Maqolada o‘zbek va qozoq tillarida zeb-ziynat nomlarini ifodalovchi
terminlarning ishlatilishi va ularning nomlanishi haqida fikr yuritilgan.
Zargarlik zeb – ziynat buyumlari milliy – badiiy madaniyat tarixining ajralmas qismi bo‘lib,
u xalqning olis o‘tmishdagi olis maqsadlarini o‘zida mujassamlashtirgan. Zargarlik ziynat
buyumlari hunar egalarining mahoratidan ma’lum iqtisodiy va ijtimoiy shart – sharoitlardan,
ma’dan va toshlarga ishlov berish texnikasidan hikoya qiladi. Zargarlar yasagan buyumlar ular
yashagan davr san’atining uslubiy xususiyatlarini o‘zlarida namayon etadi. Shunindek, zargarlik
zeb – ziynat buyumlarining hayotdagi ijtimoiy – iqtisodiy o‘rni ham anchagina sezilarli. Insonning
jamiyatdagi mavqeini ham ko‘pincha uning qimmatbaho zargarlik buyumlari borligiga qarab
belgilaganlar. Taqinchoqlar kishilar yoshidagi farqni va oilaviy ahvolini belgilash uchun xizmat
qilib, ularning nasl – nasabidan nishona berib turuvchi xususiyatga ega bo‘lgan. Boz ustiga,
qimmatbaho matolardan yohud ular aralashmasidan tayyorlangan taqinchoqlar kishilar
salomatligini bir me’yorda saqlab turish uchun ham xizmat qilgan. Nihoyat, ularning nafosat
borasidagi fazilatlaridan so‘zlaydigan bo‘lsak, u zargarlarning yurak qo‘ri bilan yaratilgan
mukammal asar bo‘lib, u yoki bu davrda yashagan xalqlarning badiiy nafosat haqidagi
tushunchalarini o‘zida aks ettirgan.
Demak, mazkur san’at misolida odamlarning ham moddiy, ham nafosat olami, ham ilohiy
qudrat haqidagi tasavvurlarining bir – biri bilan uzviy ravishda chirmashib ketgani ko‘rinadi.
Mana shu asnoda o‘zbek tilida qadimdan zargarlik buyumlarining jamini ifodalovchi
terminologik tizim tarkib topib kelgan. Davr, fan va texnika, ishlab chiqarish, madaniy – maishiy
hayotdagi o‘zgarishlar taqozosi bilan mazkur terminologik tizim hamisha boyib keldi.
Mehnat jarayonida yuzaga kelgan va ijtimoiy hodisalardan sanalgan til kishilik turmushini
har taraflama va keng suratda o‘zida aks ettirdi.
Kasb– hunarga oid terminlar o‘sha xalqning ishlab chiqarish bilan shug‘ullanuvchi
jamoaning o‘zaro aloqasi, fikr almashishi natijasida yuzaga kelgan. Kasb–hunar leksikasining bir
tarmog‘i bo‘lgan zargarlik terminlari ham uzoq o‘tmishga borib taqaladi.
Muzeylarda saqlanayotgan va hozirgi kunda turli joylardan topilgan qadimiy zargarlik ziynat
buyumlari namunalarining tuzilishi, badiiy naqsh kompozitsiyasining xilma – xilligi, ularni
yasashda ishlatiladigan mehnat qurollari – bularning barchasi ularning maxsus terminlar bilan
atalganligi, birinchidan, zargarlik zeb – ziynat buyumlarining, ularni yasovchi zargarlar san’atining
tarixiy taraqqiyotini yoritishga yordam bersa, ikkinchidan, zargarlik buyumlarining uzoq
davrlardan beri qo‘llanib kelinayotganligini tasdiqlaydi.
Jamiyatdagi barcha voqea – hodisalar, narsa – predmetlar bir – biridan farq qilishi yoki bir –
biriga o‘xshashligi bilan ajralib turadi va shunga muvofiq ravishda ularning har qaysisi ma’lum
bir guruhni tashkil qiladi. Huddi shunday guruhlarga ajratish tilga ham tadbiq qilingan. Lingvistik
95
nuqtai nazardan qaraganda, har bir sohaga oid terminlar ma’lum guruhlarga birlashib tilning
terminologik tizimlaridan birini tashkil etadi. O‘z navbatida, bu tizim muayyan guruhlardan,
boshqacha aytganda, tematik guruhlardan iborat bo‘ladi.
Inson mehnat faoliyati bilan aloqador bo‘lgan har qanday kasb o‘tmishda ham, hozir ham o‘z
terminologiyasini yaratgan va yaratib keladi. Umumiste’moldagi istalgan so‘z kasb – kor, soha
doirasida maxsus ma’noga ega bo‘lishi, termin ma’nosini anglatishi, termin vazifasini bajarish
mumkin. Chunonchi, uzuk, bilaguzuk, zirak umumiste’molda oddiy so‘z, ammo zargarlar tilida
termindir.
Shunga ko‘ra, o‘zbek tili leksikasining eng qadimiy qatlamlaridan bo‘lmish (inson o‘zini
go‘zal qilib ko‘rsatish maqsadida foydalanadigan) zargarlik terminlari, ya’ni zargarlik zeb-ziynat
buyumlari, ularning qismlari, asbob-uskunalari va nihoyat, ularni yasaydigan, sayqal beradigan
kasb-kor egalari terminlarini tematik jihatdan guruhlarga ajratish mumkin. Ular quyidagilardan
iborat:
I.
Zargarlik zeb – ziynat buyumlari nomlarini ifodalovchi terminlar;
II.
Zargarlik zeb – ziynat buyumlari naqshlari nomlarini ifodalovchi terminlar;
III.
Zargarlik zeb – ziynat buyumlar qismlarini ifodalovchi terminlar;
IV.
Zargarlik zeb – ziynat buyumlarini yasashda va bezashda qo‘llanadigan asbob – uskunalarini
ifodalovchi terminlar;
V.
Zargarlik buyumlari xomashyolarining nomlarini ifodalovchi terminlar;
VI.
Zargarlik buyumlarini tayyorlash jarayonlarini ifodalovchi terminlar;
VII.
Soha, kasb – kor ma’nolarini ifodalovchi terminlar.
Xulosa qilib aytganda o‘zbek tilida zeb-ziynat nomlarini ifodalovchi terminlar ham katta bir
qismni tashkil qiladi.
Foydalanilgan adabiyotlar/Используемая литература/References:
1.
Doniyorovich, O. R. A. (2022). TOG‘AY MUROD ASARLARIDA EVFEMIZMLAR.
INTERNATIONAL JOURNAL OF SCIENCE AND EDUCATION
,
1
(4), 38-42.
2.
O'razov, A. (2023). TILSHUNOSLIK VA UNING SATHLARI XUSUSIDA.
3.
Doniyorovich, O. R. A., & Shavkatovna, A. S. (2024). O ‘ZBEK TILIDA LEKSEMA
TALQINI.
Central Asian Journal of Multidisciplinary Research and Management Studies
,
1
(18), 144-
146.
4.
Абдуҳакимович, М. Қ., Мамарахимов, С. М., & Ўразов, А. Д. (2024). ЎТМИШДАЁҚ
УНУТИЛГАН АРХАИК СЎЗЛАР “ЎЛИК СЎЗЛАР” ДИР.
Central Asian Journal of Multidisciplinary
Research and Management Studies
,
1
(3), 74-78.
5.
Pardayeva, I., & Mahmudboyeva, F. (2022). ZARGARLIK TERMINLARINING SINTAKTIK USUL
BILAN YASALISHI.
Gospodarka i Innowacje.
,
24
, 562-564.
6.
Pardaeva, I. X. (2021). Semantic Method Of Jewelery Terms Production With.
European
Scholar Journal
,
2
(7), 10-12.
7.
Рузикулов, Ш. (2022). ЖИНСНИНГ МОРФОЛОГИК УСУЛДА ИФОДАЛАНИШИ.
Новости
образования: исследование в XXI веке
,
1
(4), 148-151.
8.
Akbarovich, A. A., Ixtiyor, E., & O‘G, R. Z. S. I. (2024). TIL VA FAOLIYAT VA ULARNING O ‘ZARO
BOG ‘LIQLIGI.
Central Asian Journal of Multidisciplinary Research and Management Studies
,
1
(3), 4-
7.
96
9.
O‘G, R. Z. S. I., Tursunkulovich, M. A., & Qizi, E. F. B. (2024). TA’LIMDA RASMIY ISH QOG
‘OZLARINING AHAMIYATI.
Central Asian Journal of Multidisciplinary Research and Management
Studies
,
1
(3), 22-25.
10.
Shohruh ilhom o‘g, R. Z. (2024, May). O ‘ZBEK TILSHUNOSLIGIDA SO ‘Z TURKUMLARINING
O ‘RGANILISHI. In
INTERNATIONAL CONFERENCE ON MODERN DEVELOPMENT OF PEDAGOGY
AND LINGUISTICS
(Vol. 1, No. 5, pp. 36-46).
11.
Akbarovich, A. A. REFLECTION OF NATIONAL VALUES IN ARTICLES.
Pedagogika
,
171
.
12.
Akhrorov, A. (2019). ISSUE OF STUDYING THE" CULTURE OF SPEECH" AS A SEPARATE
SCIENCE.
NEWS OF THE NATIONAL UNIVERSITY OF UZBEKISTAN
,
1
(4).
13.
Akbarovich, A. A. (2023). MAQOLLARDA UMUMYASHIRIN MA'NONING NAMOYON BO'LISH
OMIL, VOSITA VA USULLARI.
TA'LIM VA RIVOJLANISH TAHLILI ONLAYN ILMIY JURNALI
,
3
(4), 163-
166.
14.
Jurayev, J. (2022). Ахроров Алишер Акбарович.
МАКОЛЛАРДА УМУМЯШИРИН
МАЪНОНИНГ ИФОДАЛАНИШИ. FILOLOGIYA UFQLARI JURNALI
,
11
(11).
15.
Ahrorov, A. (2022). O ‘zbek xalq maqollarida “nutq odobi” ma’nosining ifodalanish
darajasi.
Uzbekistan: Language and Culture
,
4
(4).
16.
Axrorov, A. A. (2022). The problem of the role of proverbs in the event of a speech
act.
Eurasian Journal of Learning and Academic Teaching
,
15
, 49-53.
17.
Axrorov, A. A. UDK: 811.512. 133 ROST VA YOLG ‘ON SO ‘ZLAMOQ HAQIDA XALQ
MAQOLLARI SHARHI.
ILMIY AXBOROTNOMA
,
57
.
18.
Ixtiyor, E., Axrorov, A., & Mamaraximov, S. (2024). TERMINOLOGIYADA GIPERO-GIPONIMIK
HODISALAR.
Central Asian Journal of Multidisciplinary Research and Management Studies
,
1
(3), 12-
15.
19.
Latipov, M. (2024). O ‘ZBEK TILSHUNOSLIGIDA IS’HOQXON IBRAT ILMIY-IJODIY
MEROSINING O ‘RGANILISHI HAQIDA.
TAMADDUN NURI JURNALI
,
9
(60).
20.
Djurayev, M. E., & Qozoqboyeva, D. H. (2025). BEKOBOD SHAMOLINI GEOGRAFIK
BAHOLASH.
YANGI O ‘ZBEKISTON, YANGI TADQIQOTLAR JURNALI
,
2
(3), 402-405.
