`
155
BIR O’LCHAMLI HARAKAT TENGLAMASI
Toxirova Mashxura Murodjon qizi
Andijon davlat pedagogika instituti
Aniq va Tabiiy fanlar fakulteti stajor o’qituvchisi
Tojaliyeva Farzona Mansurjon qizi
Toyirjonova Ruxshona Akramjon qizi
Avazxonova Mohiniso Oybek qizi
Abduraxmonova Nodiraxon Abdukarim qizi
Fizika va Astranomiya yo’nalishi 202-guruh talabalari
https://doi.org/10.5281/zenodo.15245377
Annotasiya:
Bir o'lchamli harakat, fizika fanida, biror jismning vaqt davomida bir
o'lchovli yo'nalishda harakatini o'rganadi. Bu harakatni o'rganish jarayonida jismning tezligi,
tezlanishi va harakat yo'nalishi kabi asosiy tushunchalar muhim ahamiyatga ega. Ushbu
maqolada bir o'lchamli harakatning asosiy tenglamalari va ularning qo'llanilishi haqida so'z
yuritiladi.
Kalit so’zlar
: Harakat bir o’lchamli sistemalar, tezlik, bosib o’tilgan masofa (S), Nyuton
qonunlari, tezlanish (a), to’g’ri chiziqli harakat, boshlang’ich tezlik.
Abstract
: One-dimensional motion in physics studies the movement of an object along a
single directional axis over time. In the process of analyzing such motion, key concepts such as
velocity, acceleration, and direction of movement are of significant importance. This article
discusses the fundamental equations of one-dimensional motion and their applications.
Keywords
: Motion, one-dimensional systems, velocity, distance traveled (S), Newton's
laws, acceleration (a), linear motion, initial velocity.
Аннотация
: Одномерное движение в физике изучает движение тела в одном
направлении с течением времени. В процессе изучения такого движения важное
значение имеют такие основные понятия, как скорость, ускорение и направление
движения. В данной статье рассматриваются основные уравнения одномерного
движения и их применение.
Ключевые слова
: Движение, одномерные системы, скорость, пройденное
расстояние (S), законы Ньютона, ускорение (a), прямолинейное движение, начальная
скорость.
Kirish:
Mexanik harakat — bu jismlarning vaqt o‘tishi bilan boshqa jismlarga nisbatan
joylashuvining o‘zgarishidir. Harakatlar murakkab bo‘lishi mumkin, biroq eng sodda harakat
turi bu bir oʻlchamli harakat hisoblanadi. Bu harakat turida jism faqat bitta yo‘nalishda — to‘g‘ri
chiziq bo‘ylab harakatlanadi. Fizikada bu harakatni tahlil qilish uchun harakat tenglamasi
ishlatiladiladi.
Fizikada harakat – jismlarning fazodagi joylashuvi vaqt o‘tishi bilan o‘zgarib borishini
ifodalaydi. Bu harakatning eng sodda ko‘rinishi bu bir o‘lchamli harakat bo‘lib, u faqat bir to‘g‘ri
yo‘nalishda sodir bo‘ladi. Bir o‘lchamli harakatni o‘rganish fizikani o‘rganishda muhim
ahamiyatga ega bo‘lib, u orqali murakkabroq harakat turlarining asoslarini tushunish mumkin.
Asosiy tushunchalar
1.Koordinata (x) – jismning to‘g‘ri chiziq bo‘ylab joylashuvi.
2. Boshlang‘ich koordinata (x₀) – jism harakatni boshlagan nuqta.
3. Tezlik (v) – jismning harakat tezligi, ya’ni biror vaqt ichida bosib o‘tgan masofa.
`
156
4. Tezlanish (a) – tezlikning vaqt o‘tishi bilan o‘zgarish darajasi.
5. Vaqt (t) – harakat davomiyligi.
Agar jism doimiy tezlik bilan harakat qilsa, u holda uning koordinatasi vaqtga nisbatan
quyidagicha o‘zgaradi:
x(t)= x₀+ vt
Bu tenglama tekis (tezlanishsiz) harakatni ifodalaydi. Grafik ko‘rinishi to‘g‘ri chiziq
bo‘ladi
2.
Tezlanishli harakat tenglamasi
Agar jism doimiy tezlanish bilan harakat qilsa (masalan, erkin tushish), u holda harakat
tenglamasi quyidagicha bo‘ladi:
x(t)= x₀+v₀t + 1\2at²
Bu tenglama jismning masofasini vaqtga bog‘liq tarzda ifodalaydi
3. Tezlik tenglamasi
Doimiy tezlanishda jismning tezligi quyidagicha o‘zgaradi:
v(t) = v₀+ at
Bu tenglama jismning har qanday vaqtdagi tezligini aniqlashga yordam beradi.
4. Amaliy misol
Aytaylik, jism 2 m/s boshlang‘ich tezlik bilan harakatni boshlaydi va tezlanish 1 m/s². 5
soniyadan keyingi holatini aniqlaymiz:
x(t) = x₀+v₀t + 1\2at² = 0+ 2*5 + 1\2 * 1 * 25 = 22,5 m
Demak, jism 5 soniyadan so‘ng 22.5 metr masofani bosib o‘tadi.
Xulosa
Bir o‘lchamli harakat tenglamalari jismlarning oddiy to‘g‘ri chiziqli harakatlarini
matematik jihatdan ifodalash imkonini beradi. Bu tenglamalar harakatning asosiy
xususiyatlarini (masofa, tezlik, tezlanish) aniqlashda qo‘llaniladi. Fizikani o‘rganishda bir
o‘lchamli harakatni tushunish keyingi murakkab mavzularni o‘zlashtirishda poydevor bo‘lib
xizmat qiladi.Bir oʻlchamli harakat — mexanikaning asosiy tushunchalaridan biridir. Harakat
tenglamasi yordamida jismning koordinatasi, tezligi va trayektoriyasi aniqlanadi.
References:
Используемая литература:
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Qodirov A., Muxamedov R., Karimov A. Fizika: Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 10-
sinfi uchun darslik — Toshkent: O‘qituvchi, 2017.
2.
Halliday D., Resnick R., Walker J. Fundamentals of Physics — 10th Edition, Wiley, 2013.
3.
Jónsson H. Classical Mechanics: An Introductory Course — University of Iceland Press,
2009.
4.
Serway R. A., Jewett J. W. Physics for Scientists and Engineers — 9th Edition, Cengage
Learning, 2014.
5.
Fay J., Serway R. College Physics — Cengage Learning, 2015.
6.
Toshmatov S., Abdukarimov A. Mexanika asoslari — Toshkent: Fan va texnologiya, 2010.
