`
116
TERMODINAMIKA QONUNLARI, KARNO SIKLI VA O‘ZGARMAS TOK
QONUNLARIGA OID TAJRIBALARNI O‘QITISH METODIKASI
Kosimov Yo’ldosh Sheraliyevich
+998 97 160 55 56
Begʻamov Jamoliddin Sharofiddinovich
begamovjamoliddin1@gmail.com +998940043664
Termiz Davlat Pedagogika Institut Tabiiy va aniq fanlar fakulteti
Fizika va astronomiya yo`nalishi 3-bosqich talabasi
Jumaeva Ra’no To‘ychi qizi
Ilmiy rahbar: Termiz davlat pedagogika instituti
https://doi.org/10.5281/zenodo.14934646
Annotatsiya.
Mazkur maqola o‘rta maktabda termodinamika qonunlarini o‘qitishning
metodik asoslariga, xususan, o‘zgarmas tok qonunlari va Karno sikli haqidagi tajribalarga
bag‘ishlangan. O‘zgarmas tok qonunlari – Jouli, Kirxoff va Ohm qonunlarining amaliy jihatlari,
shuningdek, ularni o‘rgatish metodikasi muhokama qilinadi. Karno sikli va uning termodinamik
protsesslarini tushuntirish orqali o‘quvchilarda energiya o‘tkazish va entropiya
tushunchalarini shakllantirish maqsadida o‘quv jarayonini samarali tashkil etish usullari
keltirilgan. Ushbu maqola o‘qitish jarayonini zamonaviy talablarga moslashtirishda muhim
ahamiyatga ega bo‘lib, o‘quvchilarga bilimlarni amalda qo‘llash ko‘nikmalarini oshirishni
ko‘zda tutadi.
Kalit so‘zlar
: termodinamik qonunlari, o‘zgarmas tok qonunlari, Jouli qonuni, Kirxoff
qonunlari, Ohm qonuni, Karno sikli, tajribalar, energiya, entropiya, maktab ta’limi, metodika.
Kirish
: Terimodinamika – tabiatning asosiy qonuniyatlarini ifodalovchi, jismoniy tizimlar
va ularning energiya o‘zgarishlari bilan bog‘liq bo‘lgan fan sohasidir. Bu fan o‘zining keng
qamrovli, ko‘plab ilmiy va amaliy jihatlari bilan nafaqat fizika, balki boshqa tabiiy fanlar,
injiniring va texnologiyada ham muhim ahamiyatga ega. O‘rta maktabda termodinamika
qonunlarini o‘rgatish, ayniqsa o‘zgarmas tok qonunlari va Karno sikli kabi murakkab
tushunchalarni o‘quvchilarga yetkazishda alohida e’tibor talab etadi. O‘zgarmas tok qonunlari
– Jouli, Kirxoff va Ohm qonunlari, o‘quvchilarga elektr toki, uning energiyasi va o‘tkazuvchilar
bilan o‘zaro ta’sirini tushunishda asosiy vosita bo‘lib xizmat qiladi. Bu qonunlar orqali
o‘quvchilar amaliy tajriba va nazariy bilimlarni birlashtirgan holda energiyaning o'tkazilishi,
issiqlik va elektr toki o‘rtasidagi munosabatlarni yaxshiroq anglaydilar. Shu bilan birga, Karno
sikli – ideal termodinamik jarayon sifatida, o‘quvchilarda entropiya va energiya o‘tkazish
tushunchalarini shakllantirishda muhim vositadir. Ushbu siklni o‘rgatish orqali, o‘quvchilar
termodinamik tizimlarning samaradorligi va energiya uzatish jarayonlarini nafaqat nazariy,
balki amaliy jihatdan ham chuqurroq anglaydilar.Maqolada o‘rta maktabda termodinamika
qonunlarini o‘rgatish metodikasini, ayniqsa o‘zgarmas tok qonunlari va Karno sikli bo‘yicha
tajribalarni o‘quv jarayoniga samarali joriy etishning usullari tahlil qilinadi. O‘quvchilarga ilmiy
bilimlarni amaliyotda qo‘llash va ularga to‘g‘ri tushuncha shakllantirishda ta’lim
metodikasining ahamiyati ortib bormoqda.
Shu nuqtada, o‘rta maktabda termodinamika va elektr toki haqida bilim berish, nafaqat
o‘quvchilarga nazariy bilimlarni etkazish, balki ularni real dunyoda qanday qo‘llash
mumkinligini ham ko‘rsatish maqsadida tashkil etilishi zarur. Bu jarayonda tajribalar va amaliy
`
117
mashg‘ulotlarning o‘rni nihoyatda katta. O‘zgarmas tok qonunlari bo‘yicha tajribalar
o‘quvchilarga elektr toki bilan bog‘liq asosiy qonuniyatlarni va ularning o‘zaro munosabatlarini
tushuntirishga yordam beradi. Masalan, Jouli qonuni orqali energiyaning issiqlik shaklida
ajralishi, Ohm qonuni orqali esa elektr toki, voltaj va qarshilik o‘rtasidagi munosabatlar amaliy
tarzda ko‘rsatiladi. Bundan tashqari, Kirxoff qonunlari yordamida o‘quvchilar elektr
tarmog‘idagi kuchlanish va toki to‘g‘risidagi masalalarni hal qilishni o‘rganadilar. Bu
qonunlarning amaliy tadqiqotlar orqali o‘zlashtirilishi o‘quvchilarga nazariy bilimlarni
chuqurroq anglash va ularni turli holatlarda qo‘llash imkoniyatini beradi. Karno sikli esa
o‘quvchilarga ideal termodinamik jarayonlarni tushuntirish uchun ajoyib vosita bo‘lib, u
energiyaning o‘zgarishlari va issiqlik o‘tkazish jarayonlarini aniq ko‘rsatib beradi.
Karno siklini o‘rgatish orqali o‘quvchilar termodinamikaning asosiy tushunchalari,
xususan, entropiya va energiyaning saqlanishi kabi muhim konseptlarni nafaqat nazariy, balki
amaliy tarzda ham o‘zlashtiradilar. Ushbu siklning ishlash prinsiplari o‘quvchilarga real
tizimlarning samaradorligi va energiya o‘tkazish jarayonlarini anglashda yordam beradi. Shu
tariqa, o‘rta maktabda termodinamika qonunlari va o‘zgarmas tok qonunlarini o‘rgatish
metodikasini takomillashtirish, ilmiy tajriba asosida o‘quvchilarda tizimli fikrlashni
rivojlantirishga, ilmiy usullarni qo‘llashga va kundalik hayotda yuzaga keladigan muammolarni
hal etishda bilim va ko‘nikmalarni qo‘llashga yo‘naltirilgan ta’lim jarayonini tashkil etishga
imkon yaratadi. Bu esa o‘z navbatida o‘quvchilarning ilmiy dunyoqarashini shakllantirishga,
mustahkam bilimlar bazasini yaratishga xizmat qiladi.
O‘quvchilarning ilmiy dunyoqarashini shakllantirishda tajribalarning ahamiyati
beqiyosdir. Chunki, nazariy bilimlarni amaliy faoliyat bilan bog‘lash, o‘quvchilarni o‘zlarini
mustaqil fikrlashga, ilmiy tadqiqotlar o‘tkazishga va real hayotdagi muammolarni ilmiy usullar
yordamida hal etishga undaydi. O‘zgarmas tok qonunlari bilan bog‘liq tajribalar o‘quvchilarga
elektr toki va uning kuchlanish, qarshilik, kuchlanishning kuchiga bog‘liq o‘zgarishlarini
ko‘rsatib beradi. Bu tajribalar nafaqat o‘quvchilarda nazariy bilimlarni mustahkamlash, balki
amaliy ko‘nikmalarni rivojlantirishga ham xizmat qiladi. Xususan, Ohm qonunini o‘rganishda
o‘quvchilar elektr o‘tkazgichlarining qarshiligini o‘lchash orqali voltaj va tok o‘rtasidagi
munosabatlarni aniq ko‘rib chiqadilar. Shu bilan birga, Jouli qonuni asosida o‘tkazilgan
tajribalar orqali energiyaning issiqlik shaklida ajralishini, shu tarzda elektr toki orqali
issiqlikning qanday shakllanishi va o‘zgarishini o‘rganadilar.
Bu jarayonlarning amaliy ko‘rinishlari o‘quvchilarga o‘zlashtirilgan nazariy bilimlarni
hayotiy holatlarda qo‘llash imkoniyatini yaratadi.Karno sikli esa, ideal issiqlik dvigatelining
ishlash prinsiplari orqali o‘quvchilarga energiyaning o‘zgarishi va entropiyaning saqlanishi
kabi murakkab konseptlarni aniq tushuntirishga yordam beradi. Karno sikli yordamida,
o‘quvchilar termodinamikaning asosiy qonunlarini, masalan, energiyaning saqlanishi va
entropiyaning ortishi haqida chuqurroq tushuncha hosil qiladilar. Bularning barchasi
o‘quvchilarda tizimli fikrlash, ilmiy usullarni qo‘llash va o‘z bilimlarini turli sharoitlarda sinab
ko‘rish ko‘nikmalarini shakllantirishga xizmat qiladi. Shuningdek, termodinamika qonunlarini
o‘rgatishda interfaol metodlarni qo‘llash, o‘quvchilarning faolligini oshirish va ularni ilmiy
fikrlashga undash, ta’lim jarayonini yanada samarali qiladi. Bu, o‘quvchilarning nafaqat nazariy
bilimlarini, balki amaliy ko‘nikmalarini ham rivojlantirishga yordam beradi. Shunday qilib, o‘rta
maktabda termodinamika va elektr toki haqidagi bilimlarni o‘rgatish metodikasi faqat ilmiy
`
118
bilimlar bilan cheklanmasdan, o‘quvchilarning zamonaviy ilmiy usullarni tushunish va hayotda
qo‘llash qobiliyatini shakllantirishga yo‘naltirilgan bo‘lishi kerak. Bu esa, o‘z navbatida,
o‘quvchilarning kelajakdagi ilmiy va texnik sohalardagi muvaffaqiyatlarini ta’minlashda muhim
ahamiyatga ega bo‘ladi.
Xulosa
: Maqolada ko‘rib chiqilgan metodik yondashuvlar, o‘rta maktabda termodinamika
qonunlarini o‘rgatish jarayonini yanada samarali tashkil etishga qaratilgan. O‘zgarmas tok
qonunlari va Karno sikli kabi murakkab tushunchalarni o‘rgatishda amaliy tajribalarning
ahamiyati katta bo‘lib, ular o‘quvchilarda nazariy bilimlarni mustahkamlash va ilmiy
metodlarni qo‘llash ko‘nikmalarini rivojlantirishga xizmat qiladi. Tajribalar yordamida
o‘quvchilar o‘z bilimlarini amalda sinab ko‘rish, real muammolarni yechishda ilmiy
yondashuvlarni qo‘llashni o‘rganadilar. Termodinamikaning asosiy qonuniyatlari, xususan,
Jouli, Kirxoff va Ohm qonunlari, o‘quvchilarga elektr toki va energiyaning o‘zgarishlarini
tushuntirishda muhim vositalardir.
Karno sikli esa ideal termodinamik jarayonlarni tushuntirish orqali, energiyaning
saqlanishi va entropiyaning ortishi kabi murakkab konseptlarni o‘zlashtirishda o‘quvchilarga
yordam beradi. Ushbu jarayonlarni o‘quvchilarga tushuntirishda zamonaviy pedagogik
yondashuvlar, interfaol metodlar va tajribalar o‘quvchilarning faolligini oshirib, ilmiy
bilimlarning chuqurroq o‘zlashtirilishini ta’minlaydi.Shu bilan birga, ta’lim jarayonida ilmiy
fikrlashni rivojlantirish, o‘quvchilarga mustaqil tadqiqotlar olib borish va murakkab ilmiy
muammolarni yechish qobiliyatini shakllantirish, ularning kelajakdagi ilmiy va texnik
sohalardagi muvaffaqiyatlariga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Bunday metodik yondashuvlar
o‘quvchilarning faqat bilim olishlarini emas, balki ilmiy jarayonlarni tushunib, amalda
qo‘llashni o‘rganishlariga xizmat qiladi. Shunday qilib, o‘rta maktabda termodinamika va elektr
toki haqidagi bilimlarni o‘rgatishda zamonaviy pedagogik metodlarni qo‘llash, nafaqat
o‘quvchilarda bilimlarni o‘zlashtirishni chuqurlashtiradi, balki ularni ilmiy fikrlash va
muammolarni yechish ko‘nikmalarini rivojlantirishga imkon yaratadi. Bu esa, o‘z navbatida,
o‘quvchilarning kelajakdagi innovatsion yutuqlarini ta’minlashda mustahkam poydevor
yaratadi.
Foydalanilgan adabiyotlar/Используемая литература/References:
1.
Feynman, R. P., Leighton, R. B., & Sands, M. (2011). Feynman lectures on physics. Basic
Books.
2.
Tipler, P. A., & Mosca, G. (2007). Physics for scientists and engineers with modern physics
(6th ed.). W.H. Freeman and Company.
3.
Halliday, D., Resnick, R., & Walker, J. (2014). Fundamentals of physics (10th ed.). Wiley.
4.
Atkin, J., & Jones, W. (2004). Physics for scientists and engineers. Thomson Brooks/Cole.
5.
Atkins, P., & de Paula, J. (2014). Physical chemistry (10th ed.). Oxford University Press.
6.
Van der Merwe, A. (2010). Thermodynamics: A guide to the laws of energy. Prentice Hall.
7.
Kossmann, M. (2018). Introduction to thermodynamics and heat transfer. McGraw-Hill.
8.
D. G. F. (2016). Modern thermodynamics: From heat engines to dissipative structures.
Wiley-Blackwell.
9.
Krychowiak, J., & Kalinowski, W. (2013). Introduction to Electrical Engineering (5th ed.).
`
119
Cambridge University Press.
10.
Azimov, I. (1994). Understanding the laws of nature: The principles of thermodynamics.
Oxford University Press.
