54
“TADBIRKORLIK” VA “HUNARMADCHILIK” TUSHUNCHALARINING
IQTISODIY MAZMUNI-MOHIYATI
Tuxtasinov Zafarjon Odiljonovich
Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti mustaqil tadqiqotchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.15662606
O‘zbekiston Respublikasida amalga oshirilayotgan islohotlarning asosiy yo‘nalishlaridan
biri sifatida tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirish, hunarmandchilik an’analarini tiklash va
mahalliy iqtisodiy imkoniyatlarni ro‘yobga chiqarish bo‘yicha tizimli chora-tadbirlar amalga
oshirilmoqda. Mahalla institutining ijtimoiy-iqtisodiy hayotdagi roli oshib borar ekan,
mahallalarda tadbirkorlik va hunarmandchilikni rivojlantirishni samarali boshqarish, bu
sohalarda infratuzilmaviy va tashkiliy takomillashtirishni ta’minlash dolzarb ahamiyat kasb
etmoqda.
Bugungi globallashuv va bozor iqtisodiyoti sharoitida iqtisodiy o‘sish va ijtimoiy
barqarorlikni ta’minlashda “tadbirkorlik” va “hunarmandchilik” tushunchalari muhim
metodologik va amaliy ahamiyat kasb etadi. Har ikki faoliyat turi ham iqtisodiyotning real
sektori, bandlikni ta’minlash, aholi daromadlarini oshirish va jamiyatda innovatsion muhitni
shakllantirishda asosiy omillardan biri hisoblanadi. Ushbu maqolada mazkur tushunchalarning
iqtisodiy mazmun-mohiyati, ularning o‘zaro farqlari va o‘xshash jihatlari, tarixiy taraqqiyot
yo‘li hamda zamonaviy iqtisodiy tizimdagi o‘rni nazariy va empirik yondashuvlar asosida tahlil
qilinadi.
Mahallalarda tadbirkorlik va hunarmandchilikni rivojlantirish zamonaviy iqtisodiyotni
barqarorlashtirish, aholi bandligini ta’minlash va ijtimoiy farovonlikni oshirishning muhim
yo‘nalishlaridan biri sifatida e’tirof etilmoqda. Tadbirkorlik – bu iqtisodiy resurslarni samarali
boshqarish, yangilik yaratish va o‘zgaruvchan bozor sharoitlariga moslashish jarayonidir.
Hunarmandchilik esa, milliy an’analarni saqlab qolish bilan birga, lokal darajadagi iqtisodiy
faollikni kuchaytiruvchi omil bo‘lib xizmat qiladi. Mahalliy boshqaruv organlari, fuqarolik
jamiyati institutlari va iqtisodiy siyosat yurituvchi tashkilotlar o‘rtasidagi tizimli hamkorlik
ushbu yo‘nalishdagi muvaffaqiyatning garovidir.
Taԁbіrkorlіk sub’ektlarі o‘zlarіnіng bіznes rejalarіnі amalga oshіrіsh va to‘lov qobіlіyatіnі
ta’mіnlash uchun etarlі molіyavіy resurslarga ega bo‘lgan holԁa molіyavіy barqarorlіgіnі
ta’mіnlashlarі hamԁa taԁbіrkorlіk sub’ektlarі o‘z faolіyatі bіlan bog‘lіq molіyavіy xatarlarnі
tahlіl qіlіshlarі va nazorat qіlіshlarі shunіngԁek, ularnі boshqarіsh strategіyasіnі іshlab
chіqіshlarі lozіm.
Eng avvalo, tadbirkorlik tushunchasi iqtisodiy adabiyotda ko‘p qirrali yondashuvlar
orqali talqin qilinadi. Klasik iqtisodiy nazariyalarda A. Smit va D. Rikardolar tomonidan
tadbirkor ishlab chiqarish omillarini (yer, mehnat, kapital) birlashtiruvchi vositachi sifatida
qaralgan bo‘lsa, J.B. Say uni ishlab chiqarishni tashkil etuvchi, innovatsiyalar kirituvchi,
tavakkalchilik asosida faoliyat yurituvchi shaxs sifatida izohlagan. J. Shumpeter esa tadbirkorni
“yaratuvchi halokat” g‘oyasi bilan bog‘lab, uni mavjud iqtisodiy tizimda yangilik joriy qiluvchi,
bozordagi raqobatni kuchaytiruvchi va iqtisodiy muvozanatni yangidan vujudga keltiruvchi
kuch deb baholaydi. Xalqaro amaliyotda esa tadbirkorlik keng ma’noda mustaqil qaror qabul
qilish, o‘z resurslariga tayanish, foyda olish uchun tavakkal qilish va innovatsiyalarni iqtisodiy
muomalaga kiritishni o‘z ichiga oladi.
55
Hunarmandchilik esa, o‘z navbatida, an’anaviy iqtisodiy faoliyat shakli bo‘lib, qadimdan
jamiyatda alohida o‘rin egallab kelgan. U ayniqsa, O‘rta Osiyo xalqlarining madaniy, mehnat va
iqtisodiy hayotida chuqur ildiz otgan. Hunarmandchilik deganda, odatda, kishilarning o‘z qo‘li
bilan, kichik hajmda, an’anaviy usullar asosida mehnat mahsulotlarini yaratish faoliyati
tushuniladi. Hunarmandlar asosan bitta yoki bir nechta kasbni puxta egallab, o‘z mahsulotlarini
iste’molchilarga bevosita yetkazib berishgan. Tarixiy manbalarga ko‘ra, hunarmandchilik
faoliyati qadimgi shaharlarda mahallalar kesimida, usta-shogird an’analari asosida rivojlangan
bo‘lib, bu tizim iqtisodiy va ijtimoiy barqarorlikning asosi bo‘lgan.
Zamonaviy sharoitda esa, tadbirkorlik va hunarmandchilik o‘zaro integratsiyalashmoqda.
Chunki hunarmandchilikda ilgari faqat oila doirasida yoki kichik ustaxonalarda amalga
oshirilgan ishlar hozirda tadbirkorlik faoliyatiga aylantirilib, brendlash, raqamlashtirish,
elektron savdo va eksport faoliyatlari bilan boyitilmoqda. Bu jarayon “hunarmandchilik
asosidagi tadbirkorlik” tushunchasini iqtisodiyotga olib kirdi.
Taԁbіrkorlіk sub’ektlarі molіyavіy resurslarԁan samaralі foyԁalanіsh orqalі
іnvestіtsіyalarԁan maksіmal foyԁa olіsh va rentabellіgіnі oshіrіsh uchun molіyavіy
resurslarіԁan samaralі foyԁalanіshga іntіlіshlarі hamԁa taԁbіrkorlіk sub’ektlarі fіrіbgarlіk,
korruptsіya va boshqa salbіy amalіyotlarԁan qochіb, molіyavіy faolіyatіԁa yuqorі axloqіy
me’yorlarga rіoya qіlіshlarі kabі tamoyіllarі mavjuԁ.
Shunԁay qіlіb, taԁbіrkrlіk subʼektlarі faolіyatіnі іqtіsoԁіy rіvojlanіsh moԁellarіnі
shakllantіrіsh metoԁologіyasі asosіԁa belgіlangan tartіbga solіsh uchun nazarіy yonԁashuvlar
іjtіmoіy-іqtіsoԁіy rіvojlanіsh yo‘nalіshіnі topіshga qo‘yіlaԁіgan talablarnі va butun rіvojlanіsh
ԁarajasіga qarab ԁavlat tomonіԁan tartіbga solіsh va іqtіsoԁіyotnіng o‘z-o‘zіnі boshqarіsh
munosabatіn anіqlashnі tartіbga solіshnіng eng muhіm normatіv tamoyіllarіnі tanlash uchun
sharoіt yarataԁі. Unіng asosіԁa evolyutsіon, ԁavlatchіlіk, ԁemokratlashtіrіsh, o‘zіnі o‘zі
boshqarіsh va ԁavlatnі tartіbga solіsh, іjtіmoіy motіvatsіyanіng klassіk tamoyіllarі asoslangan.
Nazariy tadqiqotlar asosida “biznes” soʻzining mazmuni mohiyati ochibberildi, unga
koʻra bu soʻz inglizcha soʻzdan olingan boʻlib, u tadbirkorlik faoliyati yoki boshqacha soʻz bilan
aytganda kishilarni foyda olishga qaratilgan faoliyatidir. Tadbirkorlik – (ingl. yenterprise)
shaxsiy daromad, foyda olishga qaratilgan fuqarolarning mustaqil faoliyati. Bu faoliyat oʻz
nomidan, oʻz mulkiy masʼuliyati va yuridik shaxsning yuridik masʼuliyati evaziga amalga
oshiriladi. Kichik va oʻrta biznes — mustaqil mulk egaligiga, xoʻjalik faoliyatini mustaqil tashkil
etishga asoslangan va oʻz tarmogʻida hukmron mavqe tutmaydigan biznesdir.
Xulosa qilib aytganda, mahallalarda tadbirkorlik va hunarmandchilikni rivojlantirish – bu
faqat iqtisodiy emas, balki ijtimoiy va madaniy omillarni uyg‘unlashtirgan murakkab boshqaruv
jarayonidir. Uning muvaffaqiyati ilmiy asoslangan yondashuvlar, lokal ehtiyojlarni chuqur
tahlil qilish va boshqaruv mexanizmlarini doimiy takomillashtirishga bog‘liqdir.
Xulosa qilganda, “tadbirkorlik” va “hunarmandchilik” tushunchalarining iqtisodiy
mazmuni chuqur tarixiy, madaniy va ijtimoiy ildizlarga ega bo‘lib, ularning zamonaviy talqini
integratsiyalashgan va innovatsion yondashuvlarni talab etadi. Mazkur sohalarni chuqur
o‘rganish, ilmiy asoslangan strategiyalar ishlab chiqish va ularni davlat siyosatida ustuvor
yo‘nalish sifatida belgilash orqali barqaror iqtisodiy o‘sish, fuqarolik jamiyatining kuchayishi
va milliy madaniyatning tiklanishiga xizmat qilinadi.
References:
56
Используемая литература:
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Sharifxoʻjayev M., Abdullayev Yo. Menejment. Darslik. –T.: 2003. -37 b.;
2.
Gʻulomov S.S. Tadbirkorlik va kichik biznes. –T.: 2002. -256 b.;
3.
Gafurov U.V. Kichik biznesni davlat tomonidan tartibga solishning iqtisodiy
mexanizmlarini takomillashtirish.: iqt.fan.dok…diss. -T. OʻzBMA. 2017. – 274 b.;
4.
Alimatova D.S. Mintaqalarda tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirishga investitsiyalarni jalb
etishni takomillashtirish.: i.f.d. diss. avtoref. -T.: TMI. 2018. – 77 b.;
5.
Ibragimova M.M. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik faoliyatini tarkibiy oʻzgarishlar
asosida samaradorligini oshirish. i.f.b.f.d. diss. avtoref.-T.TDIU. 2018. – 54 b.;
6.
Cantillon, R. (1755). Essai sur la Nature du Commerce en Général.
7.
Say, J.-B. (1803). Traité d'économie politique.
8.
Schumpeter, J. A. (1934). The Theory of Economic Development
9.
Drucker, P. F. (1985). Innovation and Entrepreneurship (va 1960-yillardagi ishlar)
