38
AKADEMIK LITSEY TALABALARINING MATEMATIKA FANI BO'YICHA
EGALLAGAN KOMPETENTSIYALARINI INTEGRATSION YONDOSHUV
ASOSIDA TAKOMILLASHTIRISH
Boltaboyev Ixtiyorjon Baxtiyorovich
Farg‘ona davlat universiteti akademik litseyi
“Aniq fanlar” kafedrasi matematika fani o‘qituvchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.15638536
Annotatsiya.
Ushbu maqola akademik litsey talabalarining matematika fani bo‘yicha
kompetentsiyalarini integratsion yondoshuv orqali rivojlantirishga bag‘ishlangan. Maqolada
fanlararo bog‘lanishlar, zamonaviy pedagogik texnologiyalar va matematik bilimlarni amaliy
kontekstda qo‘llash usullarining ahamiyati ko‘rib chiqiladi. Integratsion yondoshuvning
tanqidiy fikrlash, muammoni hal qilish va real hayotiy vaziyatlarda matematik ko‘nikmalarni
qo‘llash qobiliyatlarini oshirishdagi samaradorligi tahlil qilinadi. Maqola o‘qituvchilar, ta’lim
sohasi mutaxassislari va akademik litsey uslubiyotchilari uchun amaliy tavsiyalar va
strategiyalar taqdim etadi.
Kalit so‘zlar
: integratsion yondoshuv, matematika kompetentsiyalari, akademik litsey,
fanlararo ta’lim, tanqidiy fikrlash, muammoni hal qilish, zamonaviy pedagogik texnologiyalar.
Kirish.
Matematika zamonaviy ta’lim tizimida nafaqat ilmiy bilimlarning asosi, balki
talabalarning mantiqiy fikrlash, tahlil qilish va ijodiy yechim topish kabi muhim ko‘nikmalarini
shakllantiruvchi fan sifatida muhim o‘rin tutadi. Akademik litseylar, o‘zlarining iqtidorli
talabalarga yo‘naltirilgan o‘quv dasturlari va yuqori ta’lim standartlari bilan, matematika
bo‘yicha chuqur bilim va ko‘nikmalarni rivojlantirish uchun noyob imkoniyatlar taqdim etadi.
Biroq, an’anaviy o‘qitish usullari ko‘pincha matematikani boshqa fanlar bilan bog‘lash yoki real
hayotiy kontekstda qo‘llash imkoniyatlarini cheklaydi, bu esa talabalarning fanga bo‘lgan
qiziqishini pasaytirishi mumkin.
Integratsion yondoshuv matematika ta’limida fanlararo aloqalarni mustahkamlash,
zamonaviy texnologiyalardan foydalanish va amaliy loyihalar orqali talabalarning bilimlarini
kengaytirish imkonini beradi. Ushbu yondoshuv nafaqat matematik tushunchalarni chuqur
o‘zlashtirishga yordam beradi, balki talabalarning zamonaviy dunyoda muvaffaqiyat qozonishi
uchun zarur bo‘lgan ko‘nikmalarni rivojlantiradi. Maqola akademik litseylarda integratsion
yondoshuvni qo‘llash orqali matematika kompetentsiyalarini takomillashtirish yo‘llarini
o‘rganadi va quyidagi masalalarni qamrab oladi: integratsion yondoshuvning nazariy asoslari,
fanlararo bog‘lanishlar, texnologik integratsiya, o‘qituvchilar malakasini oshirish va talabalarni
rag‘batlantirish strategiyalari.
Asosiy qism.
1. Integratsion yondoshuvning nazariy asoslari
Integratsion yondoshuv ta’limda turli fanlar, ko‘nikmalar va metodologiyalarni
birlashtirib, yaxlit o‘quv tajribasi yaratishni anglatadi. Matematika ta’limida bu yondoshuv
matematik tushunchalarni fizika, iqtisod, informatika yoki ekologiya kabi fanlar bilan bog‘lash
orqali talabalarga fanlararo aloqalarni ko‘rish imkonini beradi. Shuningdek, u faol o‘quv
strategiyalari, raqamli texnologiyalar va real hayotiy muammolarni hal qilishga asoslangan
loyihalarni qo‘llashni o‘z ichiga oladi.
Integratsion yondoshuvning asosiy afzalliklari quyidagilardan iborat:
39
Yaxlit bilim
: Talabalar matematikaning boshqa fanlar bilan aloqasini tushunib, kengroq
kontekstda o‘rganadilar.
Motivatsiyani oshirish
: Matematikani amaliy vaziyatlarda qo‘llash talabalarning
qiziqishini va faolligini rag‘batlantiradi.
Ko‘nikmalarni rivojlantirish
: Yondoshuv tanqidiy fikrlash, hamkorlik va
moslashuvchanlik kabi ko‘nikmalarni mustahkamlaydi.
2. Integratsion yondoshuvni amalga oshirish strategiyalari
2.1. Fanlararo bog‘lanishlar
Matematikani boshqa fanlar bilan integratsiyalash talabalarga uning amaliy ahamiyatini
ko‘rsatadi. Masalan, matematika va fizika o‘rtasidagi bog‘lanish kinematika masalalarida
differensial tenglamalarni qo‘llash orqali, iqtisod bilan integratsiya esa moliyaviy
modellashtirishda statistik tahlilni o‘rganish orqali amalga oshirilishi mumkin.
Amaliy misol
: Talabalar “Raketa harakati” loyihasida kvadrat tenglamalar yordamida
raketa traektoriyasini hisoblaydilar va fizika laboratoriyasida tajriba o‘tkazib, natijalarni
solishtiradilar. Bu matematika va fizika o‘rtasidagi aloqani mustahkamlaydi.
2.2. Loyiha asosidagi ta’lim
Loyiha asosidagi ta’lim (PBL) talabalarga matematik tushunchalarni real dunyo
muammolarini hal qilishda qo‘llash imkonini beradi. Fanlararo loyihalar orqali talabalar
tadqiqot, tahlil va taqdimot ko‘nikmalarini rivojlantiradilar.
Amaliy misol
: Talabalar mahalliy suv resurslarini boshqarish bo‘yicha loyiha ishlab
chiqadilar. Ular suv sarfini hisoblash uchun statistik usullardan foydalanadilar, ekologik
muammolarni tahlil qiladilar va yechimlar taklif qiladilar, bu matematika va ekologiyani
birlashtiradi.
2.3. Texnologik integratsiya
Zamonaviy pedagogik texnologiyalar integratsion yondoshuvni amalga oshirishda muhim
vositadir. GeoGebra, Wolfram Alpha yoki Python kabi vositalar matematik tushunchalarni
interaktiv va vizual tarzda o‘rganishga yordam beradi. Shuningdek, dasturlashni o‘rganish
orqali talabalar hisoblash fikrlash ko‘nikmalarini rivojlantiradilar.
Amaliy misol
: Talabalar GeoGebra yordamida doira tenglamasini o‘rganadilar, uning
parametrlarini o‘zgartirib, grafik o‘zgarishlarini kuzatadilar. Keyin ular bu bilimlarni optik
linzalarni loyihalashda qo‘llaydilar, matematika va optikani bog‘laydilar.
2.4. Hamkorlik asosidagi ta’lim
Hamkorlik asosidagi ta’lim talabalarni guruhlarda ishlashga undaydi, bu esa jamoaviy ish
va kommunikatsiya ko‘nikmalarini rivojlantiradi. Fanlararo muammolarni birgalikda hal qilish
talabalarga turli nuqtai nazarlarni birlashtirishni o‘rgatadi.
Amaliy misol
: Talabalar guruhlari xayoliy startap uchun biznes-reja ishlab chiqadilar.
Ular xarajat va daromadni modellashtirish uchun algebra, bozor tendensiyalarini tahlil qilish
uchun statistika va ma’lumotlarni vizualizatsiya qilish uchun Python-dan foydalanadilar,
matematika, iqtisod va informatika fanlarini integratsiyalashtiradilar.
2.5. Differensial o‘qitish
Integratsion yondoshuv talabalarning turli o‘quv darajalari va qiziqishlariga
moslashtirilgan bo‘lishi kerak. O‘qituvchilar talabalarni bilim darajasiga qarab guruhlarga
ajratib, ularga mos vazifalar berishlari mumkin.
40
Amaliy misol
: Ehtimollik nazariyasi darsida ilg‘or talabalar ijtimoiy tarmoqlardagi
ma’lumotlarni tahlil qilish uchun ehtimollik modellarini qo‘llasa, boshlang‘ich darajadagi
talabalar oddiy tajribalar (masalan, tanga tashlash) orqali asosiy tushunchalarni o‘rganadilar.
3. O‘qituvchilar malakasini oshirishning ahamiyati
Integratsion yondoshuvning muvaffaqiyati o‘qituvchilarning professional tayyorgarligiga
bog‘liq. O‘qituvchilar quyidagi yo‘nalishlarda malaka oshirishlari zarur:
Fanlararo dasturlarni ishlab chiqish
: Matematikani boshqa fanlar bilan bog‘laydigan
dars rejalarini yaratish.
Texnologik ko‘nikmalar
: GeoGebra, MATLAB yoki dasturlash tillarini samarali ishlatish.
Faol o‘quv strategiyalari
: Loyiha asosidagi ta’lim va hamkorlik usullarini qo‘llash.
O‘qituvchilar uchun muntazam treninglar, onlayn kurslar (masalan, Coursera) va tajriba
almashish platformalari tashkil qilinishi lozim.
4. Talabalarni rag‘batlantirish
Talabalarni integratsion yondoshuvga jalb qilish uchun motivatsiya muhim ahamiyatga
ega. Quyidagi usullar samarali hisoblanadi:
Amaliy ahamiyat
: Matematikaning muhandislik, moliya yoki ma’lumotlar tahlili kabi
sohalardagi rolini ko‘rsatish.
Musobaqalar
: Fanlararo matematika va texnologiya musobaqalari tashkil qilish.
Rag‘batlantirish
: Talabalarga sertifikatlar, mukofotlar yoki ijobiy fikr-mulohaza berish.
Amaliy misol
: Talabalar mahalliy transport tizimini optimallashtirish uchun ma’lumotlar
tahliliga asoslangan loyiha ishlab chiqadilar. Bu loyiha matematikaning amaliy qiymatini
ko‘rsatib, talabalarni faol ishtirok etishga undaydi.
5. Muammolar va yechimlar
Integratsion yondoshuvni joriy qilishda quyidagi qiyinchiliklar yuzaga kelishi mumkin:
O‘quv dasturi cheklovlari
: An’anaviy dasturlar fanlararo integratsiyani qo‘llab-
quvvatlamasligi mumkin.
Yechim
: O‘quv dasturlarini isloh qilish va o‘qituvchilarga
moslashuvchanlik berish.
Resurslar yetishmasligi
: Texnologiya va materiallarning kamligi.
Yechim
: Bepul
platformalardan foydalanish va mahalliy tashkilotlar bilan hamkorlik qilish.
O‘qituvchilarning qarshiligi
: Yangi usullarga moslashishda qiyinchiliklar.
Yechim
:
Mentorlik dasturlari va professional jamoalar tashkil qilish.
Talabalarning moslashuvi
: Fanlararo vazifalarga moslashish qiyin bo‘lishi mumkin.
Yechim
: Oddiy vazifalardan boshlash va murakkablikni asta-sekin oshirish.
Xulosa.
Akademik litseylarda matematika kompetentsiyalarini integratsion yondoshuv
orqali takomillashtirish talabalarning bilim sifatini oshirish, ularning qiziqishini kuchaytirish
va zamonaviy dunyoda muvaffaqiyat qozonishlari uchun zarur ko‘nikmalarni rivojlantirish
imkonini beradi. Fanlararo bog‘lanishlar, loyiha asosidagi ta’lim, texnologik vositalar va
hamkorlik usullari matematikani yanada tushunarli va qiziqarli qiladi. Biroq, ushbu
yondoshuvning muvaffaqiyati o‘qituvchilarning malakasiga, ta’lim muassasalarining
resurslariga va talabalarning faol ishtirokiga bog‘liq.
O‘zbekiston ta’lim tizimida integratsion yondoshuvni keng joriy qilish uchun davlat,
xususiy sektor va ta’lim muassasalari o‘rtasida hamkorlikni mustahkamlash, shuningdek,
xalqaro tajribadan foydalanish zarur. Kelajakda bu yondoshuv nafaqat matematika, balki
boshqa fanlarni o‘qitishda ta’lim sifatini oshirishning asosiy omiliga aylanadi.
41
References:
Используемая литература:
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Hattie, J. (2012). Visible Learning for Teachers: Maximizing Impact on Learning.
Routledge.
2.
Freeman, S., Eddy, S. L., McDonough, M., et al. (2014). Active learning increases student
performance in science, engineering, and mathematics. Proceedings of the National Academy
of Sciences, 111(23), 8410-8415.
3.
GeoGebra. (2023). GeoGebra for Teaching and Learning Math. Retrieved from
https://www.geogebra.org/
4.
Khan Academy. (2023). Math Resources for Teachers. Retrieved from
https://www.khanacademy.org/
5.
O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi. (2022). O‘rta ta’lim muassasalarida
zamonaviy ta’lim texnologiyalarini joriy qilish bo‘yicha yo‘riqnoma.
6.
Prensky, M. (2001). Digital Game-Based Learning. McGraw-Hill.
7.
Boaler, J. (2016). Mathematical Mindsets: Unleashing Students' Potential through Creative
Math, Inspiring Messages, and Innovative Teaching. Jossey-Bass.
8.
Ahmadaliyeva G. H. et al. YARIMO‘TKAZGICH MODDALAR VA ULARNING
XARAKTERISTIKALARI //Евразийский журнал академических исследований. – 2022. – Т.
2. – №. 1. – С. 91-93.
9.
Abdusubxon o‘g‘li U. S. REASONS AND SPECIFIC ADVANTAGES OF TEACHING PHYSICS IN
MEDICAL INSTITUTES //American Journal of Philological Sciences. – 2024. – Т. 4. – №. 12. – С.
26-31.
10.
Yusubjanovna A. M. BIRINCHI TIBBIY YORDAMNING AHAMIYATI VA UNI BAJARISHNING
UMUMIY QOIDAIARI //PRINCIPAL ISSUES OF SCIENTIFIC RESEARCH AND MODERN
EDUCATION. – 2023. – Т. 2. – №. 1.
11.
Abdusubxon o’g’li U. S. et al. YURAK ISHEMIK KASALLIKLARI VA ULARNI OLDINI
OLISHNING ZAMONAVIY USULLARI //PRINCIPAL ISSUES OF SCIENTIFIC RESEARCH AND
MODERN EDUCATION. – 2023. – Т. 2. – №. 6.
12.
Abdusubxon o’g’li U. S. et al. BUYRAK TOSH KASALLIKLARINI HOSIL BO'LISHIDA
GIPODINAMIYANING TA'SIRI //PRINCIPAL ISSUES OF SCIENTIFIC RESEARCH AND MODERN
EDUCATION. – 2023. – Т. 2. – №. 6.
13.
Usmonov S., Alisherjonova F. INSON TANASIDA BO’LADIGAN ELEKTR HODISALARI
//Евразийский журнал академических исследований. – 2023. – Т. 3. – №. 4 Part 2. – С. 200-
203.
14.
Abdusubxon o‘g‘li U. S. REASONS AND SPECIFIC ADVANTAGES OF TEACHING PHYSICS IN
MEDICAL INSTITUTES //American Journal of Philological Sciences. – 2024. – Т. 4. – №. 12. – С.
26-31.
15.
Usmonov S., Isroilov S. CHAQALOQLARDA QORIN DAM BO’LISHINING SABABLARI,
DAVOLASH USULLARI //Евразийский журнал академических исследований. – 2023. – Т. 3.
– №. 4 Part 2. – С. 196-199.
16.
Isroil o'g'li X. M., Abdusubxon o’g’li U. S. GIPERTONIYA KELIB CHIQISHI SABABLARI
//INTERNATIONAL SCIENTIFIC-PRACTICAL CONFERENCE ON" MODERN EDUCATION:
PROBLEMS AND SOLUTIONS". – 2023. – Т. 2. – №. 5.
42
17.
Abdusubxon o’g’li U. S. et al. BOLALARDA GASTROENTRITNING NAMOYON BO’LISHI
//INTERNATIONAL SCIENTIFIC-PRACTICAL CONFERENCE ON" MODERN EDUCATION:
PROBLEMS AND SOLUTIONS". – 2023. – Т. 2. – №. 5.
