ISSN (E): 2181-4570 ResearchBib Impact Factor: 6,4 / 2024 SJIF 2024 = 5.073/Volume-3, Issue-3
106
INVESTITSION FAOLIYATNING ICHKI NAZORATI VA AUDITI: NAZARIY
ASOSLAR VA ZAMONAVIY YONDASHUVLAR
Raxmatullayeva Nargiza Nuriddinovna
Toshkent menejment va iqtisodiyot instituti, katta o'qituvchisi.
Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti mustaqil tadqiqotchisi.
ANNOTATSIYA
: Jahon iqtisodiyotida investitsiyalarga talab va taklif o’rtasida
nomutanosiblik tendensiyasi hukm surmoqda. Bugungi kunda investitsiyalar oqimi
taraqqiy etgan mamlakatlardan rivojlanayotgan mamlakatlar iqtisodiyotiga faol
yo’naltirilayotganligining guvohi bo’lmoqdamiz. Natijada rivojlanayotgan mamlakatlar
iqtisodiyotida to’g’ridan-to’g’ri investitsiyalar ulushi keskin oshib bormoqda. Ushbu
maqolada investitsion faoliyatning ichki nazorati va auditi tushunchalari, ularning nazariy
asoslari hamda zamonaviy yondashuvlari tahlil qilinadi. Investitsion jarayonlarni samarali
boshqarish, moliyaviy xavflarni kamaytirish hamda investitsion loyihalarning
shaffofligini ta’minlashda ichki nazorat va auditning ahamiyati katta. Ichki nazorat tizimi
korxona va tashkilotlarning moliyaviy barqarorligini oshirishga xizmat qiladi hamda
resurslardan samarali foydalanishni ta’minlaydi. Maqolada ichki auditning asosiy
funksiyalari, uni tashkil etishning zamonaviy tamoyillari, xalqaro standartlarga
asoslangan yondashuvlar va ilg‘or xorijiy tajribalar tahlil qilinadi. Shu bilan birga,
investitsion faoliyatda ichki audit tizimini yanada takomillashtirish bo‘yicha ilmiy-amaliy
tavsiyalar ishlab chiqiladi.
Kalit so‘zlar:
investitsion faoliyat, ichki nazorat, audit, moliyaviy xavflar,
shaffoflik, nazorat tizimi, xalqaro standartlar, zamonaviy yondashuvlar.
ISSN (E): 2181-4570 ResearchBib Impact Factor: 6,4 / 2024 SJIF 2024 = 5.073/Volume-3, Issue-3
107
KIRISH
Hozirgi davrda investitsion faoliyat har qanday davlat iqtisodiyotining barqaror
rivojlanishi va innovatsion o‘sishining muhim omillaridan biri hisoblanadi. Investitsiyalar
mamlakatning iqtisodiy salohiyatini oshirish, yangi ish o‘rinlari yaratish, sanoatni
modernizatsiya qilish va raqobatbardoshlikni kuchaytirishda katta ahamiyat kasb etadi.
Shu sababli, investitsion jarayonlarning samaradorligini ta’minlash, moliyaviy xavflarni
kamaytirish va resurslardan oqilona foydalanish masalalari dolzarb hisoblanadi.
Investitsion faoliyatning muvaffaqiyatli amalga oshirilishida ichki nazorat va audit
muhim rol o‘ynaydi. Ichki nazorat tizimi tashkilot va korxonalarda moliyaviy intizomni
mustahkamlash, investitsiyalarning shaffofligini ta’minlash va korrupsiya xavflarini
kamaytirish uchun zarur bo‘lgan asosiy vositalardan biri sanaladi. Shu bilan birga, ichki
audit esa investitsion faoliyatning ishonchliligini oshirish, xatoliklarni oldindan aniqlash
va ularni bartaraf etish bo‘yicha samarali usullarni ishlab chiqishga xizmat qiladi.
Bugungi kunda ichki nazorat va audit jarayonlariga zamonaviy yondashuvlarni tatbiq
etish dolzarb masalaga aylangan. Xalqaro standartlar va ilg‘or xorijiy tajribalar asosida
ichki audit tizimini takomillashtirish, raqamli texnologiyalar va tahliliy usullardan keng
foydalanish investitsion faoliyat samaradorligini oshirishda muhim omillardan biri
hisoblanadi. Ushbu maqolada investitsion faoliyatning ichki nazorati va auditi bo‘yicha
nazariy asoslar, zamonaviy yondashuvlar hamda ularning amaliy ahamiyati tahlil qilinadi.
Tadqiqot doirasida ichki audit va nazoratning asosiy funksiyalari, xalqaro tajriba va milliy
amaliyot asosida investitsion xavflarni kamaytirish mexanizmlari ham ko‘rib chiqiladi.
Shuningdek, investitsion jarayonlarda ichki audit tizimini takomillashtirish bo‘yicha
ilmiy-amaliy tavsiyalar ishlab chiqiladi.
ISSN (E): 2181-4570 ResearchBib Impact Factor: 6,4 / 2024 SJIF 2024 = 5.073/Volume-3, Issue-3
108
ADABIYOTLAR SHARHI VA METODOLOGIYA
Investitsion faoliyatning ichki nazorati va auditi bo‘yicha olib borilgan ilmiy
tadqiqotlar ushbu sohaning nazariy va amaliy asoslarini o‘rganishda muhim ahamiyatga
ega. Ko‘plab tadqiqotchilar investitsion jarayonlarning samaradorligini ta’minlashda
ichki nazorat va auditning ahamiyatini ta’kidlaydilar. Masalan, K. Spencer Pickett (2010)
ichki auditning zamonaviy tamoyillarini yoritib, uning moliyaviy intizomni
mustahkamlash va korporativ boshqaruvni yaxshilashdagi rolini tahlil qilgan.
Shuningdek, M. Drogalas va G. Siopi (2018) o‘z tadqiqotlarida ichki nazorat tizimining
investitsion qarorlarni qabul qilishga ta’siri haqida fikr yuritib, uni tashkilotning
moliyaviy barqarorligi bilan bog‘lagan. Xalqaro amaliyotga ko‘ra, COSO (Committee of
Sponsoring Organizations of the Treadway Commission, 2013) modeli ichki nazoratning
asosiy komponentlarini o‘z ichiga oladi va ushbu model hozirda ko‘plab tashkilotlar
tomonidan qo‘llanilmoqda. Basel II va Basel III standartlari esa bank sektorida ichki audit
va nazorat tizimlarining ahamiyatini belgilaydi. O‘zbekiston sharoitida esa A. Karimov
(2021) va Sh. Raximov (2022) tomonidan olib borilgan tadqiqotlarda milliy iqtisodiyotda
ichki audit tizimini takomillashtirish masalalari tahlil qilingan. Hozirgi kunda investitsion
faoliyatning shaffofligini ta’minlashda axborot texnologiyalaridan foydalanish muhim
ahamiyat kasb etmoqda. Deloitte (2020) va PwC (2021) tomonidan taqdim etilgan
hisobotlarda ichki audit jarayonlarini avtomatlashtirishning afzalliklari, sun’iy intellekt va
blokcheyn texnologiyalarining auditi rivojlantirishdagi o‘rni yoritilgan.
Ushbu tadqiqot investitsion faoliyatning ichki nazorati va auditi bo‘yicha nazariy
va amaliy jihatlarni tahlil qilishga qaratilgan bo‘lib, tadqiqotda quyidagi metodologik
yondashuvlar qo‘llanildi: Tahliliy usul – investitsion faoliyatda ichki nazorat va audit
tizimining ahamiyatini o‘rganish maqsadida xalqaro va milliy adabiyotlar, ilg‘or
ISSN (E): 2181-4570 ResearchBib Impact Factor: 6,4 / 2024 SJIF 2024 = 5.073/Volume-3, Issue-3
109
tadqiqotlar va normativ-huquqiy hujjatlar tahlil qilindi. Taqqoslash usuli – ichki auditning
xalqaro standartlarga muvofiqligini baholash va O‘zbekiston sharoitidagi investitsion
faoliyat nazorati bilan solishtirish uchun qo‘llanildi. Statistik usul – investitsion
faoliyatning shaffofligini oshirish va ichki nazorat tizimining samaradorligini baholash
maqsadida iqtisodiy ko‘rsatkichlar va audit hisobotlari tahlil qilindi. Amaliy tadqiqotlar
– ichki audit va nazorat tizimini rivojlantirish bo‘yicha xalqaro tajribalardan foydalanish,
jumladan, COSO modeli, Basel standartlari hamda Deloitte va PwC tomonidan taklif
etilgan innovatsion yondashuvlar o‘rganildi. Ekspert baholash usuli – investitsion
faoliyatda ichki nazorat va audit tizimini takomillashtirish bo‘yicha mutaxassislarning
fikrlari va tavsiyalari tahlil qilindi. Tadqiqot natijalariga asoslanib, investitsion faoliyatda
ichki nazorat va audit tizimini takomillashtirish bo‘yicha ilmiy-amaliy tavsiyalar ishlab
chiqildi hamda ushbu yo‘nalishda samarali boshqaruv strategiyalari taklif etildi.
ASOSIY QISM
Investitsion faoliyat iqtisodiyotni rivojlantirishning muhim tarkibiy qismi bo‘lib,
korxona va tashkilotlarning kapital mablag‘larini samarali boshqarishga qaratilgan.
Investitsiyalarning muvaffaqiyatli amalga oshirilishi uchun ularning shaffofligi,
xavfsizligi va moliyaviy natijadorligi kafolatlanishi lozim. Shu nuqtai nazardan, ichki
nazorat va audit tizimi investitsion jarayonlarning samaradorligini oshirishda asosiy
omillardan biri hisoblanadi. Ichki nazorat – bu tashkilot ichida moliyaviy, huquqiy va
operatsion xavflarni kamaytirish maqsadida qo‘llaniladigan mexanizmlar majmuidir.
Ichki nazorat tizimi quyidagi asosiy komponentlardan iborat: Nazorat muhiti – korxonada
ichki nazorat tamoyillariga rioya qilish darajasi. Risklarni baholash – investitsiyalarning
barqarorligini ta’minlash uchun moliyaviy va operatsion xavflarni baholash jarayoni.
Nazorat faoliyatlari – buxgalteriya tizimi, audit, hujjatlar yuritish va boshqa nazorat
ISSN (E): 2181-4570 ResearchBib Impact Factor: 6,4 / 2024 SJIF 2024 = 5.073/Volume-3, Issue-3
110
choralari. Axborot va kommunikatsiya – moliyaviy hisobdorlik va investitsion
shaffoflikni ta’minlash uchun axborot oqimlarini boshqarish. Monitoring – ichki nazorat
tizimining samaradorligini doimiy baholash va uni takomillashtirish.
Ichki audit esa ichki nazorat tizimining samaradorligini mustaqil baholash va
takomillashtirish uchun mo‘ljallangan. U quyidagi asosiy vazifalarni bajaradi:
Investitsion faoliyatning shaffofligini ta’minlash; Moliya oqimlarini nazorat qilish va
firibgarlik xavfini kamaytirish; Xatolarni erta aniqlash va ularni bartaraf etish; Xalqaro
audit standartlariga muvofiq investitsiya loyihalarini tekshirish.
Hozirgi kunda ichki nazorat va audit tizimini takomillashtirishda bir qator
zamonaviy yondashuvlar qo‘llanilmoqda: Raqamli texnologiyalar va axborot tizimlaridan
foydalanish,
Blokcheyn
texnologiyalari
moliyaviy
operatsiyalar
shaffofligini
ta’minlashga yordam beradi. Sun’iy intellekt va big data tahlili investitsion qarorlarni
aniqroq qabul qilish imkonini beradi. ERP (Enterprise Resource Planning) tizimlari audit
jarayonlarini avtomatlashtirishga xizmat qiladi. Riskga asoslangan audit tizimi. Bu
yondashuv firibgarlik va moliyaviy yo‘qotish xavfini kamaytirish uchun investitsiya
loyihalarini tizimli baholash imkonini beradi. Bank sektori va yirik korporatsiyalarda
riskga asoslangan audit joriy etilib, investitsion xavflarni oldindan bashorat qilish
samaradorligi oshirilmoqda. Investitsion faoliyatning barqarorligini ta’minlash uchun
ichki nazorat va audit tizimining roli juda muhim. Zamonaviy texnologiyalar, xalqaro
standartlar va ilg‘or audit metodlari asosida investitsion jarayonlarning shaffofligini
ta’minlash va moliyaviy xavflarni kamaytirish mumkin. O‘zbekistonda ichki audit
tizimini takomillashtirish bo‘yicha amalga oshirilayotgan islohotlar muhim ahamiyatga
ega bo‘lib, ularni yanada rivojlantirish investitsion muhitni yaxshilashga xizmat qiladi.
ISSN (E): 2181-4570 ResearchBib Impact Factor: 6,4 / 2024 SJIF 2024 = 5.073/Volume-3, Issue-3
111
NATIJALAR VA MUHOKAMA
Tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatdiki, investitsion faoliyatning ichki nazorati va
auditi iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash, moliyaviy shaffoflikni oshirish va investitsion
xavflarni kamaytirishda muhim rol o‘ynaydi. Ichki nazorat tizimi investitsiya xavflarini
kamaytirishda samarali vosita hisoblanadi. COSO modeli asosida ishlab chiqilgan ichki
nazorat tizimlari kompaniyalar faoliyatini samarali nazorat qilish imkonini beradi. Ichki
audit tizimining rivojlanishi korxonalarning moliyaviy barqarorligini oshirish bilan birga,
investitsiyalarning natijadorligini oshirishga ham xizmat qiladi. Zamonaviy raqamli
texnologiyalarning joriy etilishi ichki audit jarayonlarini avtomatlashtirishga va moliyaviy
axborotning aniq hamda tezkor tahlil qilinishiga imkon yaratadi. ERP tizimlari, blokcheyn
texnologiyalari va sun’iy intellekt vositalari orqali investitsion jarayonlarning
shaffofligini ta’minlash imkoniyati mavjud. Shu bilan birga, riskga asoslangan audit
tizimi investitsiya loyihalarining xavfsizligini oshirish va moliyaviy yo‘qotishlarni
minimallashtirishda samarali yondashuvlardan biri sifatida namoyon bo‘lmoqda.
O‘zbekistonda investitsion faoliyatning ichki nazorati va auditi tizimi
rivojlanayotgan bo‘lsa-da, hali to‘liq avtomatlashtirilmagan va xalqaro standartlarga
to‘liq moslashmagan. Xususan, moliyaviy xavflarni bashorat qilish tizimlarining
yetarlicha rivojlanmagani, ichki auditning avtomatlashtirish darajasi pastligi va
investitsion jarayonlarning shaffofligi bo‘yicha muayyan kamchiliklar mavjud.
Muhokama jarayonida xalqaro tajribani o‘rganish va ilg‘or audit texnologiyalarini joriy
etish muhimligi ta’kidlandi. Investitsion jarayonlarning samaradorligini oshirish uchun
ichki nazorat va auditning integratsiyalashgan tizimini yaratish talab etiladi. Xalqaro
moliyaviy hisobot standartlariga moslashish, ichki audit tizimida zamonaviy axborot
texnologiyalaridan foydalanish va risklarni aniqlash va boshqarish usullarini
ISSN (E): 2181-4570 ResearchBib Impact Factor: 6,4 / 2024 SJIF 2024 = 5.073/Volume-3, Issue-3
112
takomillashtirish investitsion muhitni yanada barqarorlashtirishga xizmat qiladi. Tadqiqot
natijalari shuni ko‘rsatdiki, investitsion faoliyatning ichki nazorati va auditi tizimini
takomillashtirish iqtisodiyotni barqaror rivojlantirishda muhim omillardan biri
hisoblanadi. Shu bois, kelajakda ichki audit jarayonlarini raqamlashtirish, xalqaro
standartlarga moslashish va investitsion xavflarni minimal darajaga tushirish bo‘yicha
tizimli chora-tadbirlarni amalga oshirish lozim.
XULOSA
Investitsion faoliyatning ichki nazorati va auditi iqtisodiy xavfsizlik va
barqarorlikni ta’minlashda muhim ahamiyat kasb etadi. Tadqiqot natijalari shuni
ko‘rsatdiki, ichki nazorat tizimi investitsion jarayonlarning shaffofligi va samaradorligini
oshirishga xizmat qiladi. Ichki audit esa moliyaviy yo‘qotishlar va xavflarni
kamaytirishga, investitsiya loyihalarining ishonchliligini ta’minlashga imkon yaratadi.
Zamonaviy yondashuvlar, jumladan, raqamli texnologiyalar, sun’iy intellekt va
blokcheyn texnologiyalarining joriy etilishi audit jarayonlarini yanada samarali tashkil
etish imkonini bermoqda. Riskga asoslangan audit esa investitsion faoliyat xavfsizligini
oshirish va kompaniyalarning moliyaviy barqarorligini ta’minlashda muhim rol
o‘ynamoqda. O‘zbekiston sharoitida investitsion faoliyatni ichki nazorat qilish va audit
tizimini takomillashtirish borasida muayyan yutuqlarga erishilgan bo‘lsa-da, tizimning
to‘liq avtomatlashtirilmagani, xalqaro standartlarga moslashish jarayonining sustligi va
moliyaviy xavflarni baholash mexanizmlarining yetarlicha rivojlanmagani asosiy
muammolar sifatida namoyon bo‘lmoqda. Kelajakda ichki audit tizimini
avtomatlashtirish, xalqaro tajribani joriy etish va investitsion xavflarni minimallashtirish
yo‘nalishida keng qamrovli tadqiqotlar va amaliy chora-tadbirlarni amalga oshirish
muhim ahamiyat kasb etadi. Ichki nazorat va audit tizimini takomillashtirish orqali
ISSN (E): 2181-4570 ResearchBib Impact Factor: 6,4 / 2024 SJIF 2024 = 5.073/Volume-3, Issue-3
113
mamlakatning investitsion muhitini yanada jozibador qilish va iqtisodiy rivojlanishni
jadallashtirish mumkin.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. COSO (Committee of Sponsoring Organizations). (2013). Internal Control –
Integrated Framework.
2. Basel Committee on Banking Supervision. (2017). Basel III: Finalising Post-
Crisis Reforms. Bank for International Settlements.
3. International Federation of Accountants (IFAC). (2019). Handbook of
International Quality Control, Auditing, Review, Other Assurance, and Related Services
Pronouncements.
4. International Financial Reporting Standards (IFRS). (2020). IFRS Foundation
Standards Overview.
5. O‘zbekiston Respublikasi “Davlat auditi va moliyaviy nazorat to‘g‘risida”gi
Qonuni. (2021).
6. Xalqaro moliyaviy audit va ichki nazorat bo‘yicha ilmiy maqolalar va
monografiyalar.
