ISSN (E): 2181-4570 ResearchBib Impact Factor: 6,4 / 2024 SJIF 2024 = 5.073/Volume-3, Issue-4
95
IQLIM O‘ZGARISHI VA TURIZM: SAYYOHLIK FAOLIYATIGA GLOBAL
IQLIM TA’SIRI
Kimyo International University in Tashkent
TOUP 701U:
Yo’ldashev Sirojiddin
Qodirov Hushnudbek
Scientific adviser:
Yo`ldoshev Abdumalik Ilxomovich
Annotatsiya:
Mazkur maqolada global iqlim o‘zgarishining turizm sohasiga ta’siri,
uning iqtisodiy, ekologik va ijtimoiy oqibatlari chuqur tahlil qilingan. Iqlimning isib
borishi, ekstremal ob-havo hodisalari, dengiz sathining ko‘tarilishi va boshqa ekologik
omillar sayyohlik faoliyatining barqaror rivojlanishiga jiddiy xavf tug‘dirayotgani
ko‘rsatib berilgan. Ayniqsa, tog‘li va dengizbo‘yi kurortlar, madaniy meros obyektlari
hamda ekoturizm hududlari iqlim o‘zgarishiga nisbatan eng zaif hududlar sifatida
baholangan. Maqolada, shuningdek, turizm sohasining iqlimga moslashuvi yo‘llari,
barqaror strategiyalar, xalqaro tajribalar hamda O‘zbekistonda bu borada olib
borilayotgan chora-tadbirlar yoritilgan. Ilmiy yondashuv asosida yozilgan ushbu maqola
iqlim tahdidlariga nisbatan barqaror turizm siyosatini shakllantirishda foydali ilmiy-
amaliy tavsiyalarni beradi.
Kalit so’zlar:
iqlim o‘zgarishi, turizm, global isish, barqaror turizm, ekologik
tahdid, sayyohlik siyosati, ekoturizm, iqlimga moslashuv, xalqaro tajriba, O‘zbekiston
turizmi
So‘nggi o‘n yilliklarda global iqlim o‘zgarishi jahon miqyosida eng muhim
ekologik, iqtisodiy va ijtimoiy muammolardan biriga aylandi. Atmosferadagi issiqxona
gazlarining ortishi, haroratning oshishi, ekstremal ob-havo hodisalari, muzliklarning
erishi, dengiz sathining ko‘tarilishi kabi omillar sayyoramizdagi tabiiy tizimlarning
ISSN (E): 2181-4570 ResearchBib Impact Factor: 6,4 / 2024 SJIF 2024 = 5.073/Volume-3, Issue-4
96
beqarorligiga olib kelmoqda. Bu holat deyarli barcha sohalarga, jumladan, turizmga ham
sezilarli ta’sir ko‘rsatmoqda.
Turizm – iqtisodiyotning eng dinamik tarmoqlaridan biri bo‘lib, millionlab odamlarni ish
bilan ta’minlaydi va mamlakatlar byudjetiga muhim daromad keltiradi. Biroq iqlim
o‘zgarishi ushbu sohaning barqaror rivojlanishiga tahdid solmoqda. Mazkur maqolada
iqlim o‘zgarishining turizmga bevosita va bilvosita ta’siri, bu muammoga nisbatan
xalqaro hamda milliy darajadagi yondashuvlar, shuningdek, iqlimga moslashgan barqaror
turizm strategiyalari tahlil etiladi.
Iqlim o‘zgarishining sayyohlik faoliyatiga ta’sir shakllari
Iqlim turizmda eng muhim tabiiy omil hisoblanadi. Har bir sayyoh ma’lum bir hududga
tashrif buyurishdan oldin uning ob-havo sharoitlari, fasllar, harorat, yog‘ingarchilik,
quyosh nuri, havo namligi va boshqa tabiiy omillarni inobatga oladi. Shu bois, iqlim
o‘zgarishi turizm oqimini to‘g‘ridan-to‘g‘ri shakllantiradi.
1. Qor va tog‘li kurortlarga tahdid – Global isish sababli tog‘li hududlardagi qor miqdori
kamaymoqda. Bu esa qishki sport turlari, xususan chang‘i turizmi bilan shug‘ullanuvchi
kurortlar uchun jiddiy muammo tug‘diradi. Shveysariya, Avstriya, Fransiya kabi Alp
tog‘larida joylashgan kurortlar allaqachon bu tahdidni his qilgan.
2. Plyaj va dengiz sohilidagi turizmga xavf – Dengiz sathining ko‘tarilishi va qirg‘oqlarda
eroziya kuchayishi plyaj turizmi uchun xavf tug‘diradi. Masalan, Maldiv orollari,
Indoneziya, Tailand kabi mashhur dengiz kurortlarida joylashgan turizm infratuzilmasi
yo‘qolish xavfi ostida qolmoqda.
3. Ekstremal ob-havo hodisalari xavfi – Tornado, to‘fon, o‘rmon yong‘inlari, kuchli
yomg‘irlar va sel-suv toshqinlari turistik mavsumni qisqartiradi, sayyohlar xavfsizligi
tahdid ostida qoladi. Bu holat sug‘urta xarajatlarining oshishiga, mehmonxona va
transport xizmatlarida ishonchsizlik yuzaga kelishiga olib keladi.
ISSN (E): 2181-4570 ResearchBib Impact Factor: 6,4 / 2024 SJIF 2024 = 5.073/Volume-3, Issue-4
97
4. Madaniy va tabiiy meros obyektlariga zarar yetishi – Iqlim o‘zgarishi tufayli tarixiy
binolar, yodgorliklar, o‘rmonlar, biosferalar va boshqa noyob ekotizimlar nobud bo‘lishi
mumkin. Bu esa ekoturizm va madaniy turizm yo‘nalishlarini ham xavf ostida qoldiradi.
Iqlim o‘zgarishiga moslashuv va barqaror turizm strategiyalari
Iqlim o‘zgarishining salbiy ta’siriga qaramay, turizm sohasi moslashuvchan strategiyalar
orqali bu xavfning oldini olish yoki yumshatish imkoniga ega. Quyidagi yo‘nalishlar
iqlimga chidamli turizmni tashkil etishda muhim rol o‘ynaydi:
• Ekologik toza transport vositalarini qo‘llash: Elektr transport, veloturizm va piyoda
yo‘llar orqali sayyohlikni uglerod izisiz tashkil etish mumkin.
• Turizm obyektlarini iqlim xavfiga mos loyihalash: Mehmonxonalar, dam olish
maskanlari suv bosishi yoki kuchli shamollarga qarshi bardoshli tarzda qurilishi zarur.
• Yashil turizm konsepsiyasini joriy etish: Sayyohlar atrof-muhitga zarar keltirmaydigan
faoliyat turlariga jalb qilinadi – masalan, agroekoturizm, etno-turizm, bioxilma-xillikni
o‘rganishga qaratilgan ekskursiyalar.
• Mahalliy aholi ishtirokini oshirish: Turizmni iqlimga moslashtirishda mahalliy aholi
bilimlari, tajribasi va ishtiroki muhim ahamiyatga ega.
• Raqamli texnologiyalarni joriy etish: Virtual sayohatlar, onlayn gidlar, AR/VR
texnologiyalari orqali sayyohlik faoliyatini xavfsiz va barqaror usulda davom ettirish
mumkin.
O‘zbekistonda iqlim o‘zgarishi va turizmga yondashuv
O‘zbekistonning iqlim sharoiti qurg‘oqchil va yarim cho‘l hududlardan iborat bo‘lib, bu
holat turizm uchun o‘ziga xos afzallik va cheklovlarni keltirib chiqaradi. So‘nggi yillarda
iqlim o‘zgarishi tufayli bahor va kuz fasllarining qisqarishi, yozgi haroratning ortishi,
ISSN (E): 2181-4570 ResearchBib Impact Factor: 6,4 / 2024 SJIF 2024 = 5.073/Volume-3, Issue-4
98
qurg‘oqchilikning kuchayishi kuzatilmoqda. Bu esa sayyohlik mavsumining qisqarishiga
olib keladi.
Shunga qaramay, O‘zbekistonda turizm sohasida “yashil energiya” yechimlari, ekologik
toza mehmonxonalar, barqaror agro-turizm loyihalari yo‘lga qo‘yilmoqda. Xususan,
Samarqand, Buxoro, Xiva kabi tarixiy shaharlarda quyosh energiyasi asosida ishlaydigan
turistik obyektlar paydo bo‘lmoqda.
Albatta! Quyida yuqoridagi maqolaning davomiy, yanada kengaytirilgan va batafsil
ko‘rinishini taqdim etaman. Bu qismda iqlim o‘zgarishining turizm siyosatiga ta’siri,
xalqaro tajriba, va istiqbolli yondashuvlar haqida yoziladi:
Iqlim o‘zgarishi va global turizm siyosati
Jahon turizm sohasining barqarorligi nafaqat iqlimiy omillarga, balki turizm siyosatining
to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilishiga ham bog‘liq. Bugungi kunda ko‘plab davlatlar milliy turizm
strategiyalarini ishlab chiqishda iqlim xavf-xatarlarini inobatga olmoqda. Bu jarayonda
quyidagi siyosiy yo‘nalishlar muhim o‘rin tutadi:
• Iqlimga moslashuv strategiyalarini turizm rejalashtirishga integratsiyalash. Bu
yondashuv orqali turizm infratuzilmasi iqlim o‘zgarishi sharoitida ham xavfsiz va
barqaror bo‘lishi ko‘zda tutiladi.
• Uglerod chiqindilarini kamaytirish tashabbuslari. Bir qator davlatlar sayyohlik sektorida
energiya samaradorligini oshirish, qayta tiklanuvchi energiya manbalaridan foydalanishni
rag‘batlantirish yo‘li bilan iqlim o‘zgarishiga ta’sirni kamaytirish strategiyasini ilgari
surmoqda.
• Barqaror turizmni qo‘llab-quvvatlash fondlari. Iqlim xavfini kamaytirish va tabiiy
resurslarni muhofaza qilishga qaratilgan loyihalarni moliyalashtirish orqali sayyohlik
sohasi ekologik barqarorlikni ta’minlashi mumkin.
• Sayyohlik oqimini diversifikatsiya qilish. Iqlim ta’siriga nisbatan kamroq zaif bo‘lgan
hududlarga sayyohlarni jalb etish orqali mavsumiy turizmga qaramlik kamaytiriladi.
ISSN (E): 2181-4570 ResearchBib Impact Factor: 6,4 / 2024 SJIF 2024 = 5.073/Volume-3, Issue-4
99
Xalqaro tajriba va iqlimga mos turizm amaliyotlari
Dunyo bo‘ylab turli mamlakatlar iqlim o‘zgarishiga qarshi kurashda turizm sohasini qayta
formatlashga intilmoqda. Quyida ayrim ilg‘or tajribalar keltiriladi:
• Shvetsiyada “Flygskam” (ya’ni "uchishdan uyalish") harakati keng tarqalib, ichki
turizm va temiryo‘l transporti orqali sayohat qilish targ‘ib qilinmoqda.
• Kosta-Rikada “Carbon Neutral Tourism” (uglerod neytral turizm) siyosati doirasida
barcha turistik obyektlar qayta tiklanuvchi energiyaga o‘tkazilmoqda va ekologik
sertifikatlash joriy etilgan.
• Yaponiya esa zilzila, tsunami va boshqa tabiiy ofatlarga tayyorlik bo‘yicha raqamli
texnologiyalar orqali xavfsiz turizm xizmatlarini yo‘lga qo‘ygan.
• Yangi Zelandiyada “Tiaki Promise” tashabbusi orqali har bir sayyoh ekologik
mas’uliyatli bo‘lishga undaladi va mahalliy muhitga hurmat ko‘rsatish tamoyili keng
targ‘ib qilinadi.
Ushbu tajribalar O‘zbekistonda ham iqlimga mos, ekologik va madaniy jihatdan
mas’uliyatli turizmni rivojlantirishda foydali bo‘lishi mumkin.
O‘zbekistonda istiqbolli yondashuvlar va imkoniyatlar
O‘zbekiston uchun iqlim o‘zgarishi fonida turizm sohasini rivojlantirishning o‘ziga xos
yondashuvlari mavjud. Jumladan:
• Ekoturizm imkoniyatlarini kengaytirish: Zarafshon, Hisor tog‘ tizmalari, Amudaryo
deltasi, Aydar-Arnasoy suv tizimi kabi hududlar ekoturizmni rivojlantirish uchun ulkan
salohiyatga ega. Bular iqlim barqarorligini targ‘ib qilishda ijobiy omil bo‘lishi mumkin.
ISSN (E): 2181-4570 ResearchBib Impact Factor: 6,4 / 2024 SJIF 2024 = 5.073/Volume-3, Issue-4
100
• O‘rmon va cho‘l landshaftlaridan samarali foydalanish: Cho‘l hududlarida yaratilgan
ekologik marshrutlar, tuya safari, qadimiy karvon yo‘llari bo‘yicha ekskursiyalar ham
sayyohlar uchun o‘ziga xos tajriba taklif etadi.
• Yashil energetika asosidagi turizm obyektlari: Quyoshli hududlarda quyosh panellari
yordamida ishlaydigan mehmonxonalar va dam olish maskanlari yaratish ekologik izni
kamaytiradi.
• Madaniy meros obyektlarini himoyalash: Tarixiy obidalarni saqlashda iqlimga bardoshli
materiallar va texnologiyalar qo‘llanilishi barqaror turizmning muhim qismidir.
Ilmiy tadqiqot va xalqaro hamkorlik zarurati
Iqlim o‘zgarishining turizmga ta’siri bo‘yicha muntazam ilmiy tadqiqotlar olib borish,
statistik monitoring yuritish, prognozlar tayyorlash va turizmni iqlimiy tahlillarga
asoslangan holda boshqarish dolzarb hisoblanadi. Bu borada:
• Akademik va amaliy tadqiqotlar kengaytirilishi;
• Xalqaro tashkilotlar, xususan BMT, YUNESKO, UNWTO bilan ilmiy hamkorlik yo‘lga
qo‘yilishi;
• Mahalliy universitetlar, turizm kollejlarida iqlim barqarorligi bo‘yicha mutaxassislar
tayyorlash zarurdir.
Xulosa
Iqlim o‘zgarishi zamonaviy turizm sohasining eng katta global chaqiriqlaridan biri
sifatida namoyon bo‘lmoqda. Barcha turistik yo‘nalishlar – tog‘li, dengiz bo‘yi,
ekoturizm, madaniy turizm iqlim o‘zgarishidan ma’lum darajada ta’sirlanmoqda. Shu
bois, turizm sohasi endilikda iqlim xavfiga chidamli, barqaror va ekologik yondashuvlar
asosida rivojlantirilishi zarur. Davlatlararo hamkorlik, innovatsion texnologiyalar va
mahalliy iqlimga mos strategiyalar turizmning iqlim o‘zgarishiga bardoshli rivojlanishini
ta’minlaydi. Turizm sohasining iqlimga bo‘lgan ta’sirini kamaytirish bilan birga, bu
ISSN (E): 2181-4570 ResearchBib Impact Factor: 6,4 / 2024 SJIF 2024 = 5.073/Volume-3, Issue-4
101
sohani global iqlim inqiroziga qarshi kurashda ijtimoiy, iqtisodiy va ekologik vosita
sifatida baholash dolzarb masalalardan biridir. Iqlim o‘zgarishi turizm sohasining nafaqat
ekologik, balki iqtisodiy va ijtimoiy asoslarini qayta ko‘rib chiqishga undamoqda.
Bugungi kunda sayohat qilish madaniyati ham o‘zgarib bormoqda – ekologik ongli,
mas’uliyatli, barqaror turizm tendensiyalari avj olmoqda. Shunday ekan, O‘zbekiston ham
bu yo‘nalishda global tajribalarni inobatga olgan holda, o‘zining noyob tabiiy va madaniy
merosini asrash va iqlim tahdidlariga qarshi chidamli turizm modelini shakllantirishi
lozim. Turizm sohasining kelajagi – bu nafaqat go‘zallikni ko‘rish, balki uni saqlab qolish
majburiyatini ham anglatadi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Abdurahmonov Q. (2022). “O‘zbekistonda barqaror turizmni rivojlantirishda ekologik
omillarning o‘rni”. Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar, №3, 74–79.
2. Bekmurodov S. (2021). “Iqlim o‘zgarishining turizm sohasiga ta’siri: zamonaviy
yondashuvlar”. Yosh olimlar jurnali, №6, 56–62.
3. Davronova G. (2020). “Ekoturizmning ekologik barqarorlikni ta’minlashdagi roli”.
Geografiya va tabiiy resurslar, №4, 33–37.
4. Hasanov B. (2021). “Iqlim o‘zgarishi sharoitida turizm strategiyalarini
optimallashtirish”. Fan va turizm rivoji, №2, 88–94.
5. Karimov M. (2023). “Sayyohlik geografiyasi va iqlim: zamonaviy muammolar va
istiqbollar”. Turizm ilmi va amaliyoti, №1, 41–47.
6. Komilov A. (2020). “Global iqlim o‘zgarishi: xavf-xatarlar va turizmga ta’siri”.
Ekologik xavfsizlik jurnali, №5, 52–58.
7. Matkarimova D. (2023). “Iqlimiy omillarning sayyohlik oqimlariga ta’siri:
O‘zbekiston misolida”. Ijtimoiy-iqtisodiy tadqiqotlar jurnali, №2, 60–66.
ISSN (E): 2181-4570 ResearchBib Impact Factor: 6,4 / 2024 SJIF 2024 = 5.073/Volume-3, Issue-4
102
8. Saidova N. (2021). “Turizmda uglerod neytrallik siyosati va yashil texnologiyalar”.
Barqaror taraqqiyot jurnal, №4, 27–33.
9. Turg‘unova L. (2022). “O‘zbekiston turizmida iqlimiy risklarni boshqarish”.
Iqlimshunoslik va turizm, №3, 45–50.
10. Yuldasheva Z. (2022). “Jahon tajribasida iqlimga moslashuvchan turizm siyosati”.
Xalqaro iqtisodiy sharh, №6, 91–97.
