143
HUDUDLARNI IJTIMOIY-IQTISODIY RIVOJLANTIRISHDA MAHALLIY
BUDJETLARNING AHAMIYATI
Salomova Muyassar Fayzullaevna
Termiz davlat universiteti, Iqtisodiyot (tarmoqlar va soxalar bo’yicha) mutaxassisligi
2-bosqich magistranti
Annotatsiya
Ushbu maqolada hududlarni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish jarayonida mahalliy
budjetlarning o‘rni va ahamiyati o‘rganiladi. Mahalliy budjetlar hududlar iqtisodiyotini
rivojlantirishda qanday vositalar bilan ishtirok etishi, ularning moliyaviy barqarorlik
va ijtimoiy farovonlikni ta’minlashdagi roli tahlil qilinadi. Shu bilan birga, dunyo
amaliyoti va O‘zbekiston tajribasi asosida mahalliy budjetlarni samarali boshqarish
yo‘llari ko‘rib chiqiladi.
Kalit so’zlar.
Mahalliy budjet, ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish, moliyaviy
barqarorlik, davlat boshqaruvi, hududiy rivojlanish.
Abstract
This article examines the role and importance of local budgets in the socio-
economic development of regions. It analyzes the means by which local budgets
participate in the development of the regional economy, their role in ensuring financial
stability and social well-being. At the same time, it considers ways to effectively
manage local budgets based on world practice and the experience of Uzbekistan.
Keywords.
Local budget, socio-economic development, financial stability,
public administration, regional development.
KIRISH
Hududlarning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi mamlakatning umumiy barqarorligi
va farovonligiga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Mahalliy budjetlar bu rivojlanishning asosiy
moliyaviy resursi hisoblanib, ular orqali davlat va mahalliy hokimiyatlarning siyosiy
va iqtisodiy dasturlari amalga oshiriladi. Mahalliy budjetlar hududlar aholisining
turmush darajasini oshirish, infratuzilma rivojini ta’minlash, ijtimoiy dasturlarni
moliyalashtirish uchun muhim vositadir. Ushbu maqolada mahalliy budjetlarning
hududlarni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishdagi roli ko‘rib chiqiladi.
Mahalliy budjetlar hududlarning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini ta’minlashda
muhim moliyaviy asos bo‘lib xizmat qiladi. Ular mahalliy hokimiyat organlarining
moliyaviy mustaqilligini ta’minlash, hududiy infratuzilmani rivojlantirish, aholini
ijtimoiy himoya qilish va iqtisodiy taraqqiyotni qo‘llab-quvvatlash kabi vazifalarni
bajaradi.
144
ADABIYOTLAR TAHLILI VA METODOLOGIYA
Mahalliy budjetlar va ularning hududiy rivojlanishdagi o‘rni bo‘yicha ko‘plab
ilmiy asarlar va tadqiqotlar mavjud. Misol uchun, A. Smith va D. Ricardo kabi
iqtisodiy nazariyachilar davlat moliyasining ahamiyatini ta’kidlashgan. Zamonaviy
tadqiqotlarda mahalliy budjetlar infratuzilma rivojlanishiga va aholining turmush
darajasiga ta’sirini o‘rganish keng o‘rin olgan. O‘zbekiston tajribasiga kelsak, I.
Karimov tomonidan boshlangan iqtisodiy islohotlar natijasida mahalliy hokimiyatlar
va ularning moliyaviy mustaqilligi kuchaygan.
Ushbu tadqiqotda adabiyotlarni tahlil qilish, statistik ma’lumotlar asosida
iqtisodiy rivojlanish ko‘rsatkichlarini o‘rganish va solishtirma tahlil usullari
qo‘llanildi. Mahalliy budjetlarning hududiy rivojlanishga ta’sirini aniqlash uchun
mintaqaviy daromadlar va xarajatlar tuzilmasi, ularning aholining turmush darajasiga
ta’siri o‘rganildi.
NATIJALAR
Tahlillar shuni ko‘rsatadiki, mahalliy budjetlar hududlarni ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlantirishda muhim rol o‘ynaydi. Ular orqali infratuzilma loyihalari
moliyalashtiriladi, ijtimoiy dasturlar amalga oshiriladi. Tahlillar shuni ko‘rsatdiki,
mahalliy budjetlarning samarali boshqarilishi hududlarning iqtisodiy barqarorligini
oshirishda muhim ahamiyatga ega. O‘zbekistonda mahalliy budjetlarning rolini
kuchaytirish, ularni samarali boshqarish, moliyaviy resurslardan oqilona foydalanish
zarurati mavjud.
1-rasm. Mahalliy budjetning daromad va xarajat qismlarining taqsimlanishi aks
ettirilgan grafik.
1.
Mahalliy budjet – bu viloyat, shahar va tuman darajasidagi davlat budjetining
tarkibiy qismi bo‘lib, hududiy byudjet siyosati doirasida shakllantiriladi va amalga
oshiriladi. Uning tarkibiga quyidagi daromad va xarajatlar kiradi:
145
1.1. Mahalliy budjet daromadlari:
•
Soliq tushumlari
(QQSdan ajratmalar, foyda solig‘i, jismoniy shaxslar
daromad solig‘i, aksiz soliq va boshqalar).
•
Davlat bojlari va yig‘imlari
.
•
Davlat subsidiyalari va transfertlari
.
•
Mahalliy soliqlar va yig‘imlar
.
•
Davlat mulkini ijaraga berishdan tushumlar
.
1.2. Mahalliy budjet xarajatlari:
•
Ijtimoiy soha
(ta’lim, sog‘liqni saqlash, madaniyat, sport va ijtimoiy
himoya).
•
Infratuzilma
(yo‘llar, transport, kommunal xizmatlar).
•
Ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish
.
•
Hududiy iqtisodiy loyihalar
.
•
Mahalliy davlat boshqaruvi organlarining xarajatlari
.
2. Mahalliy budjetlarning ijtimoiy rivojlanishdagi o‘rni
Mahalliy budjetlar ijtimoiy infratuzilmani yaxshilash, aholi farovonligini
oshirish va bandlikni ta’minlashda muhim o‘rin tutadi. Asosiy yo‘nalishlar
quyidagilardan iborat:
2.1. Ta’lim va sog‘liqni saqlash tizimini moliyalashtirish
Mahalliy budjet mablag‘lari maktablar, bog‘chalar, oliy ta’lim muassasalari va
tibbiy muassasalarni qurish va ta’mirlash uchun sarflanadi. Bu esa ta’lim sifati va
sog‘liqni saqlash tizimini yaxshilashga xizmat qiladi.
2.2. Hududiy bandlikni oshirish
Mahalliy budjet hisobidan amalga oshiriladigan infratuzilma loyihalari yangi ish
o‘rinlari yaratishga sabab bo‘ladi. Shuningdek, tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash
dasturlari orqali kichik biznes va o‘rta biznesni rivojlantirishga hissa qo‘shiladi.
2.3. Kommunal xizmatlarni rivojlantirish
Mahalliy budjet mablag‘lari suv ta’minoti, elektr energiyasi, yo‘llarni ta’mirlash
kabi muhim xizmatlarga yo‘naltiriladi. Bu esa aholi turmush darajasini oshirishga
yordam beradi.
3. Mahalliy budjetlarning iqtisodiy rivojlanishdagi o‘rni
Mahalliy budjetlar hududiy iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirish uchun asosiy
vositalardan biridir. U quyidagi jihatlar orqali iqtisodiy rivojlanishga xizmat qiladi:
3.1. Mahalliy investitsiyalarni rag‘batlantirish
Mahalliy budjetdan ajratiladigan grantlar, subsidiyalar va soliq imtiyozlari
investitsiyalarni jalb qilishga yordam beradi. Bu esa hududiy iqtisodiyotning o‘sishini
ta’minlaydi.
3.2. Infratuzilma loyihalarini moliyalashtirish
146
Yangi yo‘llar, ko‘priklar, sanoat hududlari va logistika markazlari qurilishi
orqali hududning iqtisodiy salohiyati oshiriladi. Bu esa mahalliy tadbirkorlik va
savdoning rivojlanishiga hissa qo‘shadi.
3.3. Mahalliy sanoat va tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash
Mahalliy budjet mablag‘lari orqali tadbirkorlik subyektlariga moliyaviy yordam
berish, kreditlar ajratish va biznesni rivojlantirishga sharoit yaratish mumkin.
4. Mahalliy budjetlar muammolari va ularni hal qilish yo‘llari
4.1. Muammolar:
•
Mahalliy budjet daromadlarining cheklanganligi
– soliqlarning katta
qismi markaziy budjetga yo‘naltirilgani sababli mahalliy budjetlar yetarlicha mablag‘
yig‘a olmaydi.
•
Xarajatlarning nomutanosibligi
– ba’zi hududlarda budjet mablag‘lari
noto‘g‘ri taqsimlanishi iqtisodiy rivojlanishga to‘sqinlik qiladi.
•
Byurokratik to‘siqlar
– mahalliy hokimiyat organlarining qaror qabul
qilishdagi sustkashligi loyihalarning kechikishiga olib keladi.
4.2. Muammolarni hal etish yo‘llari:
•
Mahalliy daromad bazasini kengaytirish
– yangi soliqlar joriy etish va
tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash orqali budjet daromadlarini oshirish.
•
Soliq ajratmalarining oshirilishi
– mahalliy hokimiyatga ko‘proq
mustaqillik berish orqali budjetning barqarorligini ta’minlash.
•
Raqamlashtirish va shaffoflikni oshirish
– budjet xarajatlarini ochiq
e’lon qilish orqali korrupsiyaga qarshi kurashish va samaradorlikni oshirish.
XULOSA
Mahalliy budjetlar hududlarning barqaror va izchil rivojlanishida muhim o‘rin
tutadi. Ularni samarali boshqarish orqali nafaqat iqtisodiy, balki ijtimoiy rivojlanishga
ham erishish mumkin. Mahalliy hokimiyat organlari moliyaviy mustaqillikni
ta’minlashi va hududlarga xos resurslarni oqilona boshqarishi lozim.
Mahalliy budjetlar hududlarni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning muhim
moliyaviy vositasi hisoblanadi. Ular orqali ta’lim, sog‘liqni saqlash, infratuzilma va
tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash amalga oshiriladi. Mahalliy budjetlarning
samaradorligini oshirish uchun moliyaviy mustaqillikni kuchaytirish, soliq
tushumlarini ko‘paytirish va raqamlashtirish jarayonlarini jadallashtirish zarur. Shu
orqali hududlarning barqaror rivojlanishi ta’minlanishi mumkin.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
1.
Smith, A. (1776). The Wealth of Nations.
2.
Ricardo, D. (1817). On the Principles of Political Economy and Taxation.
147
3.
Karimov, I. (1995). O‘zbekistonning iqtisodiy islohotlari. Tashkent:
O‘zbekiston.
