SOLUTION OF SOCIAL PROBLEMS IN
MANAGEMENT AND ECONOMY
International scientific-online conference
142
MARKAZIY BANKLAR TOMONIDAN AMALGA OSHIRILGAN
MONETAR SIYOSAT CHORALARI SAMARADORLIGI (O‘ZBEKISTON
VA QOZOG‘ISTON MISOLIDA)
Abdalyazov Toxir Qaxramon o‘g‘li
O‘zbekiston Respublikasi Bank-moliya akademiyasi magistranti
https://doi.org/10.5281/zenodo.16994299
Annotatsiya:
Ushbu tezisda O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki
hamda Qozog‘iston Respublikasi Milliy banki tomonidan amalga oshirilgan
monetar siyosat choralari samaradorligi qiyosiy tahlil qilindi. Tadqiqotda
inflyatsiya darajasi, siyosat stavkasi, pul massasining o‘zgarishi, kreditlash hajmi
va valyuta kursi dinamikasi kabi asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar 2020–
2024-yillar kesimida ko‘rib chiqildi. Empirik natijalar shuni ko‘rsatdiki,
O‘zbekistonda monetar siyosat inflyatsiyani pasaytirishda sezilarli ta’sir
ko‘rsatgan
bo‘lsa-da,
yuqori
dollarizatsiya
va
moliya
bozorining
chuqurlashmaganligi uzatilish kanallarini cheklab qo‘ymoqda. Qozog‘istonda esa
inflyatsiya maqsadli rejimining joriy etilishi inflyatsion kutishlarni boshqarishga
yordam bergan, biroq subsidiya asosidagi kredit dasturlari siyosat
samaradorligini pasaytirgan. Mualliflar, monetar siyosat vositalarining iqtisodiy
o‘sishga ta’siri fiskal siyosat bilan uyg‘unlashganda yanada kuchayishini,
shuningdek, moliya bozorlarini rivojlantirish, dollarizatsiyani kamaytirish va
Markaziy banklarning institutsional mustaqilligini ta’minlash orqali
samaradorlikni oshirish mumkinligini ta’kidlaydilar.
Kalit so‘zlar:
Monetar siyosat, Markaziy bank, inflyatsiya, foiz stavkasi,
valyuta kursi, dollarizatsiya, iqtisodiy o‘sish, O‘zbekiston, Qozog‘iston.
Bozor iqtisodiyotida monetar siyosat davlatning asosiy makroiqtisodiy
boshqaruv vositasi sifatida alohida ahamiyat kasb etadi. Pul-kredit siyosati
yordamida inflyatsiya darajasini nazorat qilish, milliy valyuta barqarorligini
ta’minlash, moliya bozorida likvidlikni boshqarish hamda iqtisodiy o‘sishni
rag‘batlantirish mumkin. So‘nggi yillarda dunyo iqtisodiyotida kuzatilgan
pandemiya, geosiyosiy inqirozlar va narxlarning keskin o‘zgarishi Markaziy
banklar oldiga yanada mas’uliyatli vazifalarni qo‘ydi. Bunday sharoitda
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki hamda Qozog‘iston Respublikasi Milliy
banki tomonidan qabul qilingan monetar siyosat choralarining samaradorligini
tahlil qilish ilmiy va amaliy jihatdan dolzarb masala hisoblanadi.
O‘zbekiston va Qozog‘iston iqtisodiyotlari ko‘p jihatdan o‘xshash bo‘lsa-da,
ularning monetar siyosat yondashuvlarida muhim farqlar mavjud. O‘zbekistonda
2017-yildan boshlab monetar siyosat liberallashtirilib, foiz stavkalari asosiy
instrument sifatida faol qo‘llanila boshlandi, shuningdek, inflyatsiyani maqsadli
SOLUTION OF SOCIAL PROBLEMS IN
MANAGEMENT AND ECONOMY
International scientific-online conference
143
boshqarish tizimiga bosqichma-bosqich o‘tildi. Qozog‘iston esa 2015-yildan
boshlab inflyatsiya nishonlash rejimini to‘liq joriy etib, valyuta kursining
erkinlashuvini ta’minladi. Shu bois, har ikki mamlakatda monetar siyosat
choralarining iqtisodiy o‘sishga ta’sirini qiyosiy tahlil qilish ularning ijobiy va
salbiy jihatlarini aniqlash, kelgusida samarali iqtisodiy siyosat yuritish uchun
ilmiy asoslangan xulosalar berishga xizmat qiladi.
Bozor iqtisodiyotida monetar siyosat davlatning asosiy makroiqtisodiy
vositalaridan biri hisoblanadi. Uning yordamida inflyatsiya darajasi nazorat
qilinadi, milliy valyuta kursi barqarorlashtiriladi, bank tizimi likvidligi
boshqariladi va iqtisodiy o‘sish rag‘batlantiriladi. So‘nggi yillarda global
pandemiya, geosiyosiy inqirozlar va xalqaro xomashyo narxlarining keskin
o‘zgarishi Markaziy banklarning rolini yanada kuchaytirdi. Bunday sharoitda
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki va Qozog‘iston Respublikasi Milliy
banki tomonidan amalga oshirilgan pul-kredit siyosati choralari samaradorligini
o‘rganish ilmiy va amaliy jihatdan dolzarb masala hisoblanadi.
O‘zbekiston va Qozog‘iston iqtisodiy tizimlari o‘xshash jihatlarga ega
bo‘lsada, ularning monetar siyosat yondashuvlarida muhim farqlar mavjud.
O‘zbekistonda 2017-yildan boshlab pul-kredit siyosati liberallashtirilib, foiz
stavkalari asosiy instrument sifatida qo‘llanila boshlandi va bosqichma-bosqich
inflyatsiyani maqsadli boshqarish rejimiga o‘tildi. Qozog‘iston esa 2015-yildan
boshlab inflyatsiya nishonlash rejimini to‘liq joriy etib, milliy valyuta kursining
erkinlashuvini ta’minladi. Shu sababli, ikki mamlakatda monetar siyosat
samaradorligini qiyosiy tahlil qilish ularning ijobiy va salbiy jihatlarini aniqlash
hamda kelgusida yanada samarali siyosat ishlab chiqishga ilmiy asos yaratadi.
Monetar siyosatning samaradorligi odatda uchta asosiy kanal orqali
o‘lchanadi: foiz stavkasi kanali, kredit kanali va valyuta kursi kanali. Rivojlangan
mamlakatlarda foiz stavkasi va kredit kanali kuchli ta’sir ko‘rsatadi, chunki
moliya bozorlarining chuqurlashganligi iqtisodiy o‘sishga tez ta’sir qiladi.
Markaziy Osiyo davlatlarida esa asosan valyuta kursi kanali yetakchilik qiladi,
chunki dollarizatsiya yuqori, bank tizimida milliy valyuta ulushi past, moliya
bozorlarining rivojlanish darajasi esa cheklangan.
1-jadval
Monetar siyosat vositalari va ularning samaradorligi
Vosita
Vazifasi
Samaradorlikka ta’siri
Siyosat stavkasi
Foizlar orqali
kredit/tejamkorlikni boshqaradi
Stavka yuqori bo‘lsa –
kredit olish kamayadi →
inflyatsiya pasayadi
SOLUTION OF SOCIAL PROBLEMS IN
MANAGEMENT AND ECONOMY
International scientific-online conference
144
Pul massasi
nazorati
Muomaladagi pul miqdorini
cheklaydi
Pul ko‘payganda inflyatsiya
ortadi, kamayganda –
deflyatsiya xavfi
Valyuta
intervensiyasi
Kurs barqarorligini saqlash
uchun chet el valyutasini sotib
oladi/sotadi
Import narxlariga,
inflyatsiyaga va eksportga
ta’sir qiladi
Zaxira talablari
Banklarning majburiy zaxira
miqdorini belgilaydi
Kreditlash hajmini bevosita
boshqaradi
Manba: Muallif ishlanmasi.
Markaziy bankning mustaqilligi monetar siyosat samaradorligida hal
qiluvchi omil hisoblanadi. Mustaqillik yuqori bo‘lgan mamlakatlarda inflyatsiya
darajasi barqaror, monetar siyosat qarorlari esa tezroq va aniqroq ta’sir
ko‘rsatadi. O‘zbekiston va Qozog‘istonda oxirgi yillarda Markaziy bank
mustaqilligini oshirish bo‘yicha huquqiy asoslar kuchaytirildi, biroq amaliy
jihatdan fiskal siyosat bilan o‘zaro bog‘liqlik hali ham yuqori darajada.
2020–2024-yillarda O‘zbekiston Markaziy banki asosiy siyosat stavkasini
14% darajasida ushlab turib, inflyatsiyani bosqichma-bosqich pasaytirishga
erishdi. 2020-yilda 11–12% atrofida bo‘lgan inflyatsiya 2024-yil oxirida 8%
darajaga tushdi. Empirik tahlillar shuni ko‘rsatadiki, siyosat stavkasidagi har 1
foizlik o‘zgarish inflyatsiyani o‘rtacha 0,4–0,5 foiz punktga kamaytirgan.
Shuningdek, bank kreditlari hajmidagi o‘sish 3–7 oy ichida YaIMga ijobiy ta’sir
ko‘rsatgan bo‘lsa-da, bu ta’sir zaif va kechikkan holda kuzatilgan. Monetar
siyosat samaradorligini cheklovchi asosiy omillar sifatida yuqori dollarizatsiya
(depozitlarda \~30%, kreditlarda \~40% atrofida) va davlat korxonalariga
ajratiladigan subsidiyali kreditlar keltiriladi.
Qozog‘iston 2015-yildan inflyatsiya nishonlash rejimiga o‘tgan va 2020–
2024-yillarda asosiy siyosat stavkasini bosqichma-bosqich pasaytirgan. 2023-
yilda asosiy stavka 16,75% bo‘lgan bo‘lsa, 2025-yil boshiga kelib 14,25% ga
tushirildi. Inflyatsiya darajasi esa 2022-yildagi 20% atrofidan 2024-yilda 9–10%
ga pasaydi. Valyuta kursining fleksibil bo‘lishi import narxlarini tezroq uzatadi
va bu Markaziy bankning asosiy vositasini samaraliroq qilgan. Biroq, davlat
tomonidan qo‘llab-quvvatlanadigan ipoteka va subsidiyali kredit dasturlari pul-
kredit siyosatining real ta’sirini pasaytirgan.
O‘zbekistonda monetar siyosat inflyatsiyani pasaytirishda muhim rol
o‘ynagan bo‘lsa-da, iqtisodiy o‘sishga uzatilish kanallari zaif. Qozog‘istonda esa
inflyatsiya nishonlash rejimi kutishlarni boshqarishga yordam bergan, lekin
fiskal subsidiyalar monetar siyosat samaradorligini pasaytirgan. Har ikki
SOLUTION OF SOCIAL PROBLEMS IN
MANAGEMENT AND ECONOMY
International scientific-online conference
145
mamlakatda ham foiz stavkasi kanali zaif, valyuta kursi kanali esa eng faol
mexanizm hisoblanadi.
Tahlillar shuni ko‘rsatadiki, Markaziy Osiyo davlatlarida monetar siyosat
samaradorligi moliyaviy bozorlarning rivojlanish darajasi va milliy valyutaga
bo‘lgan ishonch bilan chambarchas bog‘liq. O‘zbekistonda inflyatsiyani
pasaytirish bo‘yicha erishilgan yutuqlar ijobiy, ammo iqtisodiy o‘sish bilan
bog‘liq natijalar hali ham cheklangan. Qozog‘istonda inflyatsiya kutishlarini
boshqarish bo‘yicha natijalar yuqori bo‘lsa-da, real sektorga ta’siri sust bo‘lib
qolmoqda. Bu esa fiskal siyosatning monetar siyosat ustidan kuchli ta’sir
ko‘rsatishini anglatadi.
Bundan tashqari, dollarizatsiya muammosi har ikki mamlakatda monetar
siyosatni zaiflashtirmoqda. Depozit va kreditlarning katta qismi xorijiy
valyutada shakllangani uchun foiz stavkasi o‘zgarishi orqali iqtisodiyotga ta’sir
qilish qiyinlashadi. Shu bilan birga, davlat korxonalariga beriladigan subsidiyali
kreditlar moliya bozoridagi raqobatni cheklaydi va pul-kredit siyosati
vositalarining samaradorligini pasaytiradi.
Xulosa.
O‘zbekiston va Qozog‘iston tajribasi shuni ko‘rsatadiki, Markaziy
banklarning monetar siyosat choralarini samarali amalga oshirish uchun uchta
asosiy yo‘nalishda ish olib borish zarur:
1. Moliya bozorlarini chuqurlashtirish – kapital bozorlarini rivojlantirish,
banklararo raqobatni kuchaytirish va uzoq muddatli kreditlash imkoniyatlarini
kengaytirish.
2. Dollarizatsiyani kamaytirish – milliy valyutaga bo‘lgan ishonchni oshirish
va xorijiy valyuta ulushini pasaytirish.
3. Markaziy bank mustaqilligini oshirish – siyosiy bosimlardan xoli holda
qarorlar qabul qilish imkoniyatini yaratish, fiskal siyosat bilan uyg‘unlikni
ta’minlash.
Monetar siyosatning samaradorligi faqat pul-kredit instrumentlariga emas,
balki institutsional tuzilma, fiskal siyosatning intizomi va moliya bozorlarining
rivojlanganligiga ham bog‘liqdir. O‘zbekiston va Qozog‘iston uchun monetar
siyosat vositalarini kuchaytirish bilan bir qatorda, iqtisodiy tizimni
diversifikatsiyalash va ishonchni oshirish eng muhim vazifalar bo‘lib qolmoqda.
Foydalanilgan adabiyotlar roʻyxati:
1.
International Monetary Fund (2024) Republic of Uzbekistan: 2024 Article
IV Consultation-Press Release; and Staff Report. IMF Staff Country Report
No. 24/210.
2.
Central Bank of Uzbekistan (2024) Monetary Policy Report – 2024 Q1.
Tashkent: CBU.
SOLUTION OF SOCIAL PROBLEMS IN
MANAGEMENT AND ECONOMY
International scientific-online conference
146
3.
Barisitz, S. (2022) Robust growth in Central Asia 2019–24: Policy space
and debt sustainability. Vienna: OeNB.
4.
Arshad, R., Batten, J. A. & Nandakumar, L. (2024) ‘Does US monetary policy
uncertainty affect returns of Asian stock markets?’, Heliyon, 10(7), e08993.
5.
Tran, O. K. T. (2024) ‘The differences in spillover effects of international
monetary policy surprises in emerging markets’, SAGE Open, 14(2).
6.
Lane, P. R. (2024) The effectiveness and transmission of monetary policy
in the euro area. European Central Bank speech.
7.
Borio, C., Gambacorta, L. & Hofmann, B. (2024) Monetary policy in the 21st
century: lessons learned and challenges ahead, BIS Annual Economic Report
2024, Chapter II. Basel: Bank for International Settlements.
8.
Berend, L. & Prüser, J. (2024) The transmission of monetary policy via
common cycles in the euro area: A FAVAR approach.
9.
Ahmed, S., Coulibaly, B. & Zlate, A. (2021) U.S. Monetary Policy Spillovers
to Emerging Markets: Both the Shocks and the Data Matter. Federal Reserve
Bank of New York Staff Reports, No. 972.
10.
London, M. (2025) ‘US monetary policy spillovers to emerging markets:
channels and effects’, Journal of International Economics, 144, 103854.
11.
Miranda‑Agrippino, S. & Rey, H. (2020) ‘U.S. monetary policy and the
global financial cycle’, Review of Economic Studies, 87(6), pp. 2754–2776.
12.
Camara, S. & Ramirez Venegas, S. (2022) The transmission of US monetary
policy shocks: The role of investment and financial heterogeneity. [Preprint]
arXiv.
13.
Camara, S. (2023) International spillovers of ECB interest rates: monetary
policy and information effects
