SOLUTION OF SOCIAL PROBLEMS IN
MANAGEMENT AND ECONOMY
International scientific-online conference
36
STRATEGIK BOSHQARUV HISOBIDA BUDJETLARTISHNING
BOSQICHLARI
Hamroyeva Zuhra
Toshkent Davlat Iqtisodiyot Universiteti
Moliya hisob va hisobot kafedra o’qituvchisi
Norquvvatov Suxrob
Toshkent Davlat Iqtisodiyot Universiteti
Bha73/23 talabasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.15473155
Annatatsiya.
Strategik boshqaruv hisobi zamonaviy korxonalarda uzoq
muddatli maqsadlarga erishish uchun zarur bo‘lgan moliyaviy va nisbiy
axborotlar bazasini shakllantiradi. Ayniqsa, budjetlashtirish jarayoni strategik
maqsadlarga erishishda asosiy vositalardan biri hisoblanadi. Ushbu tezisda
strategik boshqaruv hisobining budjetlashtirish jarayonidagi o‘rni va uning
asosiy bosqichlari atroflicha tahlil qilinadi. Xususan, rejalashtirish, prognozlash,
moliyaviy resurslarni taqsimlash, monitoring va tahlil qilish kabi bosqichlar
ketma-ketlikda bayon etiladi. Shuningdek, har bir bosqichning korxonaning
uzoq muddatli strategik muvaffaqiyatiga ta’siri yoritiladi. Tadqiqotda
budjetlashtirishda qo‘llaniladigan zamonaviy yondashuvlar, SWOT-tahlil, KPI
indikatorlar va balanslashgan ko‘rsatkichlar tizimi (BSC) kabi usullarga ham
to‘xtalib o‘tiladi. Tezisda amaliy misollar asosida budjetlashtirish
bosqichlarining real faoliyatga ta’siri ko‘rsatiladi va ularni takomillashtirish
yo‘llari taklif qilinadi. Bu orqali strategik boshqaruv hisobi samarali qaror qabul
qilishda qanday xizmat qilishi tushuntiriladi.
Kalit so’zlar:
Strategik boshqaruv hisobi, budjetlashtirish, budjetlashtirish
bosqichlari, moliyaviy rejalashtirish, strategik rejalashtirish, SWOT tahlil, KPI
ko‘rsatkichlari, BSC tizimi, qaror qabul qilish
Zamonaviy
iqtisodiy
muhitda
korxona
va
tashkilotlarning
raqobatbardoshligini ta’minlash, moliyaviy barqarorlikka erishish hamda uzoq
muddatli maqsadlarni amalga oshirishda strategik yondashuv muhim ahamiyat
kasb etadi. Bunday yondashuvning asosi sifatida strategik boshqaruv hisobi
ajralib turadi. U nafaqat moliyaviy axborotni, balki strategik qarorlar qabul
qilish uchun zarur bo‘lgan tahliliy va prognoz ma’lumotlarni ham taqdim etadi.
Strategik boshqaruv hisobi doirasida amalga oshiriladigan budjetlashtirish
jarayoni esa korxonaning strategik yo‘nalishlarini aniq belgilash, resurslarni
oqilona taqsimlash va samarali boshqaruv tizimini shakllantirish imkonini
beradi. Bu jarayon rejalashtirish, prognozlash, moliyaviy resurslarni taqsimlash,
monitoring va tahlil kabi bosqichlarni o‘z ichiga oladi. Har bir bosqich strategik
SOLUTION OF SOCIAL PROBLEMS IN
MANAGEMENT AND ECONOMY
International scientific-online conference
37
maqsadlarga erishishda o‘ziga xos ahamiyat kasb etadi va yakuniy natijalarning
muvaffaqiyatiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Mazkur tezis ishida strategik
boshqaruv hisobining budjetlashtirishdagi o‘rni, uning bosqichlari va har bir
bosqichning korxona strategiyasiga ta’siri chuqur tahlil qilinadi. Bundan maqsad
— strategik yondashuv orqali budjetlashtirish tizimini takomillashtirish va
korxonalarning uzoq muddatli rivojlanishiga hissa qo‘shish imkoniyatlarini
aniqlashdir.
Adabiyotlar sharhi
Strategik boshqaruv hisobi va budjetlashtirishning o‘zaro bog‘liqligi
bo‘yicha ilmiy adabiyotlarda turli yondashuvlar mavjud bo‘lib, ularning har biri
mavzuning muhim jihatlarini yoritadi. Jumladan, R.Kaplan va D.Norton (1996)
tomonidan ishlab chiqilgan Balanced Scorecard konsepsiyasi strategik
maqsadlarni moliyaviy ko‘rsatkichlar bilan uyg‘unlashtirish zarurligini
asoslaydi. Ushbu yondashuv strategik boshqaruv hisobi ma’lumotlarini budjet
jarayonlariga tatbiq etish orqali tashkilot faoliyatini tizimli boshqarish imkonini
beradi.
Horngren, Sundem va Stratton (2019) boshqaruv hisobi vositalarining
qaror qabul qilishdagi o‘rnini ochib bergan holda, byudjetlashtirish jarayonini
nafaqat moliyaviy nazorat vositasi, balki strategik rejalashtirish elementiga
aylantirish zarurligini ta’kidlaydi. Ayniqsa, ular budjetni tashkilot ichidagi
strategik aloqalarni mustahkamlovchi vosita sifatida talqin qilishadi.
C. Drury (2020) esa boshqaruv hisobining zamonaviy metodlarini tahlil
qilib, activity-based budgeting (faoliyatga asoslangan budjetlashtirish)
yondashuvi orqali strategik hisob axborotini rejalashtirishga bog‘lash usullarini
ko‘rsatib beradi. Unga ko‘ra, an’anaviy budjetlashtirish yondashuvi tashkilotning
strategik muhitga moslashuvchanligini cheklab qo‘yadi.
Mahalliy adabiyotlarda esa ushbu mavzu bo‘yicha nisbatan yangi
yondashuvlar kuzatilmoqda. Jumladan, A.A. Egamberdiyev (2021) o‘zining
“Strategik boshqaruv va rejalashtirish asoslari” asarida strategik maqsadlarga
erishishda boshqaruv hisobi axborotlarining roli va bu axborotlarning budjet
ko‘rsatkichlariga ta’sirini chuqur yoritgan. Shuningdek, G.S. Abdullayeva (2023)
budjetlashtirishni strategik rejalashtirish bilan uyg‘unlashtirish masalasini
milliy tajriba asosida tahlil qilgan.
Boshqa bir manba, OECD (2022) tomonidan tayyorlangan hisobotda esa
davlat byudjet tizimlarida strategik boshqaruv hisobi yondashuvlarining joriy
etilishi va natijadorlikni oshirishga xizmat qiluvchi ilg‘or tajribalar tahlil etiladi.
SOLUTION OF SOCIAL PROBLEMS IN
MANAGEMENT AND ECONOMY
International scientific-online conference
38
Bu tajriba xususiy sektor uchun ham moslashtirilishi mumkinligi ko‘rsatib
beriladi.
CIMA (2021) tomonidan taqdim etilgan strategik boshqaruv hisobi bo‘yicha
qo‘llanma esa korxonalarda budjetlashtirishni strategik qarorlar bilan
uyg‘unlashtirishda qanday amaliy usullarni qo‘llash mumkinligini tushuntiradi.
Ayniqsa, bu yerda rolling budgets, scenario planning va zero-based budgeting
kabi zamonaviy texnikalarning ahamiyati ta’kidlanadi.
Tahlil va muhokama
Strategik boshqaruv hisobi va budjetlashtirish o‘rtasidagi bog‘liqlik hozirgi
zamonaviy korxonalarda samarali strategik boshqaruvni tashkil etishning asosi
sifatida namoyon bo‘lmoqda. Strategik boshqaruv hisobi – bu nafaqat moliyaviy
natijalarni hisobga olish tizimi, balki tashkilotning uzoq muddatli maqsadlariga
erishishini ta’minlaydigan strategik axborotlar asosida qarorlar qabul qilishga
xizmat qiluvchi tizimdir. Budjetlashtirish esa bu jarayonning amaliy ifodasi
bo‘lib, strategik maqsadlarni aniq sonli ko‘rsatkichlar va moliyaviy rejalar orqali
real hayotga tadbiq etadi.
Strategik boshqaruv hisobi tashkilotlarda budjetlashtirish jarayonining har
bir bosqichida axborot asosini yaratadi. Bu axborotlar nafaqat o‘tgan davrdagi
faoliyat natijalarini, balki bozor tendensiyalari, raqobatchilar harakati,
xaridorlarning ehtiyojlari va resurslar imkoniyatini ham qamrab oladi. Bunday
keng qamrovli tahlil natijasida tuzilgan budjetlar yanada real, barqaror va
strategik jihatdan asoslangan bo‘ladi.
Tahlil shuni ko‘rsatadiki, budjetlashtirishda strategik boshqaruv hisobining
quyidagi tamoyillarga asoslangan holda qo‘llanilishi katta ahamiyatga ega:
1. Maqsadlilik va uzviylik: Budjetlar faqat moliyaviy chegaralarni emas,
balki strategik yo‘nalishlarni ham aks ettirishi lozim. Masalan, korxonaning
raqobat ustunligini oshirish maqsadida ishlab chiqilgan strategik reja, unga mos
xarajatlar va investitsiyalar budjetida o‘z aksini topishi kerak. Shuningdek,
budjetlar faqat joriy yil uchun emas, balki uzoq muddatli istiqbolni ham ko‘zda
tutgan bo‘lishi kerak.
2. Moslashuvchanlik va dinamiklik: Bozor muhitining tez o‘zgarayotgan
sharoitida korxonalarning byudjet tizimi ham doimiy yangilanib borishi zarur.
Strategik boshqaruv hisobi yordamida korxonalar o‘z strategiyalarini qayta
ko‘rib chiqib, budjetlarni shunga moslashtirish imkoniyatiga ega bo‘ladilar.
3. Raqamli texnologiyalarni integratsiya qilish: Bugungi kunda
budjetlashtirish jarayonlarini avtomatlashtirish va strategik tahlillarni
chuqurlashtirish uchun Big Data, AI va BI (Business Intelligence) tizimlaridan
SOLUTION OF SOCIAL PROBLEMS IN
MANAGEMENT AND ECONOMY
International scientific-online conference
39
keng foydalanilmoqda. Bu texnologiyalar strategik boshqaruv hisobi orqali
yig‘ilgan ma’lumotlarni tez va aniq tahlil qilishga xizmat qiladi. Masalan, bir
necha ssenariy asosida tuzilgan budjetlar orqali xavflarni baholash va eng
maqbul strategiyani tanlash mumkin bo‘ladi.
4. Natijaga yo‘naltirilgan ko‘rsatkichlar tizimi: Strategik boshqaruv hisobi
doirasida ishlatiladigan KPI (Asosiy samaradorlik ko‘rsatkichlari) orqali tuzilgan
budjetlar tashkilot faoliyatini raqamli mezonlar asosida nazorat qilish imkonini
beradi. Bu orqali resurslar taqsimoti yanada maqsadli, strategik va samarali
amalga oshiriladi.
5. Strategik risklarni boshqarish: Har qanday strategik qarorlar o‘z ichida
muayyan darajadagi tavakkalchilikni ham olib keladi. Shu bois, strategik
boshqaruv hisobi budjetlashtirish jarayonida risklarni oldindan aniqlash,
baholash va ularni minimallashtirish mexanizmlarini ishlab chiqishda muhim
ahamiyat kasb etadi.
6. Innovatsion yondashuvlar: Agile va Design Thinking kabi zamonaviy
metodologiyalar strategik boshqaruv hisobi va budjetlashtirish jarayonini
yanada moslashuvchan, kreativ va mijozga yo‘naltirilgan qilishga xizmat
qilmoqda. Bunday yondashuvlar orqali korxonalar bozor ehtiyojlariga tez
moslashib, strategik ustunlikka erishish imkoniyatiga ega bo‘lmoqda.
7.
Inson kapitali va madaniyatning roli: Budjetlashtirishning strategik
asosda tashkil etilishi uchun tashkilotda muayyan korporativ madaniyat
shakllangan bo‘lishi va xodimlar strategik fikrlashga ega bo‘lishlari lozim. Shu
bois, strategik boshqaruv hisobini samarali joriy etishda xodimlarning malakasi
va bilim darajasi asosiy omil hisoblanadi.
Xulosa
Strategik boshqaruv hisobi va budjetlashtirish tizimlari korxona faoliyatini
samarali boshqarishda o‘zaro chambarchas bog‘liq hisoblanadi. Ularning
uyg‘unligi strategik rejalarning moliyaviy ta’minlanishini mustahkamlab,
resurslardan oqilona foydalanish imkonini yaratadi. Bugungi kunda raqobat
kuchayib borayotgan muhitda korxonalar strategik qarorlarni asoslashda
nafaqat an’anaviy moliyaviy ko‘rsatkichlarga, balki bozordagi holat, xaridor
ehtiyojlari va ichki jarayonlar monitoringiga ham tayanishi zarur. Strategik
boshqaruv hisobini takomillashtirish esa budjet jarayonini moslashuvchan va
natijador qilishga xizmat qiladi. Shu bois, bu ikki tizimni uyg‘un holda joriy qilish
har bir tashkilot uchun dolzarb va foydalidir.
Foydalanilgan adabiyotlar roʻyxati:
1. Shank J.K., Govindarajan V. Strategik xarajatlarni boshqarish:
raqobatbardoshlikka erishishning yangi vositasi. – Nyu-York: Free Press, 1993.
SOLUTION OF SOCIAL PROBLEMS IN
MANAGEMENT AND ECONOMY
International scientific-online conference
40
2. Bromwich M. Strategik boshqaruv hisobining zarurati: raqobat muhitida
strategiya uchun hisob ma’lumotlarining o‘rni // Hisob, tashkilotlar va jamiyat. –
1990. – 15-jild, 1–2-son. – B. 27–46.
3. Roslender R., Hart S.J. Strategik boshqaruv hisobini izlab: nazariy va amaliy
yondashuvlar // Boshqaruv hisoboti bo‘yicha tadqiqotlar. – 2003. – 14-jild, 3-
son. – B. 255–279.
4. Langfield-Smith K. Strategik boshqaruv hisobi: 25 yilda qanday natijalarga
erishdik? // Hisob, audit va hisobdorlik jurnali. – 2008. – 21-jild, 2-son. – B. 204–
228.
5. Chenhall R.H. Strategik natijalarga erishishda integratsiyalashgan faoliyatni
baholash tizimlari va strategik moslashuv // Hisob, tashkilotlar va jamiyat. –
2005. – 30-jild, 5-son. – B. 395–422.
6. Xolboev B.T. Ishlab chiqarish korxonalarida strategik boshqaruv hisobini
rivojlantirish yo‘nalishlari // Iqtisodiyot va innovatsiyalar. – 2022. – 6-son.
7. Tursunov, B. (2024). ANALYSIS OF THE INDUSTRIAL SECTOR IN ENSURING
THE FINANCIAL SECURITY OF TEXTILE ENTERPRISES: CLUSTER METHODS.
Gospodarka i Innowacje., 49, 374-381.
8. Usmonov, B. (2025). KAPITAL AKTIVLARINI BAHOLASHDA MODILYANI-
MILLER MODELINING AHAMIYATI. Raqamli iqtisodiyot va axborot
texnologiyalari, 5(1), 178-183.
9. Burkhanov, A., & Tursunov, B. O. (2020). Main indicators of textile enterprises'
financial security assessment. Vlakna a Textil, 27(3), 35-40.
10. Burkhanov, A. U., Tursunov, B. O., Uktamov, K. F., Imomov, J. O., Nosirov, J. T.,
& Akbarova, B. (2023, December). Ways and Prospects of Rational Use of
Production Capacity in Ensuring Financial Security in Textile Enterprises In The
Conditions of Digital Economy Transformation. In Proceedings of the 7th
International Conference on Future Networks and Distributed Systems (pp. 234-
242).
11. Khalikulova, Y. (2025). ANALYSIS OF THE ROLE OF LEASING AND RENTAL
TRANSACTIONS IN THE ACTIVITIES OF ENTERPRISES AND ORGANIZATIONS
AND ACROSS REGIONS. Raqamli iqtisodiyot va axborot texnologiyalari, 5(1),
240-245.
12. Burkhanov, A. U., Tursunov, B., Uktamov, K., & Usmonov, B. (2022,
December). Econometric analysis of factors affecting economic stability of
chemical industry enterprises in digital era: In case of Uzbekistan. In
Proceedings of the 6th international conference on future networks &
distributed systems (pp. 484-490).
SOLUTION OF SOCIAL PROBLEMS IN
MANAGEMENT AND ECONOMY
International scientific-online conference
41
13.Холикулова, Ю. (2023). Iqtisodiyotimizda transport-logistika xizmatlari
tashkil etilishi va uning rivojlanishi. Направления развития благоприятной
бизнес-среды в условиях цифровизации экономики, 1(02), 122–126.
https://doi.org/10.47689/TSUE2022-pp122-126
14. Usmonov, B. (2021). WAYS OF EFFECTIVE CAPITAL MANAGEMENT OF
JOINT STOCK COMPANY. International Finance and Accounting, 2021(4), 5.
15. Qurbonazar o’g’li, O. S. (2025). Improving the Analysis of Joint-Stock
Company Profitability Indicators. International Journal Of Management And
Economics Fundamental, 5(04), 45-50.
16. Omanov, S. (2021). IQTISODIYOTNI RIVOJLANTIRISH SHAROITIDA ISHLAB
CHIQARISH XARAJATLARI HISOBINING IQTISODIY MOHIYATI VA АSOSIY
JIHАTLАRI. Iqtisodiyot va taʼlim, (6), 72-78.
