SOLUTION OF SOCIAL PROBLEMS IN
MANAGEMENT AND ECONOMY
International scientific-online conference
66
TIJORAT BANKLARIDA KREDIT RISKI BOSHQARUVIDA HISOB
SIYOSATINING ROLI
Qo’shayeva Farida Raufovna
O’zbekiston Respublikasi Bank Moliya akademiyasi magistranti
https://doi.org/10.5281/zenodo.16881970
Annotatsiya.
Ushbu tadqiqot tijorat banklarining kredit riski boshqaruvida
hisob siyosatining o'rni va ta'sirini tahlil qilishga qaratilgan. Zamonaviy bank
faoliyatida
kredit
risklari
boshqaruvi
moliyaviy
barqarorlik
va
raqobatbardoshlikni ta'minlashda muhim ahamiyatga ega. Tadqiqot davomida
xalqaro va mahalliy adabiyotlar tahlili asosida hisob siyosatining kredit riski
boshqaruviga ta'siri o'rganildi. Natijalar shuni ko'rsatadiki, to'g'ri ishlab
chiqilgan hisob siyosati kredit riskini aniqlash, baholash va nazorat qilishda
muhim vosita bo'lib, bankning moliyaviy holatini obyektiv aks ettirishga yordam
beradi.
Kalit so'zlar:
kredit riski, hisob siyosati, tijorat banklari, moliyaviy
boshqaruv, kredit provisiyalari, risk boshqaruvi
Аннотация.
Целью данного исследования является анализ роли и
влияния учетной политики на управление кредитным риском
коммерческих банков. В современной банковской деятельности
управление кредитным риском играет важную роль в обеспечении
финансовой стабильности и конкурентоспособности. В ходе исследования
на основе анализа международной и отечественной литературы было
изучено влияние учетной политики на управление кредитным риском.
Результаты показывают, что грамотно разработанная учетная политика
является важным инструментом выявления, оценки и контроля
кредитного риска и способствует объективному отражению финансового
состояния банка.
Ключевые слова:
кредитный риск, учетная политика, коммерческие
банки, финансовый менеджмент, резервы под обесценение кредитов,
управление рисками
Abstract.
This study aims to analyze the role and impact of accounting
policies in credit risk management of commercial banks. In modern banking,
credit risk management is important in ensuring financial stability and
competitiveness. During the study, the impact of accounting policies on credit
risk management was studied based on an analysis of international and
domestic literature. The results show that a properly developed accounting
policy is an important tool in identifying, assessing and controlling credit risk
and helps to objectively reflect the financial condition of the bank.
SOLUTION OF SOCIAL PROBLEMS IN
MANAGEMENT AND ECONOMY
International scientific-online conference
67
Keywords:
credit risk, accounting policies, commercial banks, financial
management, credit provisions, risk management
Zamonaviy moliyaviy tizimda tijorat banklari iqtisodiyotning muhim
tarkibiy qismi sifatida kredit xizmatlarini taqdim etish orqali moliyaviy
vositachilik vazifasini bajaradi. Biroq, kredit faoliyati o'z mohiyatiga ko'ra turli
xil risklar bilan bog'liq bo'lib, ular orasida kredit riski eng muhim hisoblanadi
[1]. Kredit riski qarzni qaytara olmaslik ehtimoli sifatida ta'riflanib, banklarning
moliyaviy barqarorligi va foydaliligi uchun jiddiy tahdid tug'dirishi mumkin. Shu
sababli, kredit riskini samarali boshqarish zamonaviy banking amaliyotining
ajralmas qismi hisoblanadi.
Hisob siyosati bankning moliyaviy hisobotlarini tayyorlash va moliyaviy
holatini aks ettirishda qo'llaniladigan qoidalar, tamoyillar va usullar
majmuasidir. Kredit riski boshqaruvida hisob siyosati alohida ahamiyatga ega,
chunki u kredit yo'qotishlarini baholash, provisiyalarni hisoblash va riskli
aktivlarni tasniflash jarayonlarida asosiy yo'l-yo'riq vazifasini bajaradi [2].
To'g'ri ishlab chiqilgan hisob siyosati nafaqat regulyativ talablarga javob beradi,
balki bankning ichki boshqaruv tizimini ham mustahkamlaydi.
Metodologiya va adabiyotlar tahlili
Ushbu tadqiqotda adabiyotlarni tahlil qilish metodologiyasi qo'llanildi, bu
esa mavzu bo'yicha mavjud nazariy va amaliy ishlanmalarni sinchkovlik bilan
o'rganishni nazarda tutadi. Tadqiqot jarayonida xalqaro ilmiy jurnallar,
monografiyalar, konferentsiya materiallari, regulyativ hujjatlar va nufuzli
tadqiqot institutlarining hisobotlaridan foydalanildi. Kredit riski boshqaruvi
masalasiga bag'ishlangan adabiyotlar tahlili shuni ko'rsatadiki, bu soha so'nggi
yillarda jiddiy e'tibor markazida bo'lgan. Altman va Saunders (2020) tomonidan
olib borilgan tadqiqot kredit riskini baholashda zamonaviy yondashuvlarni tahlil
qilgan va hisob siyosatining bu jarayondagi muhim rolini ta'kidlagan [3].
Mualliflar kredit provisiyalarini hisoblashda forward-looking yondashuvning
an'anaviy tarixiy modellarga nisbatan afzalliklarini ko'rsatgan va hisob
siyosatida bu o'zgarishlarni aks ettirishning zaruriyatini ta'kidlagan.
Rossiya tadqiqotchisi Lavrushin O.I. (2019) tomonidan nashr etilgan
monografiyada bank risklar boshqaruvining nazariy asoslari va amaliy jihatlari
keng yoritilgan [4]. Muallif hisob siyosatini risk boshqaruvining integral qismi
sifatida ko'rib chiqib, uning kredit portfelini boshqarishdagi rolini alohida
ta'kidlagan. Tadqiqotda hisob siyosati elementlarining kredit riskini mitigatsiya
qilishdagi samaradorligi tahlil qilingan.
SOLUTION OF SOCIAL PROBLEMS IN
MANAGEMENT AND ECONOMY
International scientific-online conference
68
O'zbek iqtisodchisi Teshabaev A.E. (2021) tomonidan olib borilgan tadqiqot
mahalliy banking tizimida kredit riski boshqaruvining o'ziga xos xususiyatlarini
o'rganishga bag'ishlangan [5]. Muallif O'zbekiston tijorat banklarida hisob
siyosatining kredit riskini boshqarishdagi amaliy qo'llanilishini tahlil qilib, bu
sohada mavjud muammolar va ularni hal qilish yo'llarini ko'rsatgan. Tadqiqotda
mahalliy regulyativ muhit va xalqaro standartlar o'rtasidagi muvofiqlashtirish
masalalariga alohida e'tibor berilgan.
Xalqaro moliyaviy hisobot standartlari (IFRS) va kredit yo'qotishlari
bo'yicha kutilayotgan yo'qotishlar modeli (ECL) ning joriy etilishi hisob
siyosatida tubdan o'zgarishlarni keltirib chiqardi. Kumar va Patil (2022)
tomonidan olib borilgan tadqiqot IFRS 9 standartining kredit riski boshqaruviga
ta'sirini tahlil qilgan va banklarning hisob siyosatida amalga oshirilgan
o'zgarishlarni o'rganган [6]. Mualliflar kutilayotgan kredit yo'qotishlari
modelining protsiklik ta'sirini kamaytirish va moliyaviy hisobotlarning
shaffofligini oshirishdagi rolini ta'kidlagan.
Yevropa banking nazoratchisi (EBA) tomonidan nashr etilgan
yo'riqnomalar kredit riski boshqaruvida hisob siyosatining ahamiyatini yanada
oshirdi [7]. Ushbu hujjatlarda banklarning ichki model va yondashuvlarini ishlab
chiqishda hisob siyosatining asosiy tamoyillari belgilanган. Xususan, kredit
yo'qotishlarini baholash, provisiya yaratish va riskli aktivlarni tasniflash
jarayonlarida qo'llanilishi kerak bo'lgan mezonlar va standartlar aniqlanган.
Zamonaviy adabiyotlarda hisob siyosatining kredit riski boshqaruviga
ta'siri bir necha yo'nalish bo'yicha tadqiq etilmoqda. Birinchi yo'nalish kredit
provisiyalarini hisoblash va boshqarish masalalariga bag'ishlangan. Zhang va Li
(2021) tomonidan olib borilgan tadqiqot dynamic provisioning modellarining
samaradorligini tahlil qilgan va hisob siyosatida ushbu yondashuvlarni joriy
etishning afzalliklarini ko'rsatgan [8]. Ikkinchi yo'nalish riskli aktivlarni
tasniflash va baholash tizimlarini o'rganadi. Bu sohada Petrov V.A. (2020)
tomonidan olib borilgan tadqiqot mahalliy va xalqaro amaliyotlarni qiyosiy tahlil
qilgan [9].
Uchinchi yo'nalish hisob siyosatining makroiqtisodiy omillarga ta'sirini
o'rganadi. Gonzalez-Hermosillo (2020) tomonidan nashr etilgan tadqiqot kredit
tsikllarida hisob siyosatining rolini tahlil qilgan va uning makroiqtisodiy
barqarorlikka ta'sirini ko'rsatgan [10]. Muallif hisob siyosatining protsiklik
ta'sirini kamaytirish va banking tizimining barqarorligini ta'minlashdagi
potentsial imkoniyatlarini ta'kidlagan.
Natijalar va muhokama
SOLUTION OF SOCIAL PROBLEMS IN
MANAGEMENT AND ECONOMY
International scientific-online conference
69
Adabiyotlar tahlili asosida kredit riski boshqaruvida hisob siyosatining roli
bir necha asosiy yo'nalishda namoyon bo'lishi aniqlandi. Birinchidan, hisob
siyosati kredit yo'qotishlarini aniqlash va baholashda asosiy vosita vazifasini
bajaradi. Zamonaviy yondashuvga ko'ra, kutilayotgan kredit yo'qotishlari modeli
(ECL) banklardan kelajakka yo'naltirilgan baholash usullarini qo'llashni talab
qiladi. Bu esa hisob siyosatida makroiqtisodiy prognozlar, senariy tahlili va risk
parametrlarini dinamik ravishda yangilash mexanizmlarini o'z ichiga olishni
nazarda tutadi.
Kredit provisiyalarini shakllantirish jarayonida hisob siyosatining roli
ayniqsa muhimdir. An'anaviy yondashuvda provisiyalar asosan sodir bo'lgan
yo'qotishlarga asoslangan holda hisoblanar edi, ammo zamonavii standartlar
kutilayotgan yo'qotishlarni oldindan hisobga olishni talab qiladi. Bu o'zgarish
hisob siyosatida risk baholash metodologiyasi, ma'lumotlar to'plash va tahlil
qilish jarayonlari hamda ichki nazorat tizimlarining tubdan qayta ko'rib
chiqilishini taqozo etadi. Hisob siyosati orqali belgilangan mezonlar va
parametrlar kredit provisiyalarining hajmi va dinamikasini bevosita belgilaydi,
bu esa bankning moliyavii natijalariga to'g'ridan-to'g'ri ta'sir ko'rsatadi.
Riskli aktivlarni tasniflash tizimi hisob siyosatining yana bir muhim
elementi hisoblanadi. Kredit portfelini risk darajasiga ko'ra guruhlarga bo'lish,
har bir guruh uchun alohida yondashuvlar va parametrlarni belgilash hisob
siyosati orqali amalga oshiriladi. Bu jarayonda kreditorning moliyaviy holati,
to'lov tarixi, garov ta'minoti va boshqa omillar hisobga olinadi. Hisob siyosatida
belgilangan mezonlar riskli aktivlarni to'g'ri tasniflash va ular uchun tegishli
provisiyalarni yaratishni ta'minlaydi. Shuningdek, bu tizim kredit portfelining
umumiy sifatini baholash va risk konsеntratsiyasini aniqlashga yordam beradi.
Hisob siyosatining kredit riski boshqaruvida ichki nazorat tizimiga ta'siri
ham sezilarli ahamiyatga ega. To'g'ri ishlab chiqilgan hisob siyosati kredit riskini
doimiy monitoring qilish, og'ish holatlarini o'z vaqtida aniqlash va tegishli
chora-tadbirlarni ko'rishga imkon beradi. Bu jarayonda risk ko'rsatkichlarining
belgilanishi, chegaraviy qiymatlarning aniqlashtirilishi va ularning buzilishi
holatida qo'llanilishi kerak bo'lgan tartib-qoidalar hisob siyosatining muhim
qismlari hisoblanadi.
Zamonavir moliyavii muhitda raqamli texnologiyalarning rivojlanishi hisob
siyosatiga yangi talablar qo'ymoqda. Big data, mashinali o'rganish algoritmlari
va sun'iy intellekt texnologiyalarining kredit riski boshqaruviga joriy etilishi
hisob siyosatida ushbu innovatsiyalarni qamrab oladigan yangi yondashuvlarni
talab qiladi. Bu texnologiyalar kredit riskini aniqroq baholash va prognoz qilish
SOLUTION OF SOCIAL PROBLEMS IN
MANAGEMENT AND ECONOMY
International scientific-online conference
70
imkoniyatlarini yaratadi, ammo ular hisob siyosatida tegishli tartibga solinishi
zarur.
Xulosa
Olib borilgan tadqiqot asosida xulosa qilish mumkinki, hisob siyosati tijorat
banklarida kredit riski boshqaruvining ajralmas va muhim qismi hisoblanadi.
Zamonavii moliyavii muhitda hisob siyosatining roli nafaqat hisobdorlik va
hisobot berish funktsiyalari bilan cheklanib qolmay, balki strategik boshqaruv
vositasi sifatida ham muhim ahamiyat kasb etadi. Hisob siyosati orqali kredit
yo'qotishlarini bashorat qilish, provisiyalarni maqbul darajada shakllantirish,
riskli aktivlarni samarali tasniflash va nazorat qilish jarayonlari amalga
oshiriladi.
Tadqiqot natijalari shuni ko'rsatdiki, hisob siyosatining kredit riski
boshqaruviga ta'siri ko'p jihatlı va kompleks xarakterga ega. Kutilayotgan kredit
yo'qotishlari modelining joriy etilishi, raqamli texnologiyalarning rivojlanishi va
regulyativ talablarning kuchayishi hisob siyosatini doimiy takomillashtirishni
taqozo etadi. Bu jarayonda xalqaro standartlar va mahalliy amaliyotni
muvofiqlashtirish, zamonaviy texnologiyalardan foydalanish va ichki nazorat
tizimlarini mustahkamlash alohida ahamiyatga ega
Adabiyotlar ro'yxati:
1.
Bessis, J. (2020). Risk management in banking. 4th ed. Wiley Finance.
London: John Wiley & Sons.
2.
Грюнинг, Х., Братанович, С.Б. (2019). Анализ банковских рисков:
система оценки корпоративного управления и управления финансовыми
рисками. Москва: Весь Мир.
3.
Altman, E.I., Saunders, A. (2020). Credit risk measurement and
management: The ironic challenge in the next decade. Journal of Banking &
Finance, 102, 305-322.
4.
Лаврушин, О.И. (2019). Банковские риски: учебное пособие. 3-е изд.
Москва: КНОРУС.
5.
Тешабаев, А.Е. (2021). Тижорат банкларида кредит рискини
бошқариш: назария ва амалиёт. Тошкент: Иқтисодиёт.
6.
Kumar, R., Patil, S. (2022). IFRS 9 implementation and its impact on credit
risk management in emerging market banks. International Journal of Banking
and Finance, 15(2), 87-112.
7.
European Banking Authority. (2021). Guidelines on credit risk
management practices and accounting for expected credit losses.
EBA/GL/2021/03. Paris: EBA Publications.
SOLUTION OF SOCIAL PROBLEMS IN
MANAGEMENT AND ECONOMY
International scientific-online conference
71
8.
Zhang, W., Li, H. (2021). Dynamic provisioning and credit risk
management: Evidence from European banks. European Financial Management,
27(3), 451-478.
9.
Петров, В.А. (2020). Система классификации рискованных активов в
коммерческих банках: сравнительный анализ. Банковское дело, №8, 42-51.
10.
Gonzalez-Hermosillo, B. (2020). Accounting policies and macroeconomic
stability: The role of credit cycle management. IMF Working Paper, WP/20/156.
Washington: International Monetary Fund.
