SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
124
O‘ZBEK XALQINING MEHMONDORCHILIK AN'ANALARI: BADIIY,
TARIXIY VA QIYOSIY TAHLIL MAHMUD SATTORNING “O‘ZBEK
UDUMLARI” ASARI ASOSIDA.
Narziyeva Dilnoza Inoyatovna
Buxoro davlat universiteti mustaqil tadqiqotchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.15782033
Kalit so‘zlar:
O‘zbek udumlari,mehmondorchilik,Mahmud Sattor milliy
qadriyatlar Sharq madaniyati,o‘zbek adabiyoti,xalq og‘zaki ijodi,saxovat,tarixiy
urf-odat,mehmonxona.
Annotatsiya:
Mazkur maqola Mahmud Sattorning “O‘zbek udumlari”
asaridagi “Mehmondorchilik” bobiga tayangan holda yozilgan bo‘lib, unda o‘zbek
xalqining mehmondo‘stlik an’anasi tarixiy, badiiy va qiyosiy nuqtayi nazardan
tahlil etiladi. Mehmondorchilik nafaqat ijtimoiy-madaniy odat, balki insoniylik,
or-nomus va saxovat timsoli sifatida talqin qilinadi. Maqolada Mahmud
Qoshg‘ariy, Alisher Navoiy, Zahiriddin Muhammad Bobur, Maxtumquli kabi
mutafakkirlarning asarlarida bu hodisa qanday aks etgani yoritiladi. Bundan
tashqari, o‘zbek xalqining bu boradagi amaliy udumlari, xususan palovning
ramziy ahamiyati, xalq og‘zaki ijodidagi namunalar orqali boyitilgan. Sharq va
G‘arbda mehmondorchilik madaniyatining farqlari qiyosiy tahlil qilinib, bugungi
kunda bu qadriyatni asrash zarurati ta’kidlanadi.
Ключевые слова:
Узбекские обычаи, гостеприимство, Махмуд Саттор,
национальные ценности, восточная культура, узбекская литература,
устное народное творчество, щедрость, исторические традиции, гостевая
комната.
Аннотация:
Данная
статья
написана
на
основе
главы
«Гостеприимство» из произведения Махмуда Саттора «Узбекские обычаи»
и анализирует узбекскую традицию гостеприимства с исторической,
художественной и сравнительной точек зрения. Гостеприимство
рассматривается не только как социально-культурная традиция, но и как
символ человечности, чести и щедрости. В статье рассматривается, как эта
традиция отражена в произведениях таких мыслителей, как Махмуд
Кашгари, Алишер Навои, Захириддин Мухаммад Бабур и Махтумкули.
Также анализируются практические аспекты узбекской гостеприимности,
в частности символика плова, и приведены примеры из устного народного
творчества. Сравниваются различия между восточной и западной
культурами гостеприимства и подчеркивается необходимость сохранения
этой ценности в современном обществе.
SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
125
Keywords:
Uzbek traditions, hospitality, Mahmud Sattor, national values,
Eastern culture, Uzbek literature, oral folk art, generosity, historical customs,
guest room.
Abstract:
This article is based on the “Hospitality” chapter of Mahmud
Sattor’s work
Uzbek Traditions
, providing a historical, literary, and comparative
analysis of the Uzbek custom of hospitality. Hospitality is portrayed not merely
as a socio-cultural tradition, but as a symbol of humanity, honor, and generosity.
The article explores how this tradition is reflected in the works of thinkers such
as Mahmud al-Kashgari, Alisher Navoi, Zahiriddin Muhammad Babur, and
Maxtumquli. It also highlights practical customs among Uzbeks, especially the
symbolic meaning of
plov
, and enriches the discussion with examples from oral
folk heritage. The differences between Eastern and Western approaches to
hospitality are compared, and the importance of preserving this cultural value in
the modern age is emphasized.
Insoniyat tarixida mehmondorchilik qadriyat sifatida qadimdan mavjud
bo‘lib kelgan. Ammo ayrim xalqlarda u oddiy odat darajasida qolgan bo‘lsa,
o‘zbeklar hayotida bu urf-odat ijtimoiy madaniyatning eng muhim
ko‘rinishlaridan biriga aylangan. Mahmud Sattor “O‘zbek udumlari” asarining
“Mehmondorchilik” bobida bu qadriyatning ildizlari, tarixiy taraqqiyoti, badiiy
aks etishi, va bugungi kunda tutgan o‘rni chuqur yoritilgan. Ushbu maqolada ana
shu bob asosida mehmondorchilik hodisasi badiiy-estetik, tarixiy-madaniy va
qiyosiy nuqtayi nazardan tahlil qilinadi.
I. Mehmondorchilik – madaniyat ko‘zgusi sifatida
Mahmud Sattor o‘z asarining ushbu bo‘limida mehmondorchilikni
“odamiylik, saxovat, madaniy va ma’naviy aloqa mezoni” deb ataydi. Mehmon
kutish, hurmat bilan joylashtirish va izzat-ikrom bilan kuzatish orqali o‘zbek
xalqi o‘zining eng yuksak insoniy fazilatlarini namoyon qiladi.
Bunday yondashuv bizga xalqimiz tafakkurida mehmon oddiy “kelgan
odam” emas, balki Alloh yuborgan “ulug‘ mehmon” sifatida qaralishini anglatadi.
O‘zbeklar orasida “mehmon otang kabi ulug‘” degan naql bejiz yaralmagan.
Mehmon xalq sha’nining sinovchisidir, mezbon esa uning ko‘zgusi.
II. Tarixiy ildizlar va yozma manbalardagi aksi
:
Mehmondorchilik o‘zbeklarda zamonaviy davrlargacha uzluksiz davom etib
kelgan qadimiy odatdir. Asarda keltirilishicha, Mahmud Qoshg‘ariy “Devonu
lug‘otit turk” asarida ham bu haqda yozgan. Unda:
“Ko‘rgilik to‘ning – o‘zingga,
Totlig‘ oshing o‘zingga,
SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
126
Qo‘noqqa ko‘rgiz izzat,
Yoysin sha’ning uzoqqa.”
Bu misralar nafaqat til, balki ma’naviyatimizda mehmonchilik odobi
naqadar muhim bo‘lganini ko‘rsatadi. Ayniqsa, “sha’n yoyish” degan ibora
mehmon orqali xalq obro‘sining keng yoyilishini anglatadi. Bu shunchaki
mehmon kutish emas, balki milliy obro‘ni muhofaza qilish, saxiylik va e’tiborni
mezon qilishdir.
III. Badiiy manbalardagi in’ikosi: Bobur va Maxtumquli misolida
Asarda Alisher Navoiy, Maxtumquli, Zahiriddin Muhammad Bobur kabi
mutafakkirlar asarlaridan namunalar keltiriladi. Ayniqsa, Maxtumqulining
quyidagi misralari:
“Moli ko‘p deb mehmon bo‘lma nomardga,
Jo‘mard faqir bo‘lsa hamki bor aylar...”
Bu baytlar mehmondorchilikda moddiy ta’minotdan ko‘ra, mehr-jo‘mardlik
ustuvor ekanligini bildiradi. Bobur Mirzo esa, Husayn Boyqaro huzuridagi
ziyofatda ichkilikdan voz kechishi, g‘oz go‘shtini buzmasligini bildirgan holatlar
orqali yuqori darajadagi mehmondorchilik odobini namoyon qiladi. Bu holat
yosh avlodga tarbiya, axloqiy mezon sifatida taqdim etiladi.
IV. Amaliy shakllari va xalq og‘zaki ijodida aks etishi
Mahmud Sattor mehmonxona degan tushunchani o‘zbek xonadonlarining
ajralmas qismi sifatida ko‘rsatadi. Har bir hovlida alohida mehmonxona bo‘lgan,
bu joylar 9-11 bolorli katta xonalardan iborat bo‘lgan. Mehmon kelgan paytda
qishloqning ulamolari, baxshilari, shoirlari yig‘ilib, savol-javob, san’at, adabiyot
va siyosat yuzasidan bahslar qilinardi. Bu — mehmonni kutish bahonasida
xalqning o‘z ma’naviy boyligini namoyish etishining bir shakli edi
Hazilomuz hikoyatlar, xususan, palov pishirilmaguncha mehmon
ketmaganligi haqida aytilgan voqea xalq og‘zaki ijodining mehmondorchilikka
aloqador bo‘lagidir. Bu hikoya orqali palovning mehmonni kuzatishdagi ramziy
ma’nosi yuksak darajada badiiy ifodalangan.
V. Mehmondorchilik madaniyati va hozirgi zamo
n
Asarda zamonaviy odobsizliklar ham tanqid qilinadi. Abdulla Oripovning
“Javob” she’rida mehmondo‘stlikni “pora” deb atagan ayrim kimsalar tanqid
ostiga olinadi. Shoir bu kabi shaxslarni milliy qadriyatlarga befarq, nafsparast va
baxillik timsoli sifatida ko‘rsatadi:
“Pora bo‘libdimi bir burda nonim,
Pora bo‘libdimi bir piyola choy?!”
SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
127
Bu qatorlar bilan shoirdan xalqimizga ogohlik sabog‘i beriladi: saxiylik —
Alloh ato etgan xulq, uni pora yoki tamagirlik sifatida qabul qilish — milliy
qadriyatlarni rad etishdir.
VI. Qiyosiy tahlil: Sharq va G‘arbda mehmondorchilik
Sharq
xalqlari,
ayniqsa,
turkiy
va
musulmon
madaniyatida
mehmondorchilik alohida o‘rin tutadi. G‘arbda esa bu an’ana ko‘proq shaxsiy
qulaylik va individual erkinlik mezonida baholanadi. G‘arbiy jamiyatlarda
mehmon maxsus taklif asosida qisqa muddatga keladi, oila ichki muhitini
buzmaslikka harakat qilinadi. Aksincha, Sharqda mehmon – xonadonning
ajralmas bir qismiga aylanadi.
Bu jihatdan o‘zbeklarning mehmondo‘stligi turkiy xalqlarning qadimiy
madaniyatiga tayangan bo‘lib, nafaqat diniy, balki ijtimoiy, iqtisodiy va ruhiy
omillar bilan ham mustahkamlangan.
Xulosa
Mahmud Sattorning “O‘zbek udumlari” asaridagi mehmondorchilik tasviri
o‘zbek xalqining ruhiy-ma’naviy olamida bu qadriyatning naqadar chuqur ildiz
otganini isbotlaydi. Mehmon — insoniylik, bag‘rikenglik, saxovat, or-nomus,
odob, odilona munosabat mezoni sifatida qaralgan. Bobur, Navoiy, Maxtumquli
kabi ulug‘ zotlar, hamda og‘zaki ijodda aks etgan hikoyatlar orqali bu odat
nafaqat saqlanib qolgan, balki mukammallikka yetgan.
Bugungi kunda esa bu qadriyatni asrash, uni zamonaviy odob va odatlar
bilan uyg‘unlashtirish — bizning avlod oldidagi eng muhim vazifalardan biridir.
Mehmonni kutish — bu oddiy urf-odat emas, balki xalq ruhiyati, milliy tafakkur
va ma’naviy yetuklik darajasidir.
O‘zbek xalqining mehmondorchilik odati — bu shunchaki qadimiy urf-odat
emas, balki milliy tafakkur, axloq va ijtimoiy birdamlikning yorqin ifodasidir.
Mehmonni e'zozlash, uni izzat-ikrom bilan kutib olish, to‘kin dasturxon yozib,
mehr bilan kuzatish nafaqat oilaviy, balki jamiyat miqyosida ham muhim
qadriyat sanaladi. Mahmud Sattorning “O‘zbek udumlari” asarida bu odatning
tarixiy ildizlari, estetik jihatlari va ma’naviy mohiyati keng yoritilgan bo‘lib, uni
adabiy, folkloriy va tarixiy misollar bilan boyitilgan holda tahlil qilish imkonini
beradi.Mehmondorchilik xalq og‘zaki ijodidan tortib, yozma manbalargacha,
Navoiy, Bobur, Maxtumquli asarlarigacha keng ifoda topgan. Qadim turkiy til
yodgorliklarida ham bu odat izzat va or-nomus mezoni sifatida ulug‘langan.
Ayniqsa palovning ramziy va yakunlovchi taom sifatida berilishi – bu odatning
boy semantik qatlamlarga ega ekanidan dalolatdir.Bugungi globallashuv va
iqtisodiy bosimlar davrida mehmondorchilik singari nozik qadriyatlar tobora
SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
128
so‘nib borayotgan bir paytda, bu kabi madaniy meroslarni asrash va yosh
avlodga yetkazish dolzarb vazifadir. Zero, mehmondorchilik – xalqimizning
ko‘ngil ochiqligi, saxiyligi va insoniylik fazilatlarining amaliy ko‘rinishidir. Shu
sababdan bu an’anani zamonaviy hayotimizga moslashtirgan holda davom
ettirish, uni yoshlar ongiga singdirish milliy o‘zligimizni saqlab qolish yo‘lida
muhim qadamlardan biridir.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:
1.
Mahmud Sattor. O‘zbek udumlari. Toshkent: Yangi asr avlodi, 2020. (65–
73-betlar)
2.
Mahmud Qoshg‘ariy. Devonu lug‘otit-turk. XI asr manbasi.
3.
Alisher Navoiy. Tanlangan asarlar.
4.
Zahiriddin Muhammad Bobur. Boburnoma.
5.
Maxtumquli. She’rlar to‘plami.
6.
Qodirov, T. (2001). Milliy qadriyatlar va zamonaviylik. Toshkent: G‘afur
G‘ulom nomidagi nashriyot
