77
Issue 17(52), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.07.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
MATEMATIKA FANIDAN BILIMLARNI MUSTAHKAMLASHDA VA
MASALALARNI YECHISH KO
‘
NIKMALARINI YAXSHILASHDA ENG
SAMARALI DARSDAN TASHQARI MASHGULOTLAR
Annaeva Chemen Xemra qizi
Ajiniyoz nomidagi Nukus davlat pedogogika insitituti, Aniq va tabiiy fanlarni
o‘
qitish metodikasi (matematika) y
o‘
nalishi 1-kurs magistranti
Matematika nafaqat ilm-fan va texnologiya sohalarining asosi, balki inson
tafakkuri va analitik fikrlash
ko‘nikmalarini
shakllantiruvchi muhim fan hisoblanadi.
Ushbu fanni
o‘
rganishda o
‘
quvchilar
ko‘pincha
dars va
o‘quv
mashg‘ulotlari
bilan
cheklanib qoladi, ammo bu yetarli emas. Darsdan tashqari
mashg‘ulotlar
(masalan,
individual yoki guruh
bo‘lib
ishlash, maxsus kurslar va olimpiada tayyorgarligi)
matematika fanidan bilim va
ko‘nikmalarni
mustahkamlashda katta ahamiyatga ega.
Ushbu maqolada darsdan tashqari mash
g‘
ulotlarning afzalliklari va kamchiliklari
chuqur tahlil qilinadi.[2]
Darsdan tashqari
mashg‘ulotlar
o‘quv
jarayonining muhim qismi hisoblanib, u
o‘quvchilarga
quyidagi imkoniyatlarni taqdim etadi:
1. Mustaqil fikrlashni rivojlantirish
Dars jarayonida
o‘
quvchilar misollarni yechishda
o‘
qituvchining yordami va
ko‘rsatmalariga
ko‘p
e’tibor
qaratadi. Ammo darsdan tashqari
mashg‘ulotlar
davomida
o‘quvchilar
mustaqil fikrlash, qiyinchiliklarni
o‘zlari
hal qilish va
masalalarni yechish jarayonida analitik yondashuvni shakllantiradilar.
2. Chuqur bilim olish
Darslar
ko‘pincha
ma’lum
bir
o‘quv
dasturi bilan chegaralangan
bo‘lsa,
darsdan
tashqari
mashg‘ulotlar
orqali
o‘quvchilar
qo‘shimcha
mavzularni
o‘rganish
va
matematik masalalarni kengroq tahlil qilish imkoniga ega
bo‘ladilar.
Masalan,
algebra, geometriya yoki kombinatorika sohalarida chuqurroq
o‘rganish
imkoniyati
tug‘iladi
3. Amaliy
ko‘nikmalarni
shakllantirish
Masalalarni hal qilish orqali nafaqat nazariy bilimlar mustahkamlanadi, balki
amaliy
ko‘nikmalar
ham rivojlanadi. Darsdan tashqari
mashg‘ulotlarda
real hayotga
oid masalalar yechib, ular hayotiy vaziyatlarni matematik asosda tahlil qilish
ko‘nikmasini
oshiradi.
4. Olimpiada va tanlovlarga tayyorgarlik
78
Issue 17(52), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.07.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
Darsdan tashqari
mashg‘ulotlar
ko‘pincha
yuqori darajadagi masalalarni
yechishga qaratilgan
bo‘ladi,
bu esa olimpiada va matematik tanlovlarda
muvaffaqiyat qozonish uchun mustahkam tayyorgarlikni
ta’minlaydi.[1]
Darsdan tashqari
mashg‘ulotlarning
afzalliklari
1. Ijodiy fikrlashni rivojlantirish
Darsdan tashqari
mashg‘ulotlar
davomida
o‘quvchilar
turli usullarni sinab
ko‘rish
va yangi yondashuvlar yaratish imkoniyatiga ega
bo‘ladilar.
Bu esa ijodiy
fikrlashni
rag‘batlantiradi.
2. Shaxsiy rivojlanish
O‘quvchilar
o‘z
kuchlari va qobiliyatlarini mustaqil baholashni
o‘rganadilar.
Masalalarni yechish jarayonida yuzaga keladigan qiyinchiliklar ularga
o‘zini
yengib
o‘tish
qobiliyatini rivojlantirishga yordam beradi.
3. Turli xil resurslardan foydalanish
Darsdan
tashqari
mashg‘ulotlar
davomida
o‘quvchilar
zamonaviy
texnologiyalar, onlayn resurslar va
qo‘shimcha
materiallardan foydalanib,
o‘quv
jarayonini boyitadilar.[2]
Darsdan tashqari
mashg‘ulotlarning
kamchiliklari
1. Vaqt va resurslarning cheklanganligi
Darsdan tashqari
mashg‘ulotlar
uchun
qo‘shimcha
vaqt ajratish va resurslar
izlash zarurati
ko‘p
o‘quvchilar
va
o‘qituvchilar
uchun qiyinchilik
tug‘diradi.
Ayniqsa,
o‘quv
dasturida qattiq tartib mavjud
bo‘lsa,
bu yanada sezilarli
bo‘ladi.
2. Motivatsiya yetishmasligi
Ayrim
o‘quvchilar
uchun mustaqil ishlashga
bo‘lgan
motivatsiya yetishmasligi
darsdan tashqari
mashg‘ulotlarning
samaradorligini pasaytiradi. Ularni darsdan keyin
qo‘shimcha
ish bilan
shug‘ullanishga
undash har doim ham oson emas.
3. Individual yondashuvning cheklanganligi
Ko‘pchilik
darsdan tashqari
mashg‘ulotlar
guruh shaklida
o‘tkaziladi.
Bu
jarayonda ayrim
o‘quvchilarga
yetarlicha
e’tibor
berilmasligi yoki boshqalardan
orqada qolishi mumkin.
4. Moliyaviy qiyinchiliklar
Ba’zi
hollarda maxsus repetitorlik yoki kurslar uchun
qo‘shimcha
mablag‘
talab
etiladi. Bu esa barcha
o‘quvchilar
uchun ham moliyaviy qiyinchiliklarni hosil
qiladi.[4]
Darsdan tashqari
mashg‘ulotlarni
samarali tashkil qilish
yo‘llari
1. Individual yondashuv
79
Issue 17(52), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.07.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
Har bir
o‘quvchining
ehtiyojlari va qobiliyatlarini hisobga olgan holda
mashg‘ulotlar
tashkil qilish muhimdir. Bu ularga
o‘z
imkoniyatlarini maksimal
darajada amalga oshirishga yordam beradi.
2. Texnologiyalardan foydalanish
Zamonaviy onlayn platformalar (masalan, Khan Academy, Coursera yoki
matematik masalalarni yechishga ixtisoslashgan mobil ilovalar) yordamida darsdan
tashqari
mashg‘ulotlarni
oson va samarali tashkil qilish mumkin.
3. Guruhli va jamoaviy ishlarni
yo‘lga
qo‘yish
Guruhda ishlash orqali
o‘quvchilar
o‘zaro
fikr almashadi va masalalarni turli xil
yondashuvlar orqali yechishni
o‘rganadi.
Bu nafaqat ularning bilimlarini
kengaytiradi, balki jamoaviy ish
ko‘nikmalarini
ham rivojlantiradi.
4.
O‘yin
elementlarini
qo‘shish
Matematika
o‘yinlari
va musobaqalari darsdan tashqari
mashg‘ulotlarga
qiziqishni oshiradi va jarayonni qiziqarli qiladi.
Boshlang‘ich
sinflarda matematika
o‘qitishda
o‘quvchilarni
qiziqtirish juda muhimdir, chunki aynan shu davrda ular fan
asoslarini
o‘zlashtirib,
unga nisbatan ijobiy munosabat shakllantiradi. Quyida
qiziqtirish usullarining asosiy
yo‘nalishlari
keltirilgan:[4]
1.
O‘yinlar
orqali
o‘qitish
Didaktik
o‘yinlar:
Masalan,
“Kim
tezroq
yechadi?”,
“Qaysi
jamoa birinchi
bo‘ladi?”
kabi musobaqalar.
Interaktiv
o‘yinlar:
Matematik domino, raqamlarni topish yoki moslik
o‘yinlari.
Kompyuter va mobil
o‘yinlar:
Bolalar uchun maxsus matematika dasturlaridan
foydalanish.
2. Amaliy
mashg‘ulotlar
Kundalik hayotda duch keladigan misollar orqali matematikani tushuntirish,
yani, bozor narxlarini hisoblash, vaqtni aniqlash, uy-
ro‘zg‘or
masalalarida
qo‘llash.
Mavzularni shaxsiy qiziqishlarga moslashtirish, masalan,
“
sevimli
o‘yinchoqlari
orqali masalalar yechish
”
3. Vizual vositalardan foydalanish
Rang-barang rasmlar, jadvallar, grafikalar va qiziqarli videolar.
Matematik materiallarni jonlantirish: masalan,
ob’ektlarni
kesib,
yig‘ib
ko‘rsatish.
4. Fantaziyani rivojlantirish
Matematik ertaklar yoki hikoyalar: Masalan, raqamlar
o‘rtasidagi
"mo‘jizali
jang" haqida hikoya qilish.
80
Issue 17(52), Volume 1 | ISSN 3030-377X | 10.07.2025
SCIENCE SHINE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL
“Matematik
detektiv”
o‘yinlarini
o‘tkazish:
sirli masalalarni yechish orqali
o‘
quvchilarga motivatsiya berish.
5. Ijodiy yondashuv
Misollar va masalalarni
san’at
bilan
bog‘lash:
masalan, raqamlar va shakllardan
rasm yaratish.
Qo‘lda
tayyorlanadigan materiallar: origami yordamida geometrik shakllarni
o‘rganish.
6. Texnologiyalarni
qo‘llash
Interaktiv doska yoki proektordan foydalanish.
Ta'limiy mobil ilovalar va online platformalar bilan tanishtirish.
7.
Rag‘batlantirish
Bolalar
yutug‘ini
e'tirof etish: yulduzchalar, stikerlar, medalchalar berish.
Harakatli tanaffuslar va kulgili topshiriqlar bilan bolalarni
o‘yinbop
usulda
rag‘batlantirish.
8. Jamoaviy ish
Guruh bilan ishlash orqali
o‘zaro
yordamni
rag‘batlantirish.
Sinf ichidagi musobaqalar: masalan, eng
ko‘p
masala yechgan guruhni
taqdirlash.[3]
Boshqa usullar ham mavjud, lekin asosiy maqsad
o‘quvchilarni
dars jarayoniga
faol jalb etish va ularda matematikaga qiziqishni
uyg‘otishdir.
Shu bilan birga, har bir
bolaning
o‘ziga
xos xususiyatlarini hisobga olish muhimdir.
Xulosa:
Darsdan tashqari
mashg‘ulotlar
matematika fanidan bilim va
ko‘nikmalarni
mustahkamlashda muhim ahamiyatga ega
bo‘lsa
-da, ularda
samaradorlikni oshirish uchun individual yondashuv va zamonaviy usullardan
foydalanish zarur. Ushbu
mashg‘ulotlarning
afzalliklari aniq, ammo kamchiliklarini
bartaraf etish uchun
o‘qituvchilar
va
o‘quvchilar
o‘zaro
hamkorlikda ishlashi kerak.
Matematika
o‘quv
jarayonining eng muhim
bo‘g‘inlaridan
biri ekanini hisobga olib,
uning darsdan tashqari rivojlanishiga alohida
e’tibor
qaratish zamonaviy
ta’lim
tizimining ustuvor
yo‘nalishlaridan
biri
bo‘lishi
lozim.
Adabiyotlar:
1.
Jumayev M. Bolalarda matematik tushinchalarni rivojlantirish nazariyasi va
metodakasi. T:
«Ilm
-
Ziyo»,
2009.
2.
Bikbayeva N. U, Sidelnikova R. I., Adambekova G. A. Boshlang'ich sinflarda
matematika o'qitish metodikasi. O'rta maktab boshlang'ich sinf o'qituvchilari uchun metodik
qo'llanma. T.:
«O'qituvchi»,
1996.
3.
Jumayev M. Matematika o'qitish metodikasi. -T.:
«Ilm
-
Ziyo»,
2003.
4.
Жикалкина
Т.К.
Игровые
и
занимателные
задания
по
математике
М.
"Просвещение",
1989
