ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
33
O‘ZBEK ADABIYOTIDA “OLOV” LEKSEMASINING BADIIY TALQINI
Raxmatov Bektemir Furqatovich
Buxoro davlat pedagogika institute,
O‘zbek tili va adabiyoti yo‘nalishi talabasi.
https://doi.org/10.5281/zenodo.14043563
Annotatsiya. Ushbu maqolada “olov” leksemasining turli ma’nolarda qo’llanishi
haqidagi fikr-mulohazalar, bir leksema turli xil ma’nolarni ifodalashi, shu leksemaning qay
o‘rinlarda qo‘llanilishi, o‘zbek adabiyotida qay uslubda qo‘llanganligi o‘rganilgan.
Kalit so‘zlar: Olov, alanga, she’riyat, adabiyot, janr, talqin, ma’no, shakl, tasvir.
ARTISTIC INTERPRETATION OF THE LEXEMA "FIRE" IN UZBEK
LITERATURE
Abstract. In this article, opinions about the use of the lexeme "fire" in different meanings,
the fact that one lexeme can express different meanings, where this lexeme is used, and how it is
used in Uzbek literature are studied.
Key words: Fire, flame, poetry, literature, genre, interpretation, meaning, form, image.
ХУДОЖЕСТВЕННАЯ ИНТЕРПРЕТАЦИЯ ЛЕКСЕМЫ «ОГОНЬ» В
УЗБЕКСКОЙ ЛИТЕРАТУРЕ
Аннотация В данной статье изучены мнения об употреблении лексемы «огонь» в
разных значениях, одной лексеме, выражающей разные значения, где используется эта
лексема и как она используется в узбекской литературе.
Ключевые слова: Огонь, пламя, поэзия, литература, жанр, интерпретация, смысл,
форма, образ.
O‘zbek adabiyotshunosligi uchun doimiy takrorlanadigan, asrlar osha abadiy bo‘lgan va
har xil qiyofada, shaklda namoyon bo‘ladigan, ammo Sharq va Gʻarb adabiyotida farqlanadigan
obraz, ya’ni bir davrdan ikkinchisiga o‘tadigan, shoirlar tez-tez murojaat qiladigan va ularga o‘z
talqinlarini beradigan badiiy tasvirlarga an’anaviy obraz, deb ataladi. Ular har doim uzoq vaqt
davomida o‘zgarmas bo‘lib qoladigan ma’lum ma’noga ega. Biroq, davr va muallifning
dunyoqarashi va niyatiga ko‘ra, tasvirning yangicha talqinlari yuzaga chiqishi mumkin.
Jumladan, olov obrazi adabiyotda turli ma’nolar kasb etgani, ilmiy tadqiqimiz orqali
sharhlab o‘tamiz. Olov Axura-Mazda nurining quyoshda namoyonligi va uning yerdagi zarrasi deb
hisoblangan. Oliy haqiqat Arta ham olovda o‘z ifodasini topgan. Olov haqni nohaqdan, eng oliy
gunoh hisoblanmish yolg‘onni rostdan ajratib bergan. Yolgʻon esa chin e’tiqodga xiyonat deb
qoralangan. Zardushtiylik oqimida olov gunohlardan tozalovchi sehrli kuch deb qaraladi.
Zardushtiylik oqimida murdani tuproqqa ko‘mish yoki kuydirishni taqiqlaydi. Bu oqim
jonning o‘lmasligini , uning abadiyligini tan oladi. “Olov” tushunchasi she’rlarda, ruboiylarda,
g‘azallarda majoziy ma’noda ko‘proq qo‘llaniladi.
Olov kulti haqidagi qarashlar juda qadimiy bo‘lib, ular islomgacha shakllangan diniy-
mifologik tushunchalarga borib taqaladi. Aniqrog‘i, uning ildizi ruhlarga ishonchdan iborat
animistik tasavvurlar bilan tutash. Olov kulti haqidagi qarashlar butun dunyo mifologiyasida keng
tarqalgan hodisalardan biridir. Qadimgi miflarda olov suvdan hosil bo‘lgani aytiladi.
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
34
Ayniqsa, hind Upanishad ta’limoti faylasuflari olov koinotda suv kabi aylanib yuradi, deb
hisoblaydilar. Yana inson olovdan yaralgan, chunki uning vujudi issiq, o‘lgach tanasidagi olovi
o‘chadi, deb qaralgan.
Buni biz Umar Xayyomning: «Ahil bo‘lsa olov ichra ham inson... » nomli ruboiysida
uchratishimiz mumkin:
Ahil bo‘lsa olov ichra ham inson,
Ahil kishilarga olov ham oson,
Noahil kishilar suhbatidan qoch,
Noahil suhbati yomondan yomon.
Olovni ardoqlash, unga sig‘inish – Zardusht dini, qadimgi turkiy xalqlar hayotida ham juda
rivojlangan. Masalan, Narshaxiy ma’lumotlariga ko‘ra, Muqanna o‘zini uch kun qizitilgan
tandirga tashlaydi. Sababi, osmonga chiqib, olov farishtalarini olib kelib, o‘z dushmanlarini
yengmoqchi bo‘lgan. Etnografiya fanida o‘choq egasi bo‘lmish ruh ayol jinsidan deb tassavur
qilinganligi aniqlangan. Olov kulti daraxtlarga sig‘inish va eng muhimi, hosildorlik kulti bilan
bog‘liq – Qur’oni Karimning «Yosin» surrasida Olloh haqida: «U sizlar uchun yam-yashil
daraxtdan olov paydo qilgan zotdir», – deyilgan.
O‘zbek she’riyatida olov va uning kul, cho‘g‘, tutun, gulxan, o‘choq, tandir, kosov, o‘tin,
tarasha va boshqa analoglari keng obrazlantirilganligi kuzatiladi va ular asosida turli ramziy-
timsoliy ma’nolar talqin qilinadi. O‘choq o‘zbek shoirlari ijodida olov obrazini o‘zida
mujassamlantirgan an’anaviy poetik timsollardan biri bo‘lib, zamonaviy she’riyatimizda turli
ma’nolarda qo‘llanib kelmoqda. Non o‘choq – o‘choqning bir turi. Shoirlarimiz nazaridan shu
o‘choq turi ham chetda qolmagan. Quyidagi misralarda inson umri non o‘choqqa o‘xshatilgan:
Umr emas,bu umr emas!
Bu bir o‘choq, tutab, yonmadi,
Bu bir xotir,
Rangi yo‘q,elas!
O.Hojieva baxtning tagida (o‘choqning kulida) yotgan mehnat va mashaqqatlarni alohida
ta’kidlash, ular baxtga erishishiga sababchi bo‘lganidan mamnunligini bildirish uchun o‘choq
obrazidan foydalanar ekan, bu o‘rinda uning g‘isht, somon, toza tuproq(gil)dan yasalishiga alohida
urg‘u qaratgan: Bunda o‘chog‘ining kulida – mehrim, Har g‘ishti, somoni, gilida – mehrim. Mayin
allalarim tinglab yig‘lagan, Vassa cho‘plarining tilida – mehrim.
Guljamol Asqarovaning «Zerikish» nomli she’ridan olingan quyidagi misralarda ichida
olov yoqish mumkin bo‘lgan yana bir narsa – tandir so‘zi tilga olingan: Qo‘llarimga tillolardan
zanjir soldim, Vujudimni qorib yerga tandir soldim. Olov to‘lyapti menga... Tandir – non
yopiladigan narsa. Non yopishdan oldin unga olov yoqilib, toblanadi. Tandir qizigach, uning ichida
non pishirib olinadi. She’rlarda tandir obrazi shu real ma’noda ham, ramziy ma’noda «o‘rtangan
ko‘ngil» tushunasida ham ifoda etiladi. «Osokada o‘zbek choyxonasi (Tadbirkor o‘zbek yigitiga)»
she’rida Osoka shahrining qoq o‘rtasida bunyod etilgan o‘zbek choyxonasi, unga tandir ham
qurilib, ichiga gurillatib o‘t yoqilib, kichkina quyoshdek o‘zbekning noni yopilganiyu u yapon
havosini qizdirib turgani haqida so‘z yuritilgan. «O‘zbekiston uchun dengiz o‘zingiz» she’rida bu
ko‘hna yurt quyoshli o‘lka bo‘lganligi sababli ichida olov tafti bor qozonga o‘xshatilgan:
Qozonning ichida otashin taft bor,
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
35
Olovning o‘zini ko‘rmaysan biroq.
Xalq olov timsoli orqali farzand ma’nosini ham ifoda etgan. Bu bolalarga qo‘yiladigan
Oloviddin, Otashboy, Gulxan ismlari misolida ham o‘z tasdig‘ini namoyon eta oladi. Lekin
keyinchalik farzand ma’nosi olov obrazidan uning atributi bo‘lgan chiroq obraziga ko‘chirilgan.
Shuning uchun ko‘pincha ota-onalarning o‘z farzandiga to‘ppadan-to‘g‘ri «chirog‘im» deb
aytishi kuzatiladi. Bu bilan farzandlarning ota-ona ruhiga isu chiroq qilib turishi odatiga ishora
qilinmoqda. Demak, «O‘g‘il yoqqan chiroqni, qiz ham yoqar» maqolining ma’nosi qiz farzand
ham oila qurib, farzand ko‘rar ekan, otaonasi nomi, chirog‘i o‘chmasligini ta’minlaydi.
Ko‘rinadiki, chiroq ko‘chimi, odatda, o‘g‘il va qiz farzandlarga nisbatan teng
qo‘llanilaveradi. Chiroq – olov analoglaridan biri. Tog‘larim qaerda, cho‘llarim qani? Odamlarim,
qaylarga ketgansiz yiroq? Qarshimda tovlangan yo‘llarim qani, Qaydasan chiroq? Tugadi! Tugadi
hamma olovim. Nurga talpinmoq tushunchasida yaxshilikka, yorug‘likka intilish g‘oyasi
mujassam.
Xullas, o‘zbek she’riyatida olov kultiga aloqador qadimgi xalq qarashlarining o‘ziga xos
obrazli tasvirda berilishi kuzatiladi. Ularni alohida o‘rganish esa badiiy tafakkurning tadrijiy
takomilini o‘rganishda muhim ahamiyat kasb etadi.
REFERENCES
1.
Sharipova M. B., Jalolova S. Z. Q. HOZIRGI MAISHIY TURMUSHDA O’Z O’RNIGA
TO’LA EGA BO’LGAN MAROSIMLAR (“ALPOMISH” DOSTONI MISOLIDA)
//Scientific progress. – 2021. – T. 2. – №. 7. – S. 1114-1119.
2.
Sharipova M. B., Saidova D. X. K. Metodы i sredstva ispolzovaniya natsionalnыx
sennostey v duxovno-nravstvennom vospitanii detey v seme //Problemы pedagogiki. –
2020. – №. 3 (48). – S. 31-32.
3.
Sharipova M. B., Saidova D. X. K. Metodы i sredstva ispolzovaniya natsionalnыx
sennostey v duxovno-nravstvennom vospitanii detey v seme //Problemы pedagogiki. –
2020. – №. 3 (48). – S. 31-32.
4.
Baxshilloyevna S. M. et al. MAKTABGACHA YOSHIDAGI BOLALAR MA’NAVIY
DUNYOSINI BOYITISHDA “ALPOMISH” DOSTONING O’RNI //BOSHQARUV VA
ETIKA QOIDALARI ONLAYN ILMIY JURNALI. – 2022. – T. 2. – №. 2. – S. 146-152.
5.
Sharipova M.B., Xusainova Z.X. VOSPEVANIE NATSIONALNЫX DUXOVNЫX
sENNOSTEY V GEROIChESKOM EPOSE // Vestnik nauki i obrazovaniya. 2021. №16-
2 (119). URL: https://cyberleninka.ru/article/n/vospevanie-natsionalnyh-duhovnyh-
tsennostey-v-geroicheskom-epose (data obraщeniya: 07.10.2022).
6.
Sharipova M. YOSH AVLOD RUHIY VA MA’NAVIY DUNYOSINI BOYITISHDA
QAHRAMONLIK EPOSINING O’RNI: DOI: 10.53885/edinres. 2021.17. 14.046
Sharipova Maxbuba Baxshilloyevna BuxDU, Maktabgacha ta’lim kafedrasi o’qituvchisi
//Nauchno-prakticheskaya konferensiya. – 2021. – S. 116-117.
7.
Sharipova, M. (2023). MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARNING NUTQ
O‘STIRISHNING
ILMIY-NAZARIY
AHAMIYATI.
s
ENTR
NAUChNЫX
PUBLIKATSIY (buxdu. uz)
,
35
(35).
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
36
8.
Baxshilloyevna, S. M., & Mirzoyevna, I. M. (2023). MAKTABGACHA TA’LIM
TIZIMIDA
ETNIK
MADANIY
TA’LIM
VA
UNING
TARIXIY
ILDIZLARI.
PEDAGOGS jurnali
,
1
(1), 163-163.
9.
Sharipova, M. B., & Salimova, K. R. Q. (2021). “ALPOMISH” DOSTONIDA “KAMPIR
O’LDI” MAROSIMI TASVIRI.
Scientific progress
,
2
(7), 1109-1113.
10.
Sharipova, M. B., & Nematova, Sh. N. (2020). Formirovanie esteticheskoy kulturы
vospitannikov doshkolnыx obrazovatelnыx uchrejdeniy.
Vestnik magistraturы,(3-3
(102))
, 113-114.
11.
Sharipova, M. (2020). Qahramonlik eposi-milliy madaniyatimizning nodir xazinasi ("
Alpomish" dostoni misolida). s
ENTR NAUChNЫX PUBLIKATSIY (buxdu. uz)
,
1
(1).
12.
Sharipova, M. (2020). XUDOJESTVENNAYa INTERPRETATSIYa OBRYaDOV V
EPOSE «ALPOMISh». s
ENTR NAUChNЫX PUBLIKATSIY (buxdu. uz)
,
1
(1).
13.
Sharipova, M. (2024). Historical-Vital Bases of Epos And Ritual Expression (In The
Example of the Epic “Alpomish”). s
ENTR NAUChNЫX PUBLIKATSIY (buxdu.
uz)
,
46
(46).
14.
Sharipova, M. (2023). MAKTABGACHA TA’LIMDA INNOVATSION FAOLIYATNI
TASHKIL ETISH FUNKSIYALARI. s
ENTR NAUChNЫX PUBLIKATSIY (buxdu.
uz)
,
44
(44).
15.
Sharipova,
M.
(2024).
EPOS
HAMDA
MAROSIM
MUNOSABATINING
QADIMIYLIGI VA AN’ANAVIYLIGI. s
ENTR NAUChNЫX PUBLIKATSIY (buxdu.
uz)
,
46
(46).
16.
Sharipova, M. B., & G’afurova, A. A. (2024). METHODOLOGY OF STAGING IN THE
DEVELOPMENT OF CHILDREN'S SPEECH IN THE PRESCHOOL EDUCATION
SYSTEM.
THE ROLE OF SCIENCE AND INNOVATION IN THE MODERN
WORLD
,
3
(1), 21-29.
17.
Sharipova,
M.
(2023).
O
‘ZBEK
FOLKLORSHUNOSLIGIDA
ALPOMISHSHUNOSLIK TA’LIMOTI. s
ENTR NAUChNЫX PUBLIKATSIY (buxdu.
uz)
,
44
(44).
18.
Sharipova, M. (2023). MAKTABGACHA TALIM YOSHDAGI BOLALARNING
IJODIY QOBILIYATLARI VA UNI SAMARALI RIVOJLANTIRISH OMILLARI.
s
ENTR NAUChNЫX PUBLIKATSIY (buxdu. uz)
,
44
(44).
19.
Sharipova,
M.
(2023).
MAKTABGACHA
TA’LIM
TASHKILOTIDA
SAHNALASHTIRISH, OʻYIN FAOLIYATINI TASHKIL ETISH YOʻLLARI. s
ENTR
NAUChNЫX PUBLIKATSIY (buxdu. uz)
,
44
(44).
20.
MA’NAVIY, Y. A. R. V., & O’RNI, D. B. Q. E. DOI: 10.53885/edinres. 2021.17. 14.046
Sharipova Maxbuba Baxshilloyevna BuxDU.
Maktabgacha ta’lim
.
21.
SHARIPOVA, M. (2023). “ALPOMISH” DOSTONINI O’ZBEK VARIANTLARI
ORASIDAGI MAROSIMLARNING BADIIY TALQINI.
Journal of Research and
Innovation
,
1
(10), 45-52.
22.
Baxshilloyevna, S. M. (2023). “ALPOMISH” DOSTONIDA SUNNAT TO ‘YI
MAROSIMINING BADIIY TALQINI.
Nauchnыy Fokus
,
1
(2), 1091-1095.
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
37
23.
Baxshilloyevna, S. M. (2023). “ALPOMISH” DOSTONINI O ‘RGANISH
BOSQICHLARI, METODLARI HAMDA KUYLASH ETOSI.
Nauchnыy Fokus
,
1
(2),
1096-1100.
24.
Sharipova, M. (2023). MAKTABGACHA TA’LIM TIZIMIDA ETNIK MADANIY
TA’LIM VA UNING TARIXIY ILDIZLARI. s
ENTR NAUChNЫX PUBLIKATSIY
(buxdu. uz)
,
35
(35).
25.
Sharipova, M. (2023). MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARDA IFODALI
NUTQNING IJTIMOIY-PEDAGOGIK FUNKSIYALARI. s
ENTR NAUChNЫX
PUBLIKATSIY (buxdu. uz)
,
32
(32).
26.
Sharipova, M., Ro’ziboyeva, Z., & Yovqocheva, H. (2024). FEATURES OF
ACHIEVEMENT OF A CAREER IN PRESCHOOL EDUCATION SYSTEM.
Modern
Science and Research
,
3
(5), 1370-1376.
27.
Baxshilloyevna, S. M. (2024). ARXAIK EPOSNING SUJET STRUKTURASIDA
MOTIVLAR TAHLILI.
SAMARALI TA’LIM VA BARQAROR INNOVATSIYALAR
JURNALI
,
2
(4), 343-349.
28.
Sharipova, M. B. (2024). NAUChNO-TEORETIChESKIE OSNOVЫ IZUChENIYa
GEROIChESKOGO EPOSA.
International Journal of Formal Education
,
3
(4), 77-82.
29.
Bakhshilloevna, S. M., & Akmalovna, A. M. M. (2024, February). SCIENTIFIC AND
THEORETICAL FOUNDATIONS OF AESTHETIC EDUCATION OF CHILDREN OF
PRESCHOOL AGE. In
INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL E-
CONFERENCE" MODERN TENDENCIES OF DIGITAL EDUCATION AND WAYS OF
IMPLEMENTING THEM IN THE EDUCATIONAL PROCESS"–Brno, Czech
(Vol. 1, pp.
49-51).
30.
qizi Hamidova, U. F., & Sharipova, M. B. (2024, February). METHODOLOGY OF
DEVELOPMENT OF CREATIVE ABILITIES OF CHILDREN OF PRESCHOOL AGE.
In
INTERNATIONAL
CONFERENCE:
PROBLEMS
AND
SCIENTIFIC
SOLUTIONS.
(Vol. 3, No. 1, pp. 73-82).
31.
Sharipova, M. B., & Ne’matulloeva, M. (2024, February). TEORIYa RAZVITIYa
LIChNOSTI ERIKA ERIKSONA SREDI DRUGIX PODXODOV I NAUChNOY
METODOLOGII.
In
INTERNATIONAL
SCIENTIFIC
AND
PRACTICAL
E-
CONFERENCE" MODERN TENDENCIES OF DIGITAL EDUCATION AND WAYS OF
IMPLEMENTING THEM IN THE EDUCATIONAL PROCESS"–Brno, Czech
(Vol. 1, pp.
6-13).
32.
Sharipova, M. B., & Ne’matulloeva, M. (2024, February). KOMPLEKSNAYa
KONSEPSIYa RAZVITIYa LIChNOSTI I YeE NAUChNO-TEORETIChESKIE
OSNOVЫ. In
INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL E-CONFERENCE"
MODERN TENDENCIES OF DIGITAL EDUCATION AND WAYS OF IMPLEMENTING
THEM IN THE EDUCATIONAL PROCESS"–Brno, Czech
(Vol. 1, pp. 18-25).
33.
Sharipova,
M.
(2023).
“ALPOMISH”
EPOSINING
QADIMIYLIGI
VA
AN’ANAVIYLIGI. s
ENTR NAUChNЫX PUBLIKATSIY (buxdu. uz)
,
44
(44).
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
38
34.
Sharipova,
M.
(2024).
EPOS
HAMDA
MAROSIM
MUNOSABATINING
QADIMIYLIGI VA AN’ANAVIYLIGI. s
ENTR NAUChNЫX PUBLIKATSIY (buxdu.
uz)
,
46
(46).
35.
Sharipova,
M.
(2024).
EPOS
HAMDA
MAROSIM
MUNOSABATINING
QADIMIYLIGI VA AN’ANAVIYLIGI. s
ENTR NAUChNЫX PUBLIKATSIY (buxdu.
uz)
,
46
(46).
36.
Sharipova, M. (2023). “ALPOMISH” DOSTONIDA NIKOH MAROSIMINING
ARXAIK-BAIIY XUSUSIYATLARI. s
ENTR NAUChNЫX PUBLIKATSIY (buxdu.
uz)
,
44
(44).
37.
Sharipova, M. (2023). MAKTABGACHA TA’LIM TIZIMIDA ETNIK-MADANIY
TA'LIM TIZIMI. s
ENTR NAUChNЫX PUBLIKATSIY (buxdu. uz)
,
32
(32).
38.
Sharipova, M. (2023). “ALPOMISH” DOSTONI BADIIY STRUKTURASIDA
MAROSIMLARNING O ‘RNI. s
ENTR NAUChNЫX PUBLIKATSIY (buxdu. uz)
,
30
(30).
39.
Sharipova, M. B., & Farmonova, G. S. Q. (2021). NIKOHDAN SO’NG ADO
ETILADIGAN
URF-ODATLAR
TASVIRI
(“ALPOMISH”
DOSTONI
MISOLIDA).
Scientific progress
,
2
(7), 1125-1129.
40.
qizi Hamidova, U. F., & Sharipova, M. B. (2024, February). METHODOLOGY OF
DEVELOPMENT OF CREATIVE ABILITIES OF CHILDREN OF PRESCHOOL AGE.
In
INTERNATIONAL
CONFERENCE:
PROBLEMS
AND
SCIENTIFIC
SOLUTIONS.
(Vol. 3, No. 1, pp. 73-82).
41.
Sharipova, M. B., & Ne’matulloeva, M. (2024, February). TEORIYa RAZVITIYa
LIChNOSTI ERIKA ERIKSONA SREDI DRUGIX PODXODOV I NAUChNOY
METODOLOGII.
In
INTERNATIONAL
SCIENTIFIC
AND
PRACTICAL
E-
CONFERENCE" MODERN TENDENCIES OF DIGITAL EDUCATION AND WAYS OF
IMPLEMENTING THEM IN THE EDUCATIONAL PROCESS"–Brno, Czech
(Vol. 1, pp.
6-13).
