616
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
ILK YOSH BOLALARINING MATEMATIK TASAVVURLARINI SHAKLLANTIRISH:
SENSOR TARBIYA ASOSLARI. MARIYA MONTESSORI METODI HAQIDA
TUSHUNCHA
Sayfullayeva Shaxinabonu Obidjon qizi
Qorakoʻl Pedagogika texnikumi maxsus fanlar oʻqituvchisi.
https://doi.org/10.5281/zenodo.17664944
Annotatsiya.
Ushbu maqolada ilk yosh bolalarining matematik tasavvurlarini
shakllantirishda sensor tarbiyaning o‘rni va ahamiyati ilmiy-nazariy jihatdan yoritilgan. Sensor
rivojlanishning asosiy komponentlari, Montessori metodining sensor materiallarga asoslangan
pedagogik yondashuvi hamda matematik tushunchalarning tabiiy shakllanish jarayoni batafsil
tahlil qilingan. Maqola sensor tajriba orqali shakllanadigan rang, shakl, kattalik, miqdor va
fazoviy tasavvurlarni rivojlantirish bo‘yicha ilmiy manbalarga tayanadi. Mariya Montessorining
yondashuvi matematik fikrlashni erta yoshdan boshlab rivojlantirishning eng samarali
metodlaridan biri sifatida asoslab berilgan.
Kalit so‘zlar
. Sensor tarbiya, matematik tasavvurlar, Montessori metodi, ilk yosh,
maktabgacha ta’lim, idrok rivoji, sensor materiallar, kognitiv rivojlanish, miqdor tushunchasi,
fazoviy tasavvurlar.
Ilk yosh davri — bolaning tafakkuri, idroki va atrof-muhitni anglash jarayoni eng faol
kechadigan bosqichlardan biri bo‘lib, shu davrda matematik tasavvurlarning shakllanishi bola
rivojlanishining poydevorini tashkil etadi. Bu yoshdagi bolalar tevarak-atrofni avvalo sezgi
organlari orqali o‘rganadilar. Shuning uchun matematik tushunchalarni o‘zlashtirish sensor
tarbiya bilan bevosita bog‘liq bo‘lib, rang, shakl, kattalik, miqdor, fazoviy joylashuv, vaqt kabi
kategoriyalarni idrok etish sezgi faoliyati orqali shakllanadi. Sensor tajribalar qancha ko‘p
bo‘lsa, bolaning mantiqiy fikrlashi, tahlil qilish, taqqoslash va umumlashtirish ko‘nikmalari
shuncha tez rivojlanadi.
Ilk yoshdagi bolalarda matematik tasavvurlarning shakllanishi o‘yin faoliyati, predmetlar
bilan amaliy harakatlar, tevarak-atrofni sensor idrok etish jarayonlari orqali amalga oshadi. Bola
avval predmetlarning tashqi belgilarini — kattalik, uzunlik, rang, shakl kabi xususiyatlarni
farqlay boshlaydi; keyin esa ularni taqqoslaydi, guruhlaydi va ajratadi.
“Katta — kichik”, “uzun — qisqa”, “bir — ko‘p” kabi tushunchalar aynan sensor tajriba
orqali shakllanib, keyinchalik matematik fikrlashning asosiga aylanadi. Montessori, Piajе,
Vygotskiy kabi psixolog va pedagoglarning tadqiqotlari matematik tasavvurlarni shakllantirishda
sezgi organlari orqali o‘rganishning ustuvor ahamiyatga ega ekanini isbotlagan.
Sensor tarbiya jarayonida bolaga turli fakturalarga ega bo‘lgan predmetlar: yumshoq,
qattiq, issiq, sovuq, silliq, qo‘pol, og‘ir, yengil materiallar bilan tanishish imkoniyati beriladi. Bu
jarayon o‘z navbatida miqdor tushunchasini shakllantirishga yordam beradi. Masalan, yirik va
mayda kubiklar bilan o‘ynash, piramida halqalarini ketma-ket joylashtirish, geometrik shakllarni
solishtirish, rangli kartochkalar bilan guruhlash kabi mashg‘ulotlar miqdoriy va sifat belgilari
asosida matematik tafakkurni boyitadi. Bolaning idroki sezgirligi oshgani sari u murakkabroq
matematik tushunchalarni egallashga tayyor bo‘la boshlaydi.
Ilk yoshdagi bolalarda fazoviy tasavvurlar ham sensor asosda shakllanadi. “Ustida”,
“ostida”, “yonida”, “ichida”, “oldinda”, “orqada” kabi tushunchalar predmetlarning fazodagi
o‘rnini amaliy harakatlar orqali tushuntirish bilan mustahkamlanadi. Bola predmetni qutiga
joylashtirishi, uni ustiga qo‘yishi, orqaga yashirishi yoki yoniga joylashtirishi orqali fazoviy
617
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
muloqot kategoriyalarini o‘zlashtiradi. Bu jarayon nafaqat matematik tasavvurni, balki fazoviy
orientatsiya, koordinatsiya, motorika rivojini ham qo‘llab-quvvatlaydi.
Shuningdek, ilk yosh bolalarida vaqt tushunchasi ham sezgi va takroriy harakatlar asosida
shakllanadi. “Avval — keyin”, “ertalab — kechqurun”, “tez — sekin” kabi tushunchalar
kundalik faoliyat, rejim, o‘yin jarayonida izchil takrorlanishi orqali hosil bo‘ladi. Bu esa
matematik ketma-ketlik tushunchasining dastlabki ko‘rinishidir.
Sensor tarbiya muhitida bola namunalarni solishtirish, juftlash, saralash, guruhlash kabi
aqliy amallarni bajara boshlaydi. Bu esa Piajening kognitiv rivojlanish nazariyasiga ko‘ra,
bolaning mantiqiy operatsiyalarni bajarishga tayyorlanishining muhim bosqichidir. Maktabgacha
ta’lim amaliyotida sensor stollar, rivojlantiruvchi markazlar, Montessori materiallari, konstruktiv
o‘yinlar, logik kartochkalar ilk yosh bolalarining matematik tasavvurlarini kengaytirishda
samarali vosita bo‘lib xizmat qiladi.
Sensor tarbiya bolalarning idrokini, nutqini va tafakkurini uyg‘otadi, matematik
tushunchalarni oson va tabiiy o‘zlashtirish imkonini yaratadi. U bolaning miqdoriy tasavvurlarni
to‘g‘ri anglashiga, predmetlar o‘rtasidagi munosabatlarni tushunishiga, mantiqiy fikrlashni
rivojlantirishga, ijodiylik va mustaqil fikrlash ko‘nikmalarini shakllantirishga zamin yaratadi.
Matematik tasavvurlarni erta shakllantirish maktab ta’limiga tayyorgarlikning muhim
omili bo‘lib, bolalar kelgusida murakkab matematik amallarni o‘zlashtirishda qiyinchiliklarga
duch kelmasliklariga yordam beradi.
Mariya Montessori metodi: matematik tasavvurlarni shakllantirishga ta’siri
Sensor tarbiyani ilmiy asosda rivojlantirgan eng nufuzli pedagoglardan biri Mariya
Montessori hisoblanadi. Uning pedagogik tizimida matematik tasavvurlarni shakllantirish o‘ziga
xos qoidalar, maxsus materiallar va erkin faoliyatga asoslangan. Montessori nazariyasiga ko‘ra,
bola “o‘z-o‘zini rivojlantirishga qodir shaxs” bo‘lib, unga katta tomonidan yordam beruvchi,
lekin cheklovsiz muhit va mos materiallar kerak. Montessori metodida matematikaga
tayyorgarlik aynan sensor tarbiya orqali amalga oshadi.
Montessori materiallari — “sensor bloklar”, “rang tabletkalari”, “shakllar minorasi”,
“silindr bloklari”, “qizil-yangi tayoqchalar”, “yuzlik va o‘nlik minoralari” kabi didaktik vositalar
bolaning sezgi rivojini chuqurlashtirib, matematik tushunchalarning tabiiy shakllanishiga imkon
beradi. Masalan, qizil-yangi tayoqchalar uzunlikni farqlash va ketma-ketlikni anglashga yordam
beradi; silindr bloklari esa hajmni idrok qilishni rivojlantiradi. Montessori tizimida bola bu
materiallar bilan mustaqil o‘ynaydi, ularni taqqoslaydi, tartiblaydi, guruhlaydi va xatolarini o‘zi
tuzatadi. Bu jarayon matematik fikrlashning asosiy komponentlari — mantiqlilik, tartiblilik,
umumlashtirish, muammo yechishda mustaqillik kabi ko‘nikmalarni shakllantiradi.
Montessori metodida matematika abstrakt emas, balki konkret sensor materiallar orqali
o‘rgatiladi. Bola avval predmetlarni ko‘radi, ushlaydi, sezadi, ketma-ket joylashtiradi; umumiy
tasavvur shakllangach, asta-sekin abstraksiyaga o‘tadi. Bu jarayon psixologlar L.S. Vygotskiy va
J. Piaje tomonidan ham qo‘llab-quvvatlangan bo‘lib, bola rivojlanishida sensor asosning
ustuvorligini tasdiqlaydi.
Integrativ yondashuv
Sensor tarbiya va Montessori metodi bir-birini to‘ldiruvchi konsepsiyalardir. Sensor
tarbiya bolada umumiy idrok, kuzatuvchanlik, differensiallash ko‘nikmalarini shakllantirsa,
Montessori tizimi bu jarayonni tartibga soladi, boyitadi va mustaqil ta’lim olishni ta’minlaydi.
618
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
Montessori materiallari sensor rivojlanishga asoslanib, miqdor, kattalik, tartib, geometrik
shakllar, fazoviy joylashuv, guruhlash, sanash kabi matematik ko‘nikmalar uchun mustahkam
zamin yaratadi.
Ilk yoshdagi bolalarda matematik tasavvurlarni rivojlantirishda sensor tarbiya,
Montessori metodikasi, o‘yin faoliyati, amaliy mashg‘ulotlar, predmetlar bilan manipulyatsiya
qilish — bularning barchasi uzviy bog‘liq bo‘lib, bugungi zamonaviy maktabgacha ta’limning
asosiy tarkibiy qismini tashkil etadi. To‘g‘ri tashkil etilgan sensor muhit va metodik yondashuv
bolani maktab ta’limiga puxta tayyorlaydi, fikrlash jarayonini rivojlantiradi, matematik
savodxonlikning ilk poydevorini yaratadi.
Ilk yosh bolalarining matematik tasavvurlarini shakllantirish bo‘yicha ilmiy qarashlar
asosan sensor tarbiya, idrok psixologiyasi va maktabgacha ta’lim metodikasi asosida
shakllangan. Abu Ali Ibn Sino “Tib qonunlari” asarida bolalarning sezgi organlari orqali
rivojlanishi, sensor tajribalar mantiqiy fikrlash jarayoniga ta’sir qilishi haqida to‘xtalib, “Bolaga
avval tashqi idrok yetadi, so‘ng idrok bilimga aylanadi” deb ta’kidlaydi (Ibn Sino, 1998, 54-bet).
Jan Piaje kognitiv rivojlanish nazariyasida 0–2 yoshni “sezgi-harakat bosqichi” deb atab,
bolalarning matematik tushunchalari aynan amaliy harakatlar orqali shakllanishini ilmiy
asoslaydi (Piaget, 1952, 71-bet). Uning fikriga ko‘ra, bola kattalik, miqdor, shakl, ketma-ketlik
kabi tushunchalarni sensor tajriba natijasida o‘zlashtiradi.
L.S. Vygotskiy esa kognitiv rivojlanishda muhitning roliga urg‘u berib, “yaqin rivojlanish
zonasi” tushunchasini ilgari surgan. Unga ko‘ra, bola murakkab matematik tasavvurlarni
kattalarning yo‘l-yo‘riqlari orqali senzor asosda shakllantiradi (Vygotskiy, 1984, 112-bet).
Mariya Montessori sensor tarbiyani tizimli metod sifatida ishlab chiqib, “sensor
materiallar bolaning fikrini uyg‘otadi va matematik tushunchaga olib boradi” deb ta’kidlaydi
(Montessori, 1912, 89-bet). U yaratgan “sensor bloklar”, “qizil tayoqchalar”, “shakllar minorasi”
kabi materiallar miqdor, kattalik, uzunlik, shaklni idrok etish jarayonida muhim vosita
hisoblanadi.
O‘zbekistonlik olimlardan Z. Nishonova ilk yoshdagi bolalar idrokini rivojlantirishda
sensor tarbiyaning o‘rni va matematik tasavvurlarni shakllantirishning bosqichlarini batafsil
yoritib, sensor ko‘nikmalarni rivojlantirish ta’limning asosiy poydevori ekanini ta’kidlaydi
(Nishonova, 2021, 56-bet). M. Usmonova maktabgacha yoshdagi bolalarning intellektual
rivojlanishida rang, shakl, miqdor tushunchalarini o‘yin faoliyati orqali shakllantirish zarurligini
qayd etgan (Usmonova, 2020, 102-bet).
Adabiyotlar tahlili shuni ko‘rsatadiki, barcha olimlar ilk yoshda matematik tasavvurlarni
shakllantirishning asosi — sensor rivojlanish ekaniga e’tibor qaratgan. Sensor tarbiya nafaqat
idrokni, balki keyingi mantiqiy fikrlash, taqqoslash, guruhlash va sanash ko‘nikmalarining
shakllanishiga xizmat qiladi.
Ilk yosh bolalarida matematik tasavvurlarni shakllantirish jarayoni bolalarning sensor
tajribalariga, sezgi organlari orqali olgan ma’lumotlarini qayta ishlash qobiliyatiga bevosita
bog‘liqdir. Sensor tarbiya matematik tasavvurlarning asosiy tarkibiy qismlari bo‘lgan rang,
shakl, kattalik, miqdor, uzunlik, fazoviy joylashuv kabi tushunchalarni o‘zlashtirishning tabiiy
yo‘lini yaratadi. Mariya Montessorining sensor materiallarga asoslangan metodikasi bu jarayonni
yanada takomillashtirib, bolalarda mustaqillik, tartiblilik, muvozanat, mantiqiy fikrlash va
mustaqil o‘rganish ko‘nikmalarining shakllanishiga zamin yaratadi.
619
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
Sensor tarbiya va Montessori metodining integratsion qo‘llanishi maktabgacha ta’lim
muassasalarida bolalarning matematik savodxonligini erta bosqichdan rivojlantirishga imkon
beradi. Bu esa bolalarning kelgusida maktab dasturini muvaffaqiyatli o‘zlashtirishi, matematik
fikrlashda qiyinchiliklarga duch kelmasligi va ijodiy-intellektual salohiyatining rivojlanishiga
xizmat qiladi.
ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1.
Ibn Sino.
Tib qonunlari
. — Toshkent: Adolat, 1998. — 458 b.
2.
Piaget, J.
The Origins of Intelligence in Children
. — New York: International University
Press, 1952. — 430 p.
3.
Vygotskiy, L.S.
Psixologiya razvitiya rebenka
. — Moskva: Pedagogika, 1984. — 384 s.
4.
Montessori, M.
Montessori metodi
. — Toshkent: O‘qituvchi, 2017. — 224 b.
5.
Montessori, M.
Il Metodo Montessori
. — Roma: Sviluppo Humano, 1912. — 310 p.
6.
Nishonova, Z.
Maktabgacha yoshdagi bolalar rivojlanishi
. — Toshkent: Innovatsiya,
2021. — 212 b.
7.
Usmonova, M.
Maktabgacha ta'lim pedagogikasi
. — Toshkent: Fan va texnologiya,
2020. — 240 b.
8.
Berk, L.
Child Development
. — Boston: Pearson, 2018. — 720 p.
9.
Bredekamp, S., Copple, C.
Developmentally Appropriate Practice in Early Childhood
Education
. — Washington, DC: NAEYC, 2017. — 352 p.
10.
OECD.
Starting Strong IV: Early Childhood Education and Care
. — Paris: OECD
Publishing, 2020. — 196 p.
11.
UNESCO.
Early Childhood Care and Education Global Report
. — Paris: UNESCO,
2019. — 112 p.
