2025
SENTABR
NEW RENAISSANCE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE
VOLUME 2
|
ISSUE 9
106
INGLIZ TILI TIBBIY TERMINLARINING O‘ZBEK TILIGA TARJIMASI:
SINONIMLAR VA STANDARTLASHTIRISH MUAMMOLARI
Soliyeva Maxliyoxon Baxodirjon qizi
Surxondaryo viloyati Termiz shahri 26-maktabning ingliz tili o'qituvchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.17167293
Annotatsiya.
Mazkur maqolada ingliz tilidagi tibbiy terminlarning o‘zbek tiliga tarjima
qilinish jarayoni, tarjimada uchraydigan sinonimik birliklar va ularning standartlashtirishdagi
qiyinchiliklari tahlil qilinadi. Tibbiy atamalarni o‘zbek tiliga to‘g‘ri va yagona shaklda kiritish
nafaqat ilmiy aniqlikni, balki amaliyotdagi tushunarlilikni ham ta’minlaydi. Maqolada xalqaro
tibbiyot terminologiyasining shakllanish omillari, sinonimlarning paydo bo‘lish sabablari,
tarjimada yo‘l qo‘yiladigan farqlar va ularni bartaraf etish usullari muhokama qilinadi.
Kalit so‘zlar:
tibbiy termin, tarjima, sinonim, standartlashtirish, leksik birlik, tibbiy lug‘at,
lingvistika.
Kirish:
Tibbiyot sohasi dunyo miqyosida eng ko‘p o‘rganiladigan va global ilmiy
terminlarga boy sohalardan biridir. Bugungi kunda aksariyat tibbiy atamalar ingliz tilida
shakllangan bo‘lib, ular xalqaro ilmiy muloqotda keng qo‘llanadi. Shu bois, ushbu terminlarning
o‘zbek tiliga to‘g‘ri tarjima qilinishi dolzarb masala hisoblanadi. Tarjima jarayonida
sinonimlarning paydo bo‘lishi, bir xil tushunchaning turlicha ifodalanishi ham ilmiy, ham amaliy
jihatdan chalkashliklarga sabab bo‘lmoqda.
O‘zbek tilining davlat tili sifatidagi maqomi, ilm-fan taraqqiyoti, tibbiy ta’lim va
amaliyotda qo‘llaniladigan lug‘at boyligini tartibga solish masalalari tibbiy terminlarning
standartlashtirilishini talab qiladi. Masalan, ingliz tilidagi
disease
so‘zi ayrim hollarda "kasallik",
ba’zi hollarda esa "xastalik" tarzida qo‘llaniladi. Bu ikki atama ma’nodosh bo‘lsa-da, ilmiy
matnlarda yagona variantning qo‘llanishi aniqlikni ta’minlaydi.
Ushbu maqolaning maqsadi — ingliz tili tibbiy terminlarini o‘zbek tiliga tarjima qilishda
yuzaga keladigan sinonimik muammolarni tahlil qilish va standartlashtirish zaruriyatini
asoslashdir. Shuningdek, xalqaro tajribani inobatga olib, o‘zbek tilida yagona terminologik tizimni
shakllantirish yo‘llari ko‘rib chiqiladi.
Asosiy qism: Tibbiy terminlarni ingliz tilidan o‘zbekchaga tarjima qilish masalasi juda
murakkab va ko‘p qirrali hodisa hisoblanadi. Avvalo, ingliz tilidagi tibbiy atamalar ko‘pincha
yunon va lotin tillaridan o‘zlashtirilgan bo‘lib, ularning tuzilishi va semantikasi turli darajada
murakkablik tug‘diradi. Masalan,
cardiology
,
neurology
,
oncology
kabi terminlar xalqaro
miqyosda yagona shaklda qo‘llanadi, ammo ularni o‘zbek tiliga tarjima qilishda ba’zan
“yurakshunoslik”, “asabshunoslik”, “saratonshunoslik” kabi to‘liq ekvivalentlar yaratilsa, ayrim
hollarda ular rus tilidan o‘tgan variantlari – “kardiologiya”, “nevrologiya”, “onkologiya” tarzida
ishlatiladi. Har ikkala yondashuvning afzalliklari mavjud: milliy shakl tushunarliroq bo‘lsa,
xalqaro variant ilmiy aniqroq hisoblanadi. Shu bois, terminlarni tanlashda umumxalq nutqi bilan
ilmiy doira ehtiyojlari muvozanatini topish talab etiladi.
Sinonimlarning paydo bo‘lishi esa eng katta muammolardan biridir. Birgina
therapy
atamasi o‘zbek tilida uch xil shaklda – “davolash”, “muolaja” va “terapiya” sifatida uchrashi
mumkin. Amaliyotda shifokorlar ko‘proq “muolaja” so‘zini ishlatsalar, ilmiy matnlarda “terapiya”
2025
SENTABR
NEW RENAISSANCE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE
VOLUME 2
|
ISSUE 9
107
qo‘llanadi, oddiy odamlar esa “davolash” variantini afzal ko‘radi. Bunday turlicha qo‘llanish ilmiy
aniqlikka putur yetkazadi va ta’lim jarayonida chalkashlik tug‘diradi. Shu sababli sinonimlar
ichida yagona shaklni tanlash zaruriyati tug‘iladi. Biroq bu jarayonni faqatgina tilshunoslar emas,
balki shifokorlar, tarjimonlar va ilmiy jamoatchilik hamkorlikda hal qilishi kerak.
Tibbiy terminlar tarjimasida rus tili ta’siri ham sezilarli. Mustaqillikdan oldingi davrlarda
o‘zbek tibbiyot adabiyotlarining katta qismi rus tilidan o‘girilganligi sababli ko‘plab terminlar asl
inglizcha shakldan emas, balki ruscha variantdan kirib kelgan. Masalan, inglizchadagi
stroke
atamasi aslida “miya qon aylanishining buzilishi” ma’nosini anglatsa-da, rus tili orqali “insult”
shaklida o‘zbekchaga o‘tgan. Hozirgi kunda ham shifokorlar “insult” so‘zini ishlatadi, biroq ayrim
ilmiy maqolalarda “miya insulti” yoki “miya qon aylanishining buzilishi” kabi izohlashga intilish
kuzatiladi. Bu esa o‘z-o‘zidan standartlashtirish zaruriyatini ko‘rsatadi.
Standartlashtirish tibbiy terminlarning yagona shaklda ishlatilishini ta’minlaydi. Bu
jarayon nafaqat ilmiy ishlar, balki o‘quv qo‘llanmalar, klinik hujjatlar, elektron tibbiy ma’lumotlar
bazalari va keng jamoatchilik uchun ham katta ahamiyatga ega. Masalan, bemor tibbiy kartasida
“qandli diabet” yozilishi, boshqa joyda esa “diabet mellitus” yoki “shakar kasalligi” yozilishi
mumkin. Ularning barchasi bir tushunchani ifodalasa-da, turli shaklda qayd qilinishi statistik
ma’lumotlarni yig‘ishda, kasallikni tahlil qilishda va xalqaro hamkorlikda qiyinchilik tug‘diradi.
Shu sababli yagona terminologiya qoidalari ishlab chiqilishi zarur.
Xalqaro tajribaga qarasak, Jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti muntazam ravishda
terminologik standartlarni ishlab chiqadi. ICD-11 (Xalqaro kasalliklar tasnifi) bunga yaqqol
misoldir. Mazkur hujjatda kasalliklarning nomlanishi yagona tizimga solingan, u turli tillarga
moslashtirilgan va butun dunyo shifokorlari tomonidan qo‘llanilmoqda. O‘zbek tili uchun ham
shunday amaliyotdan foydalanish, mavjud terminlarni xalqaro tasnif bilan uyg‘unlashtirish zarur.
Shuni ham ta’kidlash kerakki, sinonimlarning butunlay yo‘qolishi ham mumkin emas,
chunki har bir tilning o‘z leksik boyligi va ifoda imkoniyatlari bor. Biroq ilmiy matnlarda
sinonimlarning chegaralangan holda qo‘llanilishi, yagona shaklning afzal ko‘rilishi eng to‘g‘ri
yondashuv hisoblanadi. Aks holda, bir tushunchaga turlicha yondashuv tibbiy ta’limda chalkashlik
tug‘dirishi, talabalarning bilimini baholashda turli qiyinchiliklarga sabab bo‘lishi mumkin.
Bugungi kunda o‘zbek tilida tibbiy lug‘atlar yaratilmoqda, yangi darsliklar chop etilmoqda,
ammo ularning barchasida terminlarning bir xilligi to‘liq ta’minlangan emas. Ayrim kitoblarda bir
variant ishlatilsa, boshqa manbalarda boshqa variant qo‘llanadi. Masalan,
hypertension
uchun
“gipertoniya”, “arterial bosim oshishi”, “yuqori qon bosimi” atamalari uchraydi. Ilmiy doiralarda
“gipertoniya” keng qo‘llanayotgan bo‘lsa-da, xalq orasida “yuqori qon bosimi” tushunchasi
ko‘proq ishlatiladi. Bu ikki qatlamning uyg‘unlashtirilishi, ya’ni ilmiy ham, xalqchil shaklning
muvofiqlashtirilishi dolzarbdir.
Umuman olganda, ingliz tilidagi tibbiy terminlarni o‘zbek tiliga to‘g‘ri tarjima qilish va
sinonimlarni cheklash jarayoni uzoq muddatli va bosqichma-bosqich amalga oshirilishi lozim.
Bunda maxsus terminologik kengashlar tuzish, ilmiy va amaliy lug‘atlarni muntazam ravishda
yangilash, darslik va qo‘llanmalarni yagona standart asosida nashr etish muhim o‘rin tutadi. Faqat
shunda o‘zbek tili tibbiyot sohasida ham aniq, tizimli va xalqaro darajada raqobatbardosh
terminologiyaga ega bo‘la oladi.
2025
SENTABR
NEW RENAISSANCE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE
VOLUME 2
|
ISSUE 9
108
Xulosa: Ingliz tili tibbiy terminlarining o‘zbek tiliga tarjimasi jarayonida sinonimlar
ko‘pligi muhim muammolardan biri hisoblanadi. Bu holat ilmiy aniqlikka putur yetkazishi,
amaliyotda esa chalkashliklarga olib kelishi mumkin.
Standartlashtirish esa tibbiyot sohasi uchun strategik ahamiyat kasb etadi. Yagona
terminologiya nafaqat ilmiy tadqiqotlarda, balki amaliyotda ham samaradorlikni oshiradi. Tarjima
jarayonida sinonimlar ichidan eng mos, tushunarli va xalqaro standartlarga yaqin variant tanlanishi
lozim.
O‘zbek tilidagi tibbiy terminlarning yagona lug‘atini tuzish, xalqaro tajribalardan
foydalanish va maxsus terminologik komissiyalar faoliyatini kuchaytirish ushbu muammoga
yechim bo‘la oladi. Shuningdek, tarjimonlar, shifokorlar va tilshunos olimlarning hamkorligi
muhim ahamiyat kasb etadi.
Shunday qilib, tibbiy terminlarni tarjima qilish va standartlashtirish jarayoni o‘zbek tili
ilmiy lug‘at boyligini rivojlantirish, uni xalqaro ilmiy muloqot darajasiga ko‘tarishning eng
muhim shartlaridan biridir.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Alimov, R. (2020).
O‘zbek tilida ilmiy terminlarni standartlashtirish masalalari
.
Toshkent: Fan nashriyoti.
2.
Brown, T. (2018).
Medical Terminology: A Systems Approach
. New York: McGraw-Hill.
3.
Xo‘jayev, S. (2019).
Tibbiy atamalar tarjimasi va izohli lug‘at
. Toshkent: O‘zbekiston.
4.
Dorland, W. (2017).
Dorland’s Illustrated Medical Dictionary
. Philadelphia: Elsevier.
5.
Karimova, D. (2021). “Ingliz tili terminlarini o‘zbekchaga moslashtirishda lingvistik
muammolar”.
Filologiya masalalari
, №3.
6.
World Health Organization (WHO). (2022).
International Classification of Diseases (ICD-
11)
. Geneva: WHO Press.
7.
Rasulova, M. (2020).
Tibbiy tarjimada sinonimlarning o‘rni
. Toshkent: Ilm ziyo.
