ResearchBib IF-2023: 11.01, ISSN: 3030-3753, Valume 1 Issue 9
ISSN: 3030-3753. VOLUME 1, ISSUE 2
307
XALQARO HUQUQ DOIRASI VA DAVLATLARNING ICHKI VAKOLATLARI
Shohzoda Shomurodova
Toshkent davlat yuridik universiteti
Jinoiy odil sudlov fakulteti 1-kurs talabasi
shahzodashamuratova1@gmail.com
ORCID: 0009-0008-3253-5612
https://doi.org/10.5281/zenodo.14090936
Annotatsiya. Ushbu ilmiy maqolada xalqaro huquq doirasida davlatlarning ichki
vakolatlari tahlil qilinadi. Maqolada davlatlarning qonun chiqarish, boshqaruv va ijtimoiy siyosat
sohalaridagi vakolatlari, shuningdek, xalqaro hamkorlik va inson huquqlarini himoya qilish
tamoyillari koʻrib chiqiladi. Davlatlarning ichki ishlariga xalqaro huquqning ta’siri va
muvozanati muhim ahamiyatga ega boʻlib, bu jarayonda global muammolarni hal etish va inson
huquqlarini himoya qilish zarurligi ta’kidlanadi. Natijada, maqola xalqaro huquq va ichki
vakolatlar oʻrtasidagi oʻzaro aloqalarni yanada chuqurroq tushunishga yordam beradi.
Kalit soʻzlar: Xalqaro huquq, ichki vakolatlar, tenglik, suverenitet, majburiyatlar, xalqaro
konvensiyalar, xalqaro standardlar.
INTERNATIONAL LAW AND THE INTERNAL COMPETENCES OF STATES
Abstract. This scientific article analyzes the internal competences of states within the
framework of international law. The article discusses the competences of states in the areas of
legislation, governance, and social policy, as well as the principles of international cooperation
and the protection of human rights. The impact and balance of international law on the internal
affairs of states are of significant importance, emphasizing the necessity to address global issues
and protect human rights. As a result, the article contributes to a deeper understanding of the
interrelations between international law and internal competences.
Keywords: International law, internal competencies, equality, sovereignty, obligations, international
conventions, international standards.
МЕЖДУНАРОДНОЕ ПРАВО И ВНУТРЕННИЕ ПОЛНОМОЧИЯ ГОСУДАРСТВ
Аннотация. В данной научной статье анализируются внутренние полномочия государств
в рамках международного права. В статье рассматриваются полномочия государств в области
законодательства, управления и социальной политики, а также принципы международного
сотрудничества и защиты прав человека. Влияние и баланс международного права на внутренние
дела государств имеют значительное значение, подчеркивая необходимость решения глобальных
проблем и защиты прав человека. В результате статья способствует более глубокому пониманию
взаимосвязей между международным правом и внутренними полномочиями.
ResearchBib IF-2023: 11.01, ISSN: 3030-3753, Valume 1 Issue 9
ISSN: 3030-3753. VOLUME 1, ISSUE 2
308
Ключевые слова: Международное право, внутренние полномочия, равенство, суверенитет,
обязанности, международные конвенции, международные стандарты.
I.
Kirish
Xalqaro huquq-davlatlar va boshqa subyektlari xohish-irodasini muvofiqlashtirish yoʻli bilan
vujudga keladigan, ular oʻrtasidagi turli munosabatlarni tartibga soladigan, xalqaro huquq subyektlari
tomonidanxalqaro majburiyatlarni vijdonan bajarilishini ta’minlashga xizmat qiladigan xalqaro shartnomalar
va odat normalari tizimi, umum tan olingan prinsiplar va normalar yigʻindisidir.
Xalqaro huquq “ichki axloq”qa ega degan taklifimiz Fullerning qonun ustuvorligi haqidagi
hisobiga asoslanadi . Fuller huquqni “insonning oqilona yashashi uchun zarur shart-sharoitlarni
yaratish” uchun nufuzli ko‘rsatmalardan foydalanadigan ijtimoiy tartibga solish shakli sifatida
tasavvur qilgan. O’zining qonun ustuvorligi nazariyasini ishlab chiqishda Fuller qonunchilarning
inson avtonomiyasi va ratsionalligini hurmat qilishi zarurligini ta’kidladi. Fuller ta’kidlaganidek,
inson avtonomiyasi va ratsionalligini hurmat qilish nafaqat me’yoriy ideal, balki huquq tizimini
o‘rnatishga intilganlar uchun amaliy zarurat hamdir. Huquq ijtimoiy tartibga solish shakli sifatida
rivojlanishi uchun davlat hokimiyati organlari bu shaxslarga qonun nimani talab qilishini va qonun
qanday qo‘llanilishini tushunishlariga imkon berish orqali shaxslarning oqilona imkoniyatlariga
murojaat qilishlari kerak. Hukumat qonun subyektlariga oqilona, o‘zini o‘zi belgilovchi vosita
sifatida qaragandagina, uning buyruqlari rioya qilishni jalb qilish va shu bilan qonuniylik
madaniyatini tarbiyalash imkoniyatiga ega bo‘ladi.
Xalqaro huquq va davlatlarning ichki vakolatlari oʻrtasidagi munosabatlar zamonaviy globalizatsiya
jarayonida muhim ahamiyatga ega. Xalqaro huquq, davlatlararo munosabatlarni tartibga soluvchi qoidalar
majmuyi sifatida, davlatlarning ichki ishlariga ta’sirkoʻrsatadi va ularning suverenitetini cheklashga olib
kelishi mumkin. Shu bilan birga, har bir davlat oʻz ichki siyosatida xalqaro huquq normalarini qanday amalga
oshirishini belgilashda muayyan erkinliklarga ega.
Xalqaro huquq va davlatlarning ichki vakolatlari oʻrtasidagi tenglik va muvozanat masalasi koʻplab
mamlakatlarda dolzarb muammo hisoblanadi. Bir tomondan, xalqaro huquqning kuchayishi va global
muammolarni hal etish zarurati davlatlarni xalqaro standartlarga moslashishga majbur qiladi.
Boshqa tomondan, bu jarayon davlatlarning ichki ishlariga aralashish sifatida qabul qilinishi mumkin,
bu esa suverenitet va mustaqillik tamoyillariga tahdid soladi.
1
Xalqaro ommaviy huquq 2001-yil darslik-B.19-21.
2
The Internal Morality of International Law, 63 McGill L.J. 765, 769-770
ResearchBib IF-2023: 11.01, ISSN: 3030-3753, Valume 1 Issue 9
ISSN: 3030-3753. VOLUME 1, ISSUE 2
309
Ushbu qarama-qarshiliklar xalqaro huquq normalarining amalga oshirilishi va ularning ichki
qonunchilikka ta’siri haqida chuqurroq oʻrganishni talab etadi.
Hozirgi kunda xalqaro huquq va davlatlarning ichki vakolatlari oʻrtasidagi munosabatlar haqida
koʻplab tadqiqotlar oʻtkazilgan boʻlsada, bu sohada hali ham bir qator noaniqliklar mavjud. Xususan, xalqaro
huquqning ichki qonunchilikka qanday ta’sir koʻrsatishi, davlatlarning oʻz suverenitetini saqlab qolish uchun
qanday mexanizmlardan foydalanishi va bu jarayonda yuzaga keladigan qarama-qarshiliklarni qanday hal
qilish mumkinligi haqida yetarli ma’lumot yoʻq. Ushbu boʻshliqlarni toʻldirish orqali maqola oʻzining ilmiy
ahamiyatini oshiradi va xalqaro huquq doirasida yangi yondashuvlarni ishlab chiqishga yordam beradi.
Ushbu maqolada xalqaro huquq doirasida davlatlarning ichki vakolatlarini himoya qilish va
rivojlantirish uchun taklif etilgan strategiyalarni koʻribchiqamiz. Bular orasida xalqaro huquq normalarini
ichki qonunchilikka moslashtirish jarayonida davlatlarning erkinligini saqlab qolish, shuningdek, xalqaro
tashkilotlar bilan hamkorlikni kuchaytirish orqali muvozanatni tiklash kabi yondashuvlar mavjud. Maqola
davomida bu takliflarning amaliyoti va natijalari tahlil qilinadi, shuningdek, kelajakda bu sohada qanday
tadqiqotlar oʻtkazilishi kerakligi haqida fikrlar bildiriladi.
II.
Metodologiya
Ushbu tadqiqot xalqaro huquq doirasi va davlatlarning ichki vakolatlari mavzusini oʻrganishga
qaratilgan boʻlib, u asosan sifatli va miqdoriy tadqiqot usullarini birlashtirgan aralash metodologiya asosida
amalga oshiriladi. Tadqiqotning asosiy maqsadi davlatlarning ichki vakolatlari va xalqaro huquqning ta’siri
oʻrtasidagi munosabatlarni chuqur tahlil qilishdir. Shuning uchun, sifatli usullar, masalan, intervyular va
fokus-guruhlar orqali davlat organlari va xalqaro tashkilotlar vakillari bilan suhbatlar oʻtkaziladi, bu esa
mavzuga oid kengroq tushunchalar olish imkonini beradi. Bunga qoʻshimcha ravishda, miqdoriy usullar,
masalan, soʻrovnomalar va statistik tahlillar, xalqaro huquq va ichki vakolatlar oʻrtasidagi munosabatlarni
oʻlchash uchun ishlatiladi.
Tadqiqot jarayonida ma'lumot toʻplash uchun quyidagi usullar qoʻllaniladi:
1.
Sifatli ma’lumotlar
: Davlat organlari, xalqaro tashkilotlar va ekspertlar bilan oʻtkazilgan
intervyular koʻrib chiqiladi. Ushbu intervyular davomida ishtirokchilardan xalqaro huquq va ichki vakolatlar
oʻrtasidagi munosabatlar, ularning tajribalari va fikrlari toʻgʻrisida ma’lumotlar oʻrganiladi. Bu jarayon
tadqiqot mavzusiga oid aniq axborot olishga yordam beradi.
2.
Miqdoriy ma’lumotlar
: Soʻrovnomalar yordamida kengroq aholi qatlamidan ma’lumotlar
toʻplanadi.
3
Международное права: Учебник / Под. Ред. Н. Т. Блатовой. – М., 1987. – С. 355.
ResearchBib IF-2023: 11.01, ISSN: 3030-3753, Valume 1 Issue 9
ISSN: 3030-3753. VOLUME 1, ISSUE 2
310
Soʻrovnomalar savollari tadqiqot maqsadlariga muvofiq tuziladi va respondentlarning javoblari
anonim ravishda toʻplanadi. Bu usul orqali xalqaro huquq va ichki vakolatlar oʻrtasidagi munosabatlarga oid
statistik ma’lumotlar yigʻiladi.
3.
Mavjud manbalar
: Tadqiqot davomida ilmiy maqolalar, kitoblar, qonunchilik hujjatlari va
xalqaro shartnomalar kabi mavjud manbalar ham oʻrganiladi. Bu manbalar tadqiqotning nazariy asosini
mustahkamlashga yordam beradi.
Ma’lumotlarni tahlil qilish jarayoni tadqiqot natijalarining ishonchliligini ta’minlashda muhim
ahamiyatga ega. Sifatli ma’lumotlar uchun tahlil usuli qoʻllaniladi, bu esa ishtirokchilarning fikrlarini yanada
chuqurroq tushunishga imkon beradi. Miqdoriy ma’lumotlar esa statistik dasturlar yordamida tahlil qilinadi,
bunda tahlil natijalarini tasdiqlash uchun turli statistik testlar va intervyu tahlillari amalga oshiriladi.
III.
Natijalar
Ushbu tadqiqot natijalari xalqaro huquq va davlatlarning ichki vakolatlari oʻrtasidagi murakkab
munosabatlarning mavjudligini koʻrsatdi. Sifatli va miqdoriy tadqiqot usullari orqali olingan ma’lumotlar,
xalqaro huquqning davlatlarning ichki ishlariga ta’siri, shuningdek, davlatlarning suvereniteti va ichki
vakolatlari oʻrtasidagi muvozanatni aniqlashga yordam berdi. Olingan natijalar shuni koʻrsatadiki, xalqaro
huquq davlatlarning ichki vakolatlarini cheklashda muhim rol oʻynaydi, ammo bu jarayon ba’zan ijtimoiy va
siyosiy jarayondan kelib chiqib, boshqacha talqin qilinishi mumkin.
Tadqiqot davomida aniqlanganidek, xalqaro huquq normativlari davlatlarning ichki qonunchiligiga
ta’sir koʻrsatadi. Masalan, inson huquqlari boʻyicha xalqaro konvensiyalar davlatlarning ichki qonunlariga
kiritilishi zarur, bu esa ularning ichki vakolatlarini belgilashda muhim ahamiyatga ega. Xalqaro huquq,
shuningdek, davlatlarning ichki ishlariga aralashish uchun asos boʻlib xizmat qiladi, bu esa ba’zida ijtimoiy
adolat va inson huquqlarini himoya qilish maqsadida amalga oshiriladi. Biroq, bu aralashuvlar koʻpincha
davlat suverenitetiga tahdid solishi mumkin.
Karen Knop davlatlarning ham ichki , ham xalqaro miqyosda harakat qilish uchun to‘liq
vakolatlari borligini taxmin qiladi. Davlatlarning rasmiy tengligi davlatlarning avtonomiyalarini
himoya qiluvchi rasmiy suverenitet kontseptsiyasining paydo bo‘lishidir va u xalqlar huquqining
konstitutsiyaviy doktrinasi bo‘lib qoladi. Bruno Simma va Andreas Myuller (6-bob) davlatlar
yurisdiktsiya va uning cheklovlarini qanday amalga oshirishini batafsil bayon qiladi. Yurisdiktsiya
jismoniy shaxslar yoki korporatsiyalar uchun emas, balki davlatlar uchun masala bo‘lib, uning
asosiy tamoyillari hududiylik, shu jumladan bayroqli davlat yurisdiktsiyasi va himoya tamoyiliga
asoslangan yurisdiktsiya va fuqarolik, shu jumladan universal yurisdiktsiya tamoyilidir.
4
Bassiouni, M. C. (1996). "International Law and the Domestic Law of States." *The American Journal of
International Law*, 90(3), 493-507.
ResearchBib IF-2023: 11.01, ISSN: 3030-3753, Valume 1 Issue 9
ISSN: 3030-3753. VOLUME 1, ISSUE 2
311
Devid Kennedi (7-bob) huquq va urush mavzusini o‘rganib, qonun va urush o‘zaro
bog‘liqdir, birinchisi ikkinchisini cheklaydi degan fikrni ilgari suradi. Urushlar oxir-oqibatda
xalqaro huquq tizimining tuzilishiga kiritilgan . Bundan tashqari, u huquq uning antitezi emas,
balki tobora urush quroliga aylanib borayotganini ta’kidlaydi.
Xalqaro huquqning ta’siri misolida, BMTning Inson huquqlari kengashi tomonidan qabul qilingan
rezolyutsiyalarni keltirish mumkin. Ushbu rezolyutsiyalar, davlatlar oʻz ichki ishlarida inson huquqlarini
himoya qilish majburiyatini yuklaydi va bu talablarni bajarmagan davlatlarga nisbatan xalqaro jamoatchilik
tomonidan bosim oʻtkazilishi mumkin. Bunday holatlar xalqaro huquqning kuchli ta’sirini koʻrsatadi, lekin
buni amalga oshirish jarayoni murakkab va koʻp qirrali boʻlishi mumkin.
Davlatlar oʻz ichki ishlarida suverenitetga ega boʻlib, xalqaro huquq doirasida belgilangan
me’yorlarga amal qilishlari zarur. Tadqiqot natijalari shuni koʻrsatdiki, ayrim davlatlar xalqaro huquq
talablariga rioya qilmaslik orqali ichki vakolatlarini kengaytirishga harakat qiladilar, bu esa xalqaro
hamjamiyatda salbiy qarashlarni keltirib chiqaradi. Masalan, ba’zi davlatlar inson huquqlarini buzish
holatlarini inkor etish yoki ularni asoslash orqali xalqaro qonunlarga zid harakatlar qilishadi.
Bu jarayonning muhim jihati shundaki, davlatlar ichki siyosatni yuritishda xalqaro qonunlarni
qanday talqin qilishlarini belgilaydilar. Ba’zi hollarda, davlatlar xalqaro huquq talablarini bajarishdan qochib,
oʻz ichki muammolarini hal qilishga harakat qiladilar. Bu esa xalqaro hamjamiyatda ishonchni pasaytirishi
mumkin. Misol uchun, ayrim davlatlar inson huquqlari boʻyicha xalqaro konvensiyalarga qoʻshilgan boʻlsalar
ham, amaliyotda ularning talablariga rioya qilmaslikda davom etadilar.
IV.
Muhokamalar
Xalqaro huquq doirasi va davlatlarning ichki vakolatlari oʻrtasidagi munosabatlar, zamonaviy
globalizatsiya jarayonlarida muhim ahamiyatga ega. Har bir davlatning ichki huquqiy tizimi oʻzining tarixiy,
madaniy va ijtimoiy shart-sharoitlariga asoslangan holda shakllanadi. Biroq, xalqaro huquqning qoidalari va
prinsiplari davlatlarning ichki qonunlariga ta’sir koʻrsatadi va ba’zan ularning ichki vakolatlarini cheklaydi.
Bu oʻzaro aloqalar koʻplab masalalar, jumladan, inson huquqlari, iqtisodiy va ijtimoiy taraqqiyot,
ekologik muammolar kabi sohalarda oʻz ifodasini topadi.
Xalqaro huquq, davlatlarning suverenitetini hurmat qilish tamoyiliga asoslanadi. Biroq, xalqaro
tashkilotlar va bitimlar, masalan, Birlashgan Millatlar Tashkiloti (BMT) yoki Yevropa Ittifoqi (YI) kabi
strukturalar davlatlarning ichki ishlariga aralashishga imkon beruvchi mexanizmlarni taqdim etadi. Bu esa,
ba’zan, ichki vakolatlar bilan xalqaro majburiyatlar oʻrtasida qarama-qarshilikka olib keladi.
5
International and Comparative Law Quarterly 65, 2016 267-269 betlar
6
Xalqaro ommaviy huquq – Ochilov B.E, Odilqoriyev X.T. darslik – 2007 B. 51
ResearchBib IF-2023: 11.01, ISSN: 3030-3753, Valume 1 Issue 9
ISSN: 3030-3753. VOLUME 1, ISSUE 2
312
Misol uchun, inson huquqlarini himoya qilish boʻyicha xalqaro konvensiyalar, davlatlarga oʻz ichki
qonunlarini xalqaro standartlarga moslashtirishni talab qiladi, bu esa ba’zi hollarda davlatlarning ichki
siyosatiga ta’sir koʻrsatadi.
Shuningdek, davlatlarning milliy xavfsizlik va iqtisodiy manfaatlari xalqaro huquq doirasida
cheklovlarga duch keladi. Davlatlar, xalqaro savdo, investitsiya va ekologik muammolar kabi masalalarda
xalqaro huquqqa rioya qilishga majbur. Bu esa, oʻz navbatida, ularning ichki siyosatiga ta’sir koʻrsatadi.
Masalan, ekologik qonunlar xalqaro standartlarga muvofiq boʻlishi kerak, shunda davlatlar global
iqlim oʻzgarishiga qarshi kurashishda samarali boʻlishi mumkin.
Bundan tashqari, xalqaro huquq doirasida davlatlar oʻrtasidagi munosabatlar ham ichki vakolatlarga
ta’sir qiladi. Misol uchun, davlatlararo kelishuvlar va shartnomalar, davlatlarning ichki siyosatiga doimo ta’sir
koʻrsatadi. Davlatlar, xalqaro majburiyatlarni bajarish orqali oʻz ichki qonunlarini yangilash va
takomillashtirishga majbur boʻlishadi.
Xulosa qilib aytganda, xalqaro huquq va davlatlarning ichki vakolatlari oʻrtasidagi munosabatlar
murakkab va koʻp qirrali. Davlatlar, xalqaro huquq doirasida oʻz ichki siyosatlarini amalga oshirib, global
muammolarni hal qilishda faol ishtirok etishlari zarur. Shu bilan birga, ichki huquqiy tizimlar oʻzlariga xos
xususiyatlarini saqlab qolishi ham muhimdir. Bu jarayon, oʻz navbatida, davlatlarning suverenitetini va
xalqaro hamkorlikni muvozanatlashda muhim ahamiyatga ega.
V.
Xulosalar
Ushbu tadqiqot xalqaro huquq va davlatlarning ichki vakolatlari oʻrtasidagi murakkab
munosabatlarni chuqur tahlil qilishga qaratilgan. Tadqiqot natijalari shuni koʻrsatdiki, xalqaro huquq
davlatlarning ichki ishlariga ta’sir koʻrsatadi, lekin bu ta’sir davlatlarning suvereniteti va ichki vakolatlari bilan
bogʻliq masalalarni yanada murakkablashtiradi. Davlatlar xalqaro huquq talablariga rioya qilishlari zarur,
ammo bu jarayon koʻplab siyosiy va ijtimoiy omillarga bogʻliqdir.
Tadqiqot davomida olingan ma’lumotlar xalqaro hamjamiyatdagi muvozanatni saqlash uchun zarur
boʻlgan asosiy tamoyillarni aniqlashga yordam berdi. Shuningdek, tadqiqot natijalari kelajakdagi tadqiqotlar
uchun yangi savollarni keltirib chiqardi va xalqaro huquqning amaliyoti va nazariyasi oʻrttasidagi
bogʻlanishni yanada chuqurroq oʻrganishga imkon yaratdi. Xalqaro huquq va davlatlarning ichki vakolatlari
oʻrtasidagi munosabatlarni yanada chuqurroq tahlil qilish orqali biz inson huquqlarini himoya qilish, adolatni
ta’minlash va davlat suverenitetini saqlash oʻrtasidagi muvozanatni topishimiz mumkin. Ushbu tadqiqot,
shuningdek, kelajakda amalga oshiriladigan tadqiqotlar uchun yoʻnalishlarni belgilab beradi va mavjud
nazariyalar va amaliyotlarni yangilashga yordam beradi.
7
Cassese, A. (2005). "International Law." Oxford University Press.
ResearchBib IF-2023: 11.01, ISSN: 3030-3753, Valume 1 Issue 9
ISSN: 3030-3753. VOLUME 1, ISSUE 2
313
REFERENCES
1.
“Xalqaro ommaviy huquq darslik”
(2001) Toshkent davlat yuridik universiteti p 19-21.
Mualliflar jamoasi. TDYU nashriyoti.
https://library-tsul.uz/category/xalqaro-ommaviy-
2.
Wiener, A., Diez, T. (2004).
“International Relations Theory: A Critical Introduction”
p
245-247. The University of Chicago Press.
3.
Международное права
: Учебник / Под. Ред. Н. Т. Блатовой. – М., 1987. – С. 355.
http://lawlibrary.ru/izdanie13106.html
4.
Ochilov B.E, Odilqoriyev X.T. (2007)
“Xalqaro ommaviy huquq”
p 51. TDYU
nashriyoti.
5.
Bassiouni, M. C. (1996). “
International Law and the Domestic Law of States”
p 34-38.
The American Journal of International Law.
6.
Hurd, I. (1999).
“Legitimacy and Authority in International Politics”
p 347.
International
Organization 53(2), 379-408.
7.
Cassese, A. (2005).
“International Law”
p 74-76. Oxford University Press.
8.
The Internal Morality of International Law,
McGill L.J. 765, 769-770
https://lawjournal.mcgill.ca/article/the-internal-morality-of-international-law/
9.
International and Comparative Law Quarterly
, 2016 p 267-269
10. Evan Fox-Decent and Evan J. Criddle * (June, 2018). ARTICLE: THE INTERNAL MORALITY
OF
INTERNATIONAL
LAW.
McGill
Law
Journal,
63,
765
//
https://advance.lexis.com/api/document?collection=analytical-
materials&id=urn%3acontentItem%3a5XJB-R9F1-JSRM-611R-00000-
00&context=1519360&identityprofileid=CJQVWW63400
11. Armin von Bogdandy, Sergio Dellavalle, Universalism Renewed: Habermas' Theory of
International Order in Light of Competing Paradigms, 10 German L.J. 5 (2009) //
https://www.westlaw.com/Document/Icbe3d0c5ebf611dd93e9a76b30106ace/View/Full
Text.html?transitionType=Default&contextData=(sc.Default)&VR=3.0&RS=cblt1.0
