271
“EDIGO” DOSTONIDAGI AN’ANAVIY FORMULALAR HAQIDA
Eshchanova Gavhar Otajonovna
Urganch davlat pedagogika instituti
“Boshlang‘ich ta’lim metodikasi” kafedrasi
dotsenti, filologiya fanlari nomzodi
eshchanovagavhar@gmail.com
https://doi.org/10.5281/zenodo.10070629
Annotatsiya.
Ushbu maqolada turkiy xalqlar orasida keng tarqalgan “Edigo” dostonida
qo ‘llanilgan
an’anaviy formulalar, ular eposning an’anaviy negizini, o ‘zgani tashkil etishi ,
bularning o‘g‘uz eposi an’analari, xususan, ozarbayjon va turkman eposidagi formulalarga yaqin
kelishi masalalari yoritilgan.
Kalit so ‘zlar:
Xorazm dostonlari, epos, “Edigo”, barqaror formulalar, ifodaviylik va
badiiylik, Tulumxo‘ja, o‘g‘uz eposi an’analari, ozarbayjon va turkman eposi, Qo‘ng‘irot eli,
«Sayod va Hamro» dostoni, “Oshiq G ‘arib va Shohsanam” dostoni, «Asil va Karam» dostoni.
ABOUT THE TRADITIONAL FORMULAS IN THE EPIC OF "EDIGO"
Abstract.
In this article, the basic formula “Edigo”, widespread among the Turkic peoples,
is used, which reflects the traditional basis of the epic, its organization, their closeness to the
traditions of the epic, in particular, to the formulas of the Azerbaijani and Turkmen epic.
Key words:
Dastans of Khorezm, epic, “Edigo”, stable formulas, expressiveness and
artistry, Tulumkhoja, tradition of oral epic, Azerbaijani and Turkmen epic, Kungirot region,
dastan “Sayod and Hamro”, dastan “Ashik Garib and Shahsanam”, dastan “ Asli and Kerem"
О ТРАДИЦИОННЫХ ФОРМУЛАХ В ЭПОСЕ «ЭДИГО»
Аннотация.
Этой статье освещены распространенные среди тюркских народов
традиционные формулы дастана «Эдиго», которые отражают традиционную основу
эпоса, его организацию, их близостьк традициям эпоса, в частности, к формулам
азербайджанского и туркменского эпоса.
Ключевые слова:
Дастаны Хорезма, эпос,«Эдиго», устойчивые формулы,
выразительность и художественность, Тулумходжа, традиции устного эпоса,
азербайджанский и туркменский эпос, Кунгиротский край, дастан «Саёд и Хамро»,
дастан «Ашик Гариб и Шахсанам», дастан «Асли и Керем»
Eposning shakllanishi va yashab qolishi uning shakliy komponentlarining barqaror
an’analar asosiga qurilganligi bilan xarakterlanadi.
272
Dostondagi voqealar tasviridagi barqaror formulalarning roli nihoyatda katta. Chunki, har
qanday eposda barqaror formulalalar o‘zining originalligi va ixchamligi bilan ko‘zga tashlanib
turadi. Ularning ifodaviyligi va yuksak badiiyligi ham ana shunda. [1.178] Ular asrlar bo‘yi
shakllangan formulalar bo‘lib, eposning an’anaviy negizini, o‘zagini tashkil etadi. [2.209]
Folklorshunos S.Ro‘zimboyev Xorazm dostonlarida qo‘llanilgan an’anaviy formulalar
haqida fikr bildirar ekan, ularning alohidalik xususiyatlaridan birini o‘g‘uz eposidagi formulalar
bilan adekvat xususiyatga egaligida, deb belgilaydi. [3.37]
Turkiy xalqlar orasida keng tarqalgan «Edigo» dostonida ham turli vaziyatlar bilan bog‘liq
rang-barang barqaror formulalar ishlatilgan bo‘lib, ularning xarakter-xususiyati haqiqatan ham
o‘g‘uz eposi an’analari, xususan, ozarbayjon va turkman eposidagi formulalarga yaqin keladi.
Negaki, dostonchilik an’anaviylik tamoyillariga bo‘ysunadi. «Kollektivlik an’anaviylik va
individuallik doirasini belgilaydi. Dostonchining shaxsiy mahorati faqat ro‘yobga chiqqan an’ana
doirasidagina namoyon bo‘lishi mumkin». [4.437]
An’anaviy formulalar epik vaziyat yaratishda katta rol o‘ynaydi. «Ular doston
kompozitsiyasi bilan mustahkam aloqada bo‘lib, baxshiga voqealar silsilasini mustahkam esda
saqlab qolishda katta yordam beradi, uni asar syujetidagi asosiy nuqtalar sari etaklab boradi». [5.39
-43]
An’anaviy formulalar zimmasiga tushadigan ana shu omillar baxshilar yoki qissaxonlardan
ushbu vositalarga ko‘proq e’tibor berishni taqozo qiladi. Qolaversa, bu vositalar tinglovchida
yuksak badiiy-estetik zavq uyg‘otadi. Chunki formulalarning birortasi ham vaziyatdan tashqarida
voqe bo‘la olmaydi. Voqealar bilan aloqador vaziyatni ochib berishda ushbu vositalar o‘ziga xos
ochqich vazifasini o‘tashadi.
«Edigo» dostonida ishlatilgan an’anaviy formulalarni vaziyat va idrok vazifasi nuqtai
nazaridan quyidagi guruhlarga ajratish mumkin:
1.Tulumxo‘janing oilasi Edigoni qush uyasidan topib olganda Navbahor bibi tilidan
berilgan misralardagi ushbu satrlar
shukronalik
vaziyatini yuzaga keltiradi.
Qish kunlaring bo‘ldi emdi lolazor,
Bu bachchani ro‘zi qildi birubor.
[6.195.]
2.Tulumxo‘janing o‘z el-yurtidan ayrilib, darbadar holda ketib borishidagi qalb nidosini
ifoda etuvchi
iztirob
vaziyatini yuzaga keltiruvchi misralar:
Baxt yulduzim maning erga urildi,
Bukun manga ro‘zi-mahshar qurildi.[6.177.]
273
3. Edigoning qalmiq eliga ketishi oldidan ota-onasining uni yo‘ldan qaytarish uchun
qilgan yolborishlari asosida yuzaga kelgan
iltijo
vaziyatini ro‘yobga chiqaruvchi misralar:
Sansan maning jon bog‘imda targulim.
Oy bulbulim, xush ovozim ketmagil [ 6.208.]
Edigoning qalmiq eliga ketishidan ota-ona qalbidagi
afsuslanish
vaziyatini ifodalovchi
satrlar:
G‘afil bo‘lib olg‘ir qushim qochirdim,
Ohu nolam etti ko‘kdin oshirdim,
Dargohingda omon tutg‘ul, xudoyim.[6.211.]
Navbahorbibining Tulumxo‘jaga nisbatan
tasalli berish
vaziyatini vujudga keltiruvchi
misralar:
Saringdin do‘nayin , mehribon xo‘jam,
Kimsa holin yaratgandin ko‘rmasmi.[6.179.]
Edigoning omon-eson qaytib kelishidan
umidvorlik
vaziyatini ifodalovchi satrlar:
Ochilur bog‘imning gulu gulzori,
Bukun erta kelur og‘am xabari.[6.256.]
Sog‘inch girdobida to‘lg‘angan ota-onaning
alamdiydalik
vaziyatini ochib beruvchi
iboralar:
Endi oqar bo‘ldi ko‘zimdin qonim,
Hasratingdin chiqar tanimdin jonim.[6.255.]
Edigodek xushbichim yigitning qaddi-qomatidan
faxrlanish
vaziyatini yaratuvchi
iboralar:
Qaysi bir bog‘ning gulisan,
Ne chamanning bulbulisan,
Ey to‘ram, qaydin kelursan?[6.221.]
Foniy dunyodan
shikoyat
vaziyatini ifodalovchi misralar:
Bu dunyo deganing sayri-sayrondur,
274
Inson g‘aflatdadur, mudom hayrondur [6.171.].
Murodi hosil bo‘lgandan keyingi
shodlik
va visol
,ko‘rishish vaziyati bilan aloqador
iboralar:
Bulbul parvoz etib qo‘nar gulina,
Sevar yorim, kelding kimning elina.[6.261.]
Ushbu tasnif va tavsifni yana davom ettiraverish mumkin. Chunki an’anaviy formulalar
dostondagi har bir voqeani ramziy tasvirga olishda intensiv tarzda ishlatiladi.
Yuqorida keltirilgan ayrim iboralarni tahlil qilsak buni yaqqol ko‘rish mumkin. Tulumxo‘ja
farzand dog‘ida kuyib, sarson-sargardon bo‘lib o‘z elidan ketib borar ekan, tasodifan o‘g‘il
farzandga duch keladi. Ushbu quvonchli vaziyatni yorqin ifodalash uchun Tulumxo‘janing oldingi
hayoti «qish» ramzida, farzandga ega bo‘lgandan keyingi turmushi «lolazor» ya’ni «bahor» ramzi
tarzida beriladi. Oxirgi misrada berilgan ikki misra Edigoning mahbubasi Oqsuluv parizod
tomonidan aytilgan. Ular kelin-kuyov bo‘lib, Qo‘ng‘irot eliga kelishar ekanlar Oqsuluv parizod
visol onlaridan mast bo‘lib, turmush o‘rtog‘ini «Bulbul», o‘zini esa «Gul» ramzi orqali tilga oladi.
An’anviy formulalar xarakter jihatdan juda rang-barang bo‘lsalar-da, mavzu guruhi
jihatidan ijobiy va salbiy tasvirga ajraladilar. Ramz tanlab voqeani ochib berishda bu holat yaqqol
namoyon bo‘ladi.
Tulumxo‘ja farzandsizlikdan jafo chekib, ig‘vo bilan tuhmat jabriga duch kelib,
To‘xtamishxon saroyidan adolatsizlik asosida quvg‘in qilinganida o‘z omadsizligini «baxt
yulduzi» qulab tushishi hodisasiga teng keltiradi, o‘sha kunni esa «Ro‘zi-mahshar» deb nomlaydi.
Mana shu ikki ibora alamdiyda obraz ruhiyatini har tomonlama yorqin ifoda qila oladi.
An’anaviy formulalar orasida shunday shakllar borki, ular to‘rt misraning uchtasini
egallaydi:
Anda qoldi toza gulim,
Uchdi qo‘limdin bulbulim,
Lol(g)a do‘ndi so‘zlar tilim,
Olib qoldi Adigani.[6.204.]
Bu misralar Tulumxo‘janing orzu-armon bilan erishgan farzandining To‘xtamishxon
tomonidan tortib olinishidagi vaziyatni ifodalashda keltirilgan bo‘lib, undagi an’anaviy formulalar
275
obraz ruhiyatiga juda mos tanlangan. Bu yerda saroyda qolgan «toza gul», qo‘ldan uchgan
«bulbul», lol bo‘lgan «til» ramzlariga ishora qilish ruhiy holat tasvirida asosiy rol o‘ynaydi.
An’anaviy formulalar dostondagi har bir voqeani to‘laqonli ochish uchun dastlabki
vaziyatni tabiat hodisalari, uning quchog‘idagi jonzotlar orqali ramziy ifodalar bilan yorqin
xususiyatga ega bo‘lib, asar tarkibida muntazam ravishda istifoda etiladi. Ularning ijrochi
tomonidan doimiy takrorlanishi barqarorlikka yo‘l ochadi. Ayniqsa, og‘zaki jarayonda ijrochi
bunday tayyor formulalarga tez-tez murojaat qiladi. So‘z yuritayotganimiz yozma nusxada esa
yuqorida tahlilga tortilgan an’anaviy formulalardan tashqari, o‘sha davr yozma yodgorliklariga
xos bo‘lgan ayrim ifodalar borki, ular matn davomida tez-tez ko‘zga tashlanadi. Har bir she’riy
parcha oldidan «bir g‘azal aydi», «bir so‘z aydi» iboralari, har bir she’riy parchadan keyin
«alqissa», «alg‘araz» kabi kirish iboralari, «unda», «undan keyin» ma’nosida «ersa» iborasi
qo‘llaniladi. Voqeadan voqeaga o‘tishda esa «Bular yo‘lda yurabersinlar. Emdi so‘zni boshqa
erdin aytay» yoki «emdi so‘zni boshqa erdin eshiting» kabi formulalar qo‘llaniladi.
Umumlashtiruvchi ifodalarda tez-tez «Yetti yashardan yetmish yashargacha», «Katta-yu
kichik, zanon-u mardon» kabi iboralardan foydalaniladi. Obrazlar portretini chizishda «Yuzlari
to‘lgan o‘n to‘rt kechalik oyday», «Misoli oftobi xovardek» singari an’anaviy tasvirlar
qo‘llaniladiki, bularning barchasi qo‘lyozma dostonlarga xos bo‘lgan alohidalik xususiyatlardir.
Ushbu obrazli ifodalar Xorazmda tarqalgan barcha qo‘lyozma dostonlar uslubi bilan to‘la
hamohang keladi. Jumladan, «Sayod va Hamro» dostonidagi Sayodxon obrazi portreti tasvirida
o‘sha iboralar quyidagicha qo‘llaniladi: «Sayodxonning yuzinda munchoq-munchoq ter oqib, yuzi
o‘n to‘rt kechalik oydek bo‘lib o‘ltiribdur».[6.40.]
Yuqorida an’anaviy formulalarning umumo‘g‘uz dostonlaridagi iboralar bilan
hamohangligiga urg‘u berib o‘tilgan edi. Darhaqiqat, qayd etib o‘tilgan iboralarning aksariyati
boshqa qo‘lyozma dostonlarda ozgina o‘zgarish bilan qo‘llanilaveradi.
«Oshiq G‘arib va Shohsanam» dostonidagi ushbu misralarni qiyos qilib ko‘raylik:
Boshinga do‘nayin gul yuzli xo‘jam…[7.117.]
«Asil va Karam» dostonida esa bu ibora sal o‘zgarish bilan takrorlanadi:
Saringa do‘nayin ola ko‘z pari…[7.257.]
«Oshiq G‘arib va Shohsanam» dostonining turkman versiyasida bu ibora:
Bashina doneyin, gul yuzli Akjam. [8.66]
tarzida, o‘sha dostonning ozarbayjon versiyasida esa:
276
Bashina dondujum gul uzlu Sanam.[9. 189]
shaklida ishlatilgan.
Binobarin, ushbu formulalar uzoq asrlarning mahsuli bo‘lib, faqatgina bir millat doirasida
emas, balki ko‘plab xalqlar ijodida mushtarak holda yashab kelgan. Bu holat ularning shakllanish
ildizlarining nihoyatda qadimiyligidan darak beradi.
REFERENCES
1.
Путилов Б.Н. Героический эпос Черногорцев, С.178.
2.
Кыдырбаева Р.З. “Генезис эпоса “Манас”. Фрунзе, “Илим”, 1980, С.209.
3.
Ro‘zimboyev S. “Spesifika, типология и поэтика Хорезмских дастанов”. АДД, Т.:
1990, С.37.
4.
Жирмунский В.М. Зарифов Х.Т. “Узбекский народный героический эпос”, М.:
“Гослитиздат”, 1947, С.427.
5.
Ro‘zimboyev S “Xorazm dostonlaridagi epik klishe va stilistik formulalarning o‘ziga
xosligi haqida”.// “O‘zbek tili va adabiyoti”, 1990, №2, 39-43-betlar.
6.
Xorazm dostonlari. Oshiqnoma, I- kitob, 2006, Urganch. B.- 195; B.-
177;B.-208; B.-
211;B.- 179];B.- .256;B.- 255;B.- 221; B.- .171; B.- 261;B.-204. B.-
.40.
7.
Xorazm dostonlari. Oshiqnoma, II- kitob, 2006, Urganch. B.
-
117; B.-
257. B.- 185.
8.
Шасенем-Гарып, Ашгабат.: «Туркменстан», 1979, B.- 66.
9.
Азербайjан маnаббат дастанлары, Бакы, «Елм», 197. B.- 189..
