ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
148
YOPIQ VA OCHIQ AXBOROT TIZIMLARI VA RESURSLARINI
INTEGRATSIYALASH MODELI
Razzokov Jaloliddin Zaynitdinovich
University of Management and Future Technologies
Telekommunikatsiya injiniringi magistranti.
https://doi.org/10.5281/zenodo.15348211
Annotatsiya. Mazkur maqolada yopiq va ochiq axborot tizimlari va resurslarini yagona
axborot makonida integratsiyalashning konseptual va amaliy asoslari keng qamrovda tahlil
etiladi. Integratsiyalash modeli doirasida axborot almashinuvi, tizimlararo moslashuvchanlik
(interoperabilitet), xavfsizlik strategiyalari, huquqiy va axloqiy masalalar, texnik arxitektura
hamda standartlashtirish muammolari har tomonlama ko‘rib chiqiladi.
Yopiq tizimlarning ishonchlilik va maxfiylik talablari bilan ochiq tizimlarning ochiqlik,
innovatsion yondashuv va shaffoflik prinsiplari o‘rtasida muvozanatni ta’minlash modelning
markaziy vazifasidir. Tahlil davomida SOA (Xizmatga asoslangan arxitektura), API Gateway,
ETL texnologiyalari, axborot xavfsizligi protokollari, va mashina-o‘qilishi mumkin bo‘lgan
interfeyslar kabi zamonaviy texnik yechimlar misolida amaliy yondashuvlar yoritiladi. Ushbu
maqola ilmiy izlanishlar, davlat va korporativ axborot infratuzilmalari hamda raqamli
transformatsiya loyihalari uchun zaruriy nazariy va metodologik asosni shakllantiradi.
Kalit so‘zlar: Axborot tizimlari, tizimlararo integratsiya, yopiq resurslar, ochiq
platformalar, ma’lumotlar xavfsizligi, API, SOA, qonunchilik, mashina-o‘qilishi mumkin bo‘lgan
interfeyslar.
МОДЕЛЬ ИНТЕГРАЦИИ ЗАКРЫТЫХ И ОТКРЫТЫХ
ИНФОРМАЦИОННЫХ СИСТЕМ И РЕСУРСОВ
Аннотация. В данной статье комплексно рассматриваются теоретические и
практические аспекты интеграции закрытых и открытых информационных систем и
ресурсов в едином информационном пространстве. Анализ охватывает обмен данными,
вопросы совместимости, стратегии информационной безопасности, юридические и
этические аспекты, техническую архитектуру и стандартизацию.
Основная задача модели — обеспечить баланс между конфиденциальностью и
надежностью закрытых систем и прозрачностью и инновационностью открытых
платформ. Особое внимание уделяется современным технологиям, таким как SOA, API
Gateway, ETL-процессы, протоколы безопасности и машинно-читаемые интерфейсы.
Статья представляет научно обоснованную платформу для цифровых трансформаций в
госсекторе и корпоративной сфере.
Ключевые слова: информационные системы, системная интеграция, закрытые
ресурсы, открытые платформы, безопасность данных, API, SOA, законодательство,
машинно-читаемые интерфейсы
MODEL OF INTEGRATION OF CLOSED AND OPEN INFORMATION
SYSTEMS AND RESOURCES
Abstract. This article provides a comprehensive analysis of the conceptual and practical
foundations for integrating closed and open information systems and resources within a unified
digital ecosystem.
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
149
The study addresses key challenges including data exchange mechanisms,
interoperability, cybersecurity strategies, legal and ethical constraints, technical architecture,
and standardization issues. The integration model focuses on achieving a balance between the
confidentiality of closed systems and the transparency and innovation offered by open platforms.
Emphasis is placed on modern technological solutions such as Service-Oriented Architecture
(SOA), API gateways, ETL tools, security protocols, and machine-readable interfaces. The
article offers a robust theoretical and methodological framework for researchers, digital
governance architects, and organizations undergoing digital transformation.
Keywords: information systems, system integration, closed resources, open platforms,
data security, APIs, SOA, legislation, machine-readable interfaces.
Axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining jadal sur’atlar bilan rivojlanishi zamonaviy
axborot tizimlarini yaratish, boshqarish va ularni samarali integratsiyalashga bo‘lgan ehtiyojni
keskin oshirmoqda.
Hozirgi zamonda deyarli barcha tashkilot va muassasalar o‘z faoliyatida turli axborot
tizimlari va platformalardan foydalanmoqda.
Bular orasida
yopiq tizimlar
(masalan, ichki hujjat aylanishi, buxgalteriya, personal
boshqaruvi tizimlari) va
ochiq tizimlar
(masalan, veb-saytlar, mobil ilovalar, ochiq ma’lumotlar
portallari) muhim o‘rin tutadi.
Ushbu tizimlarning har biri o‘zining maqsadi, xavfsizlik talablari, texnologik chegaralari
va funksional imkoniyatlariga ega.
Zamonaviy boshqaruv, sog‘liqni saqlash, ta’lim, logistika, moliya, energetika kabi
sohalarda axborot resurslarining optimal ishlatilishini ta’minlash, ularning o‘zaro uzviy
bog‘liqligini tashkil etish orqali yagona raqamli muhitni shakllantirish zarurati tobora ortib
bormoqda.
Shu nuqtai nazardan,
yopiq va ochiq axborot tizimlari va resurslarini yagona axborot
makoniga birlashtirish
— dolzarb ilmiy-amaliy muammodir.
Bunday integratsiyani muvaffaqiyatli amalga oshirishda bir qator murakkab omillar —
texnologik moslik, tizimlararo interfeyslar, ma’lumotlar formatining standartlashtirilganligi,
axborot xavfsizligi, qonunchilik talablari va foydalanuvchi huquqlari inobatga olinishi shart.
Shu sababli, samarali integratsiyalash modeli nafaqat texnik yondashuvlar, balki
konseptual, huquqiy va metodologik asoslarni ham o‘z ichiga olgan bo‘lishi lozim.
Mazkur maqola ana shu ehtiyoj va talablar negizida, yopiq va ochiq axborot tizimlari
o‘rtasida o‘zaro aloqani ta’minlovchi
ko‘p qatlamli, modulli, xavfsizlikka yo‘naltirilgan
integratsiya modelini
ishlab chiqish, uni arxitektura, texnologik komponentlar, xavfsizlik
yondashuvlari, standartlar va amaliy misollar orqali asoslashga qaratilgan.
2. Asosiy tushunchalar va klassifikatsiya
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
150
Yopiq va ochiq axborot tizimlari o‘rtasidagi farqni to‘liq tushunish, ularni samarali
integratsiyalashning ilmiy va texnik asoslarini aniqlashda muhim ahamiyatga ega. Bu bo‘limda
ushbu tizimlarning ta’rifi, o‘ziga xos jihatlari, arxitektura darajalari va ularni
integratsiyalashning asosiy yondashuvlari chuqur tahlil qilinadi.
•
2.1. Yopiq axborot tizimlari (Closed Information Systems)
Yopiq axborot tizimlari — bu faqat tashkilot ichki foydalanuvchilari uchun
mo‘ljallangan, tashqi kirish va axborot almashinuvini cheklaydigan, yuqori darajadagi xavfsizlik
va maxfiylikni talab qiluvchi tizimlardir.
Asosiy xususiyatlari:
•
Mahalliy tarmoq (LAN) asosida ishlaydi.
•
Avtorizatsiyadan o‘tgan foydalanuvchilarga xizmat ko‘rsatadi.
•
Yopiq manba kodi va tashqi API’larning yo‘qligi.
•
Maxfiy ma’lumotlar (moliyaviy, tibbiy, strategik) bilan ishlaydi.
•
Qattiq xavfsizlik siyosati (firewall, IDS/IPS, audit log).
Misollar:
•
Korxona ichki buxgalteriya tizimi (1C, SAP FI).
•
Klinik axborot tizimlari (HIS).
•
Kadrlar boshqaruvi moduli (HRMS).
•
Hukumatning yopiq tarmoqdagi hujjat aylanish tizimlari.
2.2. Ochiq axborot tizimlari (Open Information Systems)
Ochiq axborot tizimlari keng auditoriya uchun mo‘ljallangan, tashqi integratsiyaga ochiq,
ko‘pincha Internet orqali erkin foydalaniladigan platformalar va xizmatlardir.
Asosiy xususiyatlari:
•
Veb asosidagi va global tarmoqqa ulangan.
•
API yoki mashina-o‘qilishi mumkin bo‘lgan interfeysga ega.
•
Ochiq manba kodli (open-source) yoki ochiq ma’lumotlar bazasiga ega.
•
Interaktiv xizmatlar (veb-formalar, real vaqt tahlillari) bilan boyitilgan.
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
151
•
Ommaviy foydalanish, shaffoflik, qayta ishlatish (reusability) imkoniyatlari mavjud.
Misollar:
•
Davlat ochiq ma’lumot portallari (data.egov.uz).
•
Ochiq API’ga ega xizmatlar (Google Maps API, OpenWeather).
•
Elektron ta’lim platformalari (Moodle, Coursera).
•
Ommaviy mobil ilovalar va veb-saytlar.
•
2.3. Yopiq va ochiq tizimlar o‘rtasidagi asosiy farqlar
Belgilar
Yopiq tizimlar
Ochiq tizimlar
Kirish imkoniyati
Cheklangan (faqat tasdiqlangan
foydalanuvchilar)
Erkin yoki ro‘yxatdan o‘tgan
foydalanuvchilar uchun
Ma’lumot almashinuvi
Ichki tarmoqlar orqali
Internet orqali ochiq protokollar
orqali
Xavfsizlik darajasi
Juda yuqori
O‘rta yoki moslashtirilgan
Standartlarga moslik
Ichki (mahalliy) standartlar
Xalqaro va ochiq standartlar
(REST, JSON, XML)
Moslashuvchanlik va
kengayish
Cheklangan
Yuqori (modullik, API orqali)
2.4. Integratsiyalash turlari va klassifikatsiyasi
Integratsiya uslubi tizimlararo aloqaning murakkabligiga va texnologik vositalarga
bog‘liq. Quyidagi integratsiya yondashuvlari mavjud:
A) Arxitektura asosida:
•
SOA (Service-Oriented Architecture)
: Har bir xizmat mustaqil bo‘lib, API orqali
chaqiriladi.
•
Microservices
: Yengil xizmatlar majmuasi bo‘lib, alohida joylashadi va mos ravishda
integratsiyalashadi.
•
ESB (Enterprise Service Bus)
: Tizimlararo aloqa markazlashtirilgan marshrutizator
orqali amalga oshiriladi.
B) Ma’lumot uzatish mexanizmi asosida:
•
Senkron (synchronous)
: Real vaqt rejimida, REST/GraphQL orqali.
•
Asenkron (asynchronous)
: Queue (navbat) va Broker’lar (RabbitMQ, Kafka) orqali.
C) Axborot resurslari darajasiga ko‘ra:
•
Ma’lumotlar integratsiyasi
(Data-level): ETL vositalari, Data Lake, Data Warehouse.
•
Ilova darajasida integratsiya
(Application-level): Webhooks, mashina-o‘qilishi
mumkin bo‘lgan API.
•
Interfeys darajasida integratsiya
(UI-level): iframe, mashina interfeyslar, OpenID
Connect.
•
2.5. Tizimlararo integratsiya mezonlari
Samarali integratsiya quyidagi mezonlarga javob berishi kerak:
•
Interoperabilitet
: Turli platforma va dasturiy vositalar o‘rtasida ishlay olish.
•
Moslashuvchanlik
: Yangiliklarni tez qabul qilish va modernizatsiya qilish imkoniyati.
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
152
•
Xavfsizlik
: Ma’lumot uzatishda xavfsiz protokollardan foydalanish (TLS, OAuth).
•
Shkalanish
: Tizimlarning ko‘payishi va hajmi ortganida ham barqaror ishlashi.
•
Standartlashtirish
: XML, JSON, HL7, SCORM, xAPI kabi universal formatlardan
foydalanish.
3. Integratsiya modelining arxitekturasi
Yopiq va ochiq axborot tizimlarini yagona infratuzilmada samarali integratsiyalash uchun
ko‘p qatlamli, modulli va xavfsizlikka yo‘naltirilgan arxitektura modeli talab etiladi. Ushbu
arxitektura turli darajadagi tizimlar o‘rtasida ishonchli va moslashuvchan axborot almashinuvini
ta’minlash, resurslardan optimal foydalanish, modernizatsiyaga ochiqlik va xavfsizlikni
kafolatlash kabi talablarga javob berishi lozim.
3.1. Arxitektura modeli tarkibiy qismlari
Integratsiya arxitekturasi quyidagi asosiy qatlamlardan iborat:
A) Ma’lumotlar qatlam (Data Layer)
Bu qatlamda har ikkala turdagi tizimlarda mavjud ma’lumotlar omborlari (RDBMS,
NoSQL, fayl tizimlari, Data Lake) joylashgan. Ular turli format va tuzilmada bo‘lishi mumkin
(CSV, JSON, XML, HL7, SQL va h.k.). Bu qatlam orqali ma’lumotlar tahlili, ETL (Extract,
Transform, Load) jarayonlari amalga oshiriladi.
Texnologiyalar:
PostgreSQL, MySQL, MongoDB, Hadoop, Apache Spark, Talend.
B) Integratsiya qatlami (Integration Layer)
Yopiq va ochiq tizimlar o‘rtasidagi real yoki asenkron axborot almashinuvini ta’minlaydi.
API Gateway, ESB (Enterprise Service Bus), yoki mikroxizmatlar arxitekturasi asosida
yaratilgan vositalar shu qatlamda ishlaydi.
Komponentlari:
•
API Gateway (Kong, Apigee, Amazon API Gateway)
•
ETL/ELT vositalari (Apache NiFi, Informatica)
•
Broker’lar (RabbitMQ, Apache Kafka)
•
Web Service’lar (RESTful, SOAP)
Funktsiyalari:
•
Ma’lumotlarni transformatsiya qilish va formatlash
•
Protokollarni moslashtirish
•
Avtentifikatsiya va avtorizatsiya (OAuth 2.0, JWT)
C) Xizmatlar va logika qatlami (Service Layer)
Bu
qatlamda
foydalanuvchi
ehtiyojlariga
moslashtirilgan
biznes
xizmatlar
(mikroxizmatlar) joylashgan bo‘ladi. Har bir xizmat alohida modulli shaklda ishlab chiqilib,
kerakli API orqali tizimlarga taqdim etiladi.
Texnologiyalar:
Spring Boot, Node.js, ASP.NET Core, FastAPI, GraphQL
Misollar:
•
Hujjatlarni elektron imzolash xizmati
•
Rejimga muvofiqlik (compliance) tekshiruvi
•
Foydalanuvchi profilini sinxronlash
•
To‘lov jarayonlarini boshqarish
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
153
D) Tashqi interfeyslar va foydalanuvchi qatlam (Presentation Layer)
Ushbu qatlam orqali ochiq tizim foydalanuvchilari (yoki integratsiyalashgan tashkilotlar)
tizim bilan o‘zaro aloqada bo‘ladi. Bu qatlamda veb-ilovalar, mobil interfeyslar, hamda mashina-
o‘qilishi mumkin bo‘lgan APIlar (OpenAPI, Swagger) mavjud bo‘ladi.
Texnologiyalar:
React, Angular, Flutter, OpenAPI, Swagger UI
3.2. Xavfsizlik infratuzilmasi
Integratsiyalashgan muhitda ma’lumotlar oqimi ko‘paygani sari, axborot xavfsizligi eng
muhim omilga aylanadi. Shu sababli quyidagi xavfsizlik choralari model arxitekturasiga
majburiy tarzda integratsiyalanadi:
•
Avtentifikatsiya va avtorizatsiya:
OAuth 2.0, OpenID Connect, LDAP, Active
Directory
•
Ma’lumotlarni shifrlash:
TLS/SSL, AES, PGP
•
Audit log va monitoring:
ELK Stack (Elasticsearch, Logstash, Kibana), Prometheus,
Grafana
•
Xavfsizlik devorlari va IDS/IPS:
WAF (Web Application Firewall), Suricata, Snort
•
3.3. Integratsiya modeli arxitekturasining umumiy tuzilmasi
Quyidagi sxema asosida model arxitekturasi ifodalanadi (izohlari bilan):
lua
КопироватьРедактировать
+------------------------------+
| Tashqi foydalanuvchilar |
+--------------+--------------+
|
+--------v--------+
| API Gateway | ← Kirish nuqtasi, xavfsizlik darvozasi
+--------+--------+
|
+----------v----------------------------+
| Integratsiya vositalari (ESB, MQ, ETL) |
+----------+----------------------------+
|
+--------------v-------------+ +--------------v--------------+
| Yopiq tizimlar | | Ochiq tizimlar |
| (ERP, HIS, CRM, HRMS) | | (eGov API, Ochiq ma’lumotlar)|
+----------------------------+ +-----------------------------+
3.4. Modelning afzalliklari
•
Moslashuvchanlik:
Yangi tizimlarni osongina ulash imkoniyati
•
Shkalanish:
Yuklama oshgan sari modullarni alohida kengaytirish mumkin
•
Xavfsizlik:
Kirish nazorati, protokollar orqali yuqori darajada kafolatlangan
•
Standartlashtirish:
Xalqaro standartlarga asoslangan (REST, JSON, HL7)
•
Audit va monitoring:
Tizim faoliyatini real vaqt rejimida nazorat qilish imkoniyati
4. Axborot xavfsizligi muammolari
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
154
Yopiq va ochiq axborot tizimlarining integratsiyalashuvi nafaqat texnologik
sinxronlashuvni, balki ularning axborot xavfsizligi siyosatlari o‘rtasidagi muvofiqlikni ham talab
etadi. Tizimlararo axborot oqimini tashkil qilishda har xil xavf omillari yuzaga keladi:
maxfiylikning buzilishi, ma’lumotlarning o‘zgartirilishi, ruxsatsiz kirishlar, foydalanuvchilar
identifikatsiyasining buzilishi, kiberhujumlar va boshqalar. Ayniqsa, ochiq tizimlar orqali
kelayotgan ma’lumot oqimlari va tashqi API’lar, integratsiyalashgan muhitda xavfsizlik
devorlarini zaiflashtirishi mumkin.
4.1. Asosiy xavfsizlik tahdidlari
Integratsiyalashgan axborot tizimlarida kuzatiladigan asosiy xavfsizlik tahdidlari
quyidagilardan iborat:
Tahdid turi
Tavsif
Ruxsatsiz kirish
(Unauthorized access)
Tashqi yoki ichki foydalanuvchilarning tizimga noqonuniy yo‘l
bilan kirishi
Xizmatdan mahrum qilish
(DoS/DDoS)
Tizim resurslarini haddan ziyod yuklab, uni ishdan chiqarish
Ma’lumotlar o‘g‘irlanishi
Shifrlanmagan yoki zaif protokollar orqali yuborilgan
ma’lumotlarning ushlab olinishi
Identifikatsiya buzilishi
(Session hijacking)
Avtorizatsiya sessiyalarining yomon niyatli foydalanuvchilar
tomonidan egallanishi
Zararkunanda dasturlar
(malware)
Ochiq interfeyslar orqali tizimga kirib, ichki jarayonlarga zarar
yetkazuvchi viruslar
Ichki xodim tahdidi (Insider
threat)
Ichki tizim foydalanuvchilari tomonidan maxfiy yoki muhim
ma’lumotlarni qasddan sızdırilishi
4.2. Xavfsizlikdagi strukturaviy zaifliklar
Yopiq va ochiq tizimlar orasidagi farqlarning keskinligi xavfsizlik siyosatlarini
uyg‘unlashtirishda qiyinchilik tug‘diradi:
•
Standardlar nomuvofiqligi:
Yopiq tizimlar ichki protokollar va regulyatorlarga
tayanadi, ochiq tizimlar esa RESTful, JSON kabi global interfeyslar asosida ishlaydi.
•
Moslashtirilmagan avtorizatsiya mexanizmlari:
OAuth 2.0 va LDAP kabi
mexanizmlar o‘zaro to‘g‘ri sozlanmasa, xavfsizlik teshiklari paydo bo‘ladi.
•
Audit mexanizmlarining yo‘qligi:
Tizimlararo faoliyat ustidan doimiy monitoring olib
borilmasa, hujumlarni erta aniqlash qiyinlashadi.
•
Zamonaviy kriptografiya protokollarining yetishmasligi:
TLS 1.0 yoki zaif shifrlash
algoritmlari hali ham ishlatilayotgan tizimlar mavjud.
4.3. Xavfsizlikni ta’minlash strategiyalari
Yopiq va ochiq tizimlarni integratsiyalashuvida quyidagi xavfsizlik choralarini qo‘llash
maqsadga muvofiq:
A) Autentifikatsiya va avtorizatsiya:
•
OAuth 2.0, OpenID Connect yordamida kirishni boshqarish
•
Role-Based Access Control (RBAC) yoki Attribute-Based Access Control (ABAC)
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
155
B) Shifrlash:
•
TLS 1.2+ asosidagi transport qatlamini himoya qilish
•
Ma’lumotlar omborida AES-256, RSA kabi algoritmlardan foydalanish
C) Monitoring va Audit:
•
Real vaqt rejimida log tahlili (ELK stack, Splunk)
•
Intrusion Detection Systems (IDS): Snort, OSSEC
•
Intrusion Prevention Systems (IPS): Suricata, Zeek
D) Segmentatsiya va zonalashtirish:
•
Tizimlarni xavfsizlik zonalari (DMZ, Internal, Restricted) asosida ajratish
•
Har bir zona uchun alohida xavfsizlik devori va qoidalar to‘plami
E) API xavfsizligi:
•
Rate limiting (chegaralangan so‘rovlar soni)
•
API key, JWT (JSON Web Token) asosida himoya
•
Input validation va XSS/SQLi oldini olish uchun WAF (Web Application Firewall)
4.4. Huquqiy va tartibga solish muammolari
Xavfsizlik faqat texnik darajada emas, balki huquqiy va siyosiy jihatdan ham qo‘llab-
quvvatlanishi lozim. Jumladan:
•
Ma’lumotlarni himoya qilish to‘g‘risidagi qonunlar:
GDPR (Yevropa), DPA (Buyuk
Britaniya), O‘zbekiston Respublikasi "Shaxsiy ma’lumotlar to‘g‘risida"gi Qonuni.
•
Ochiq ma’lumotlar siyosati bilan yopiq tizimlar xavfsizlik siyosatining ziddiyati.
•
Data residency va Data sovereignty:
Ma’lumotlar qayerda saqlanishi, qaysi
yurisdiktsiya bo‘yicha boshqarilishi.
4.5. Tavsiyalar
•
Integratsiya loyihalarida
“Security by Design”
yondashuvini joriy etish.
•
Har bir tizim uchun
xavfsizlik tahlili (risk assessment)
olib borish.
•
Yagona
Security Operation Center (SOC)
tashkil etish.
•
Penetratsion testlar
va
Red/Blue Team
simulyatsiyalarini o‘tkazish.
5. Standartlar va interoperabilitet
Yopiq va ochiq axborot tizimlarini integratsiyalash jarayonida ularning o‘zaro to‘g‘ri va
xavfsiz ishlashini ta’minlash uchun yagona
standartlar bazasi
va yuqori darajadagi
interoperabilitet (moslik va o‘zaro tushunish)
zarurdir. Interoperabilitet — bu turli axborot
tizimlarining bir-biri bilan muammosiz axborot almashish, ma’lumotlarni qayta ishlash va
umumiy funksiyalarni bajarish qobiliyatidir.
Standartlashtirish va interoperabilitet — tizimlararo ishonch, xavfsizlik, barqarorlik va
texnologik kengayishning kafolatidir.
5.1. Interoperabilitet turlari
Interoperabilitet quyidagi asosiy turlarda namoyon bo‘ladi:
Interoperabilitet turi
Tavsif
Texnik interoperabilitet
Tizimlar bir xil texnologiyalar, protokollar (TCP/IP, HTTP, TLS)
va formatlar (XML, JSON, CSV) asosida ishlaydi.
Semantik interoperabilitet
Tizimlar ma’lumotlarni bir xil ma’noda tushunadi, ya’ni
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
156
Interoperabilitet turi
Tavsif
kontentda yotgan tushunchalar yagona semantikaga ega bo‘ladi.
Tashkiliy (organizatsion)
interoperabilitet
Turli tashkilotlar, idoralar va xizmatlar o‘rtasidagi siyosiy,
huquqiy, reglament va ish jarayonlarining muvofiqligi.
Hujjatli interoperabilitet
Axborot almashinuv protokollari, API spetsifikatsiyalari va
integratsiya hujjatlari mavjud bo‘ladi.
5.2. Asosiy xalqaro standartlar
Quyidagi xalqaro standartlar ochiq va yopiq tizimlar orasida integratsiyani qo‘llab-
quvvatlaydi:
Standart
Tavsifi
ISO/IEC 27001
Axborot xavfsizligini boshqarish tizimi (ISMS) uchun
standart
ISO/IEC 20000
IT xizmatlarini boshqarish bo‘yicha xalqaro standart
ISO/IEC 11179
Ma’lumotlar elementlarini ro‘yxatga olish va tavsiflash
standarti (metadata registrlari)
FHIR (Fast Healthcare
Interoperability Resources)
Sog‘liqni saqlash tizimlari uchun interoperabilitet
standarti
HL7
Tibbiyotdagi tizimlararo ma’lumot almashuv
protokollari
OData (Open Data Protocol)
RESTful xizmatlar orqali ma’lumotlarga kirishni
standarlashtiradi
OpenAPI/Swagger
API spetsifikatsiyalarini hujjatlashtirish va
avtomatlashtirish standarti
WSDL & SOAP
Veb xizmatlar uchun interoperabilitetni ta’minlaydi
5.3. Milliy standartlar va tashabbuslar
O‘zbekiston Respublikasi ham davlat organlari va fuqarolar o‘rtasidagi ochiq, ishonchli
va xavfsiz ma’lumot almashinuvi uchun quyidagi hujjatlar va tashabbiyalarni ilgari surmoqda:
•
“Ochiq ma’lumotlar to‘g‘risida”gi qonun
•
Davlat xizmatlari agentligi tomonidan boshqariladigan yagona davlat interaktiv
xizmatlari portali (my.gov.uz)
•
“Elektron hukumat” kontsepsiyasi
•
Milliy axborot-kommunikatsiya infratuzilmasi standartlari (MAKIS)
•
UZ-GOVNet – davlat tarmoqlari uchun yopiq, xavfsiz tarmoq
5.4. Interoperabilitetni ta’minlashdagi muammolar
Yopiq va ochiq tizimlar orasidagi farqlar quyidagi muammolarga sabab bo‘ladi:
•
Standartlar ziddiyati:
Ba’zi tizimlar faqat ichki, maxsus protokollar (masalan, SOAP)
bilan ishlaydi, boshqalari esa RESTful API’larni talab qiladi.
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
157
•
Format nomuvofiqligi:
XML ↔ JSON konversiyasi va ma’lumot strukturasidagi
tafovutlar.
•
Til va kodlash muammolari:
UTF-8 ↔ Windows-1251 kabi kodlash farqlari, ko‘p
tillilikni qo‘llab-quvvatlamaslik.
•
Metama’lumotlar yo‘qligi:
Tizimlar o‘zaro bog‘lanadi, ammo ma’lumotlarning
semantik izohi mavjud emas.
5.5. Interoperabilitetni ta’minlash bo‘yicha tavsiyalar
•
Standartlar katalogini shakllantirish:
Har bir tashkilot o‘z API va ma’lumot
formatlari uchun umumiy spetsifikatsiya tayyorlashi lozim.
•
Middleware va API Gateway ishlatish:
Har xil texnologik muhitlarda muvofiqlikni
API orqali ta’minlash.
•
Metadata Registry joriy etish:
Ma’lumot elementlari, ularning tavsifi, turlari va
bog‘liqliklarini yagona reyestrda yuritish.
•
Semantic Mapping va Ontologiyalar:
Turli tizimlar o‘rtasida atamalar va
tushunchalarning mos kelishini ta’minlash (masalan, “foydalanuvchi” ↔ “mijoz”).
•
Testlash va sertifikatlash:
Har bir integratsiyalashgan modul o‘zaro muvofiqlik
testlaridan o‘tkazilishi kerak (interoperability testing).
6. Huquqiy va axloqiy masalalar
Yopiq va ochiq axborot tizimlarining integratsiyasi faqat texnologik va xavfsizlik
jihatidan emas, balki
huquqiy
va
axloqiy
asoslardan kelib chiqib ham muvofiqlashtirilishi
lozim. Integratsiyalashgan tizimlarda ma’lumotlar almashinuvi kengaygan sari, shaxsiy hayot
daxlsizligi, axborotdan foydalanish chegaralari, mualliflik huquqlari, ma’lumotlarning qonuniy
statusi va etik me’yorlarga rioya qilish masalalari dolzarb bo‘lib bormoqda.
6.1. Huquqiy asoslar
Axborot tizimlari bilan ishlovchi tashkilotlar va foydalanuvchilar quyidagi asosiy qonun
va huquqiy me’yorlarga amal qilishi shart:
Qonun/huquqiy hujjat
Tavsifi
O‘zbekiston Respublikasi "Shaxsiy
ma’lumotlar to‘g‘risida"gi Qonuni
(2019)
Shaxsiy ma’lumotlarni yig‘ish, saqlash, qayta
ishlash va tarqatishga doir tartiblarni belgilaydi.
Elektron hukumat to‘g‘risidagi Qonun
Davlat axborot tizimlari o‘rtasidagi integratsiyani
tartibga soladi.
Axborotlashtirish to‘g‘risida"gi Qonun
Axborot resurslari va tizimlarining yuritilishi,
huquqiy asoslari va xavfsizligini ta’minlash
masalalari.
Copyright va mualliflik huquqlari
qonunlari
Ochiq tizimlarga joylashtirilayotgan fayllar, kodlar
yoki hujjatlar mualliflik himoyasida bo‘lishi
mumkin.
Xalqaro qonunlar
: GDPR (Yevropa),
CCPA (Kaliforniya)
Chet el resurslari bilan integratsiya qilinganda
xorijiy yurisdiktsiyalarni ham hisobga olish zarur.
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
158
6.2. Shaxsiy ma’lumotlarni himoya qilish muammolari
Integratsiya qilish jarayonida shaxsiy ma’lumotlar turli tizimlar o‘rtasida harakatlanadi. Bu
holat:
•
Roziliksiz ishlov berish (Consent violation):
Foydalanuvchidan rozilik olinmasdan
uning ma’lumotlari boshqa tizimlarga uzatilishi.
•
Ma’lumotlar sızıntisi:
Ochiq API orqali yopiq tizimga kirgan ma’lumotlarning uchinchi
tomonlar tomonidan ushlab olinishi.
•
Noaniq mas’uliyat chegaralari:
Ma’lumotdan foydalanish natijasidagi huquqiy
javobgarlik kimga yuklatilishi mavhum bo‘lishi mumkin.
Tavsiyalar:
•
Har bir foydalanuvchining
roziligini rasmiylashtirish
.
•
Ma’lumot almashishda
data minimization (zarurdan ortiqcha ma’lumot
yubormaslik)
prinsipi.
•
Shaxsiy ma’lumotlar uchun alohida
Data Protection Officer (DPO)
tayinlash.
•
6.3. Axborot etikasi (axloqiy masalalar)
Axborot etikasi — bu axborot texnologiyalaridan foydalanishda odob, mas’uliyat va
hurmat tamoyillariga asoslangan yondashuvdir. Axborot tizimlari integratsiyasida quyidagi
axloqiy muammolar kuzatiladi:
•
Foydalanuvchini kuzatish (surveillance):
Ochiq resurslar orqali foydalanuvchi
harakatlarini nazorat qilish — axloqan ziddiyatli hisoblanadi.
•
Sun’iy intellekt va qaror qabul qilish:
Avtomatlashtirilgan tizimlar foydalanuvchi
haqidagi qarorlarni shaffof bo‘lmagan asosda qabul qilishi mumkin.
•
Ma’lumotlarni manipulyatsiya qilish:
Ochiq tizimlardan olingan ma’lumotlar
maqsadga muvofiq tarzda buzib talqin qilinishi mumkin.
•
Axborot notengligi (digital divide):
Ochiq tizimlardan foydalanish imkoniyatiga ega
bo‘lmagan qatlamlar raqamli tengsizlikka uchrashi mumkin.
Etik tamoyillar:
•
Shaffoflik (transparency)
•
Rozilik va xabardorlik (informed consent)
•
Javobgarlik (accountability)
•
Adolat (equity)
•
Foydalanuvchiga hurmat (respect for users)
•
6.4. Muvofiqlikni ta’minlash choralar
•
Ma’lumotlar boshqaruvi siyosatini (Data Governance Policy)
ishlab chiqish.
•
Etik ko‘rsatmalar (Ethical Guidelines)
asosida xizmatlarni loyihalash.
•
Axborotga kirish darajalarini qat’iy belgilash (Access Control Matrix).
•
Audit va monitoring tizimlari yordamida shubhali harakatlarni aniqlash.
•
**Axloqiy audit (Ethical Impact Assessment)**ni joriy etish.
•
6.5. Holatlar asosidagi misollar
1.
Yopiq sog‘liqni saqlash tizimi va ochiq e-portal integratsiyasi:
o
Foydalanuvchi tibbiy tarixini ko‘rish huquqiga ega bo‘ladi.
o
Shaxsiy sog‘liq ma’lumotlarini himoyalash bo‘yicha maxsus rozilik talab etiladi.
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
159
2.
Ta’limda axborot tizimlari integratsiyasi:
o
Ochiq resurslardan o‘quvchilar ma’lumotlarini yig‘ish va uni yopiq tizimga saqlash.
o
Yosh foydalanuvchilarning ma’lumotlarini ishlatishda maxsus axloqiy me’yorlar mavjud.
•
7. Amaliy tadqiqotlar va qo‘llanma misollar
Yopiq va ochiq axborot tizimlarini integratsiyalash bo‘yicha bir qancha real amaliy
loyihalar va tajribalar mavjud bo‘lib, ular ushbu modelning samaradorligini amalda isbotlab
bermoqda. Quyida ba’zi misollar bilan tanishamiz:
7.1. O‘zbekiston Respublikasida E-Hukumat integratsiyasi
•
Tizimlar:
Yagona interaktiv davlat xizmatlari portali (my.gov.uz), Davlat soliq
qo‘mitasi, YHXBB, DTM, Adliya vazirligi.
•
Integratsiya shakli:
API va servislar orqali real vaqtda ma’lumot almashuvi, yagona
login orqali kirish (SSO), ijtimoiy va moliyaviy axborotlar almashuvi.
•
Natija:
Xizmatlar soddalashdi, byurokratiya kamaydi, fuqaro davlat bilan samarali
aloqada bo‘la oldi.
7.2. “Elektron universitet” tizimi integratsiyasi
•
Tizimlar:
Oliy ta’lim muassasalari ichki axborot tizimlari va Oliy ta’lim vazirligining
ochiq statistik platformasi.
•
Foydalanuvchilar:
Talabalar, o‘qituvchilar, tahlilchilar.
•
Foyda:
Talabalar reytinglari, ilmiy faoliyati, diplomlar haqidagi ma’lumotlar ochiq
statistik tahlil platformasi bilan uyg‘unlashtirildi.
7.3. Xalqaro misol: Estoniya – X-Road loyihasi
•
Xususiyat:
Ochiq va yopiq davlat ma’lumotlar bazalari o‘rtasida xavfsiz,
standartlashtirilgan, logli, nazorat ostida ishlovchi data almashuv platformasi.
•
Darslik:
Butun Estoniya davlat boshqaruvi tizimi shu asosda ishlaydi.
•
Model:
Yagona raqamli identifikatsiya, qattiq shifrlash, desentralizatsiya.
7.4. “OpenStreetMap” + yopiq transport tizimlari integratsiyasi
•
Model:
Ochiq xarita platformalari (OSM) bilan yopiq transport nazorati tizimlari
bog‘langan.
•
Foyda:
Tranzit monitoringi, real vaqtda transport harakati, tahliliy vizualizatsiya.
8. Kelajak istiqbollari
Yopiq va ochiq tizimlar integratsiyasi kelajakda yanada rivojlanishi va quyidagi
yo‘nalishlarda chuqurlashishi kutilmoqda:
Yo‘nalish
Tavsif
Sun’iy intellekt asosidagi avtomatik
integratsiyalar
Tizimlar bir-birini avtomatik aniqlab, API-larni
moslashtiradi.
IoT tizimlar bilan integratsiya
Yopiq tizimlarda ishlovchi qurilmalar (masalan, smart
senzorlar) ochiq platformalar bilan bog‘lanadi.
Decentralizatsiyalashgan
identifikatsiya (DID)
Shaxsiy ma’lumotlar markazlashtirilmagan blokcheyn
asosida boshqariladi.
Data trust’lar tashkil etilishi
Foydalanuvchi ma’lumotlari maxsus vakolatli
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
160
Yo‘nalish
Tavsif
tashkilotlar orqali nazorat qilinadi.
Metaverse va AR/VR muhitlar bilan
integratsiya
Yopiq tizimlar ochiq 3D virtual interfeyslar bilan
uyg‘unlashadi.
Xulosa
Yopiq va ochiq axborot tizimlari va resurslarini integratsiyalash — zamonaviy raqamli
infratuzilmaning ajralmas qismiga aylanmoqda. Bu jarayon samarali bo‘lishi uchun quyidagi
jihatlarga e’tibor qaratish zarur:
•
Texnik, semantik, tashkiliy interoperabilitetni ta’minlash.
•
Xalqaro va milliy standartlarga qat’iy amal qilish.
•
Axborot xavfsizligi va shaxsiy ma’lumotlar himoyasini ustuvor qilish.
•
Huquqiy va axloqiy masalalarni e’tibordan chetda qoldirmaslik.
•
Foydalanuvchi markazida ishlaydigan, ochiq, ishonchli va shaffof integratsiya modellari
yaratish.
Kelgusida bu soha yangi texnologiyalar bilan uyg‘unlashgan holda, ijtimoiy, iqtisodiy va
madaniy taraqqiyotga ulkan hissa qo‘shadi.
REFERENCES
1.
O‘zbekiston Respublikasi "Shaxsiy ma’lumotlar to‘g‘risida"gi Qonuni. 2019.
2.
Axborotlashtirish to‘g‘risidagi Qonun. 2003 (o‘zgartirishlar bilan).
3.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining "Raqamli O‘zbekiston – 2030" strategiyasi.
4.
ISO/IEC 27001:2022 — Information Security Management Systems.
5.
ISO/IEC 11179 — Metadata Registries.
6.
European Union General Data Protection Regulation (GDPR). 2018.
7.
OpenAPI Specification 3.0. Swagger.io.
8.
HL7 FHIR Standard for Health Information Exchange.
9.
Estonia’s X-Road Architecture White Paper. 2021.
10.
Tim Berners-Lee. “Weaving the Web.” Harper San Francisco, 2000.
11.
Data Governance Institute. “Data Governance Framework.”
12.
Oxford Internet Institute. “Ethics in the Digital Age.” 2022.
13.
OECD. “Digital Government Strategies for Transforming Public Services.” 2020.
