ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 3 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
408
MURATBAY NÍZANOV POVESTLERINDE KÓRKEM KEŃISLIK HÁM ONÍŃ
TÚRLERI
Qabılova Gózzal
QMU Magistratura bólimi
Ádebiyattanıw: qaraqalpaq ádebiyatı qánigeligi 2-kurs magistrantı.
ORCID iD: 0009-0001-8662-0950
https://doi.org/10.5281/zenodo.15050164
Annotaciya
. Bul maqalada M.Nızanov povestlerinde kórkem keńislik hám olardıń túrleri
úyrenilgen. Kórkem keńislik hám povest mazmunı baylanısı analizlengen.
Gilt sóz:
Kórkem keńislik, konkret keńislik, abstrakt keńislik, gorizontal keńislik, vertikal
keńislik.
ARTISTIC SPACE AND ITS TYPES IN M.NIZANOV’S STORIES
Abstract.
This article examines the artistic space in M. Nizanov's stories and their types.
The connection between artistic space and the content of the stories is analyzed.
Key words:
Artistic space, Concrete space, Abstract space, Horizontal space, Vertical
space.
ХУДОЖЕСТВЕННОЕ ПРОСТРАНСТВО И ЕГО ВИДЫ В ПОВЕСТЯХ
М.НИЗАНОВА
Аннотация
. В данной статье изучены художественное пространство в повестях
М. Низанова и их разновидности. Проанализирована связь художественного пространства
с содержанием повестей.
Ключевое слово:
Художественное пространство, Конкретное пространство,
Абстрактное
пространство,
Горизонтальное
пространство,
Вертикальное
пространство.
Kórkem keńislik – avtordıń ideyasıń tolıq jetkeriw ushın saylanǵan, qaharmanlar háreket
etetuǵın, shıǵarmadaǵı waqıyalar bolıp ótetuǵın real keńisliktiń sáwlesi.
“Kórkem keńislik ádebiy-estetik kategoriya sıpatıńda shıǵarma waqıyaları bolıp ótken
orındı bildiredi.Qaharmanlar usı mákanda háreketlenedi, yaǵnıy tuwıladı, jasaydı hám dúnyadan
ótedi.” [7]
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 3 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
409
Shıǵarmalarda kórkem keńisliktiń beriliw jaǵdayları, onıń túrleri hárqıylı boladı. Keńislik
ushın konkretlik hám abstraktlıq qásiyet áhmiyetli máselelerden. Ádebiyattıń epika hám drama
túrinde keńislik kóbinese konkret túrde súwretlense, lirika da abstrakt túrge kóshedi.
“Konkret keńislik – sırtqı ortalıq kórinisin súwretlewde kórinedi. Bul keńislik tek ǵana
shıǵarmadaǵı waqıya hám orınlardı bir birine baylanıstırıwshılıq xizmetti emes, súwretlenip
atırǵan waqıyanıń mazmunına tásir etiwshi geografik ortalıq bolıwı hám shıǵarmada kórkem
obrazǵa aylanıwı múmkin.” [7]
“Eki qanxor” povestinde konkret keńislik retinde birinshi qanxordıń ángimesinde
Miyirbektıń awılı, Nókis qalası bolsa, ekinshi bólimde Olegtıń tuwılıp ósken qalası menen
Genjegúldiń awılı, Tashkent qalasıń kórsetiw múmkin. Bul keńislikler real ómirdegi keńisliklerdiń
kórkem sáwlesi bolıp, shıǵarma qaharmanlarınıń tiykarǵı háreket etetuǵın orınları.
“Aqıret uyqısı” povestinde konkret keńislik retinde eń dáslep Ótemurattıń tuwılıp ósken
“Jamansha” awılı hám studentlik jıllarınan baslap ómiriniń aqırına shekem bolǵan keńisligi Nókis
qalası kózge túsedi. Ótemurattıń awıldaǵı waqıtları onıń balalıq dáwiri menen súwretlenedi. Bul
keńislik jazıwshıǵa oqıwshınıń kóz aldına Ótemurattıń balalıq dáwirin tolıq kóz aldına keltiriw,
balalıq jıllarıńdaǵı qıyınshılıqlardı anıq súwretlep beriwge járdem etedi. Kishkene awıldan úlken
qalaǵa kelgen Ótemurattıń ómirinde úlken mashaqatlar hám qıyınshılıqlar payda boladı. Nókis
keńisligi bir tárepten metaforalıq qásiyetke iye bolıp, qaharmannıń kishi joldan úlken maqsetler
jolıńa túskenligin kórsetiwshi kórkem keńislik. Ótemurattıń ómiriniń eń quramalı, eń qıyın
waqıtları Nókis keńisliginde júz beredi.
Shıǵarmada bunnan basqa da Ótemurattıń studentlik ámeliyatta bolatuǵın ornı- Kegeyli
rayonı, ilimiy iskerlik waqıtlarıńdaǵı oqıǵan hám jumıs islegen ornı institut, ilim izertlew institutı,
Tashkent qalası, Turkiya mámleketi hám Mekke qalaları shıǵarmadaǵı konkret keńisliklerge mısal
bola aladı. Bulardıń bárshesi qaharmannıń basınan ótken waqıyalardı oqıwshıǵa isenimli etip
súwretlewde kórkemlik xizmet atqarıp tur.
“Jat jurttaǵı jeti kún” povestindegi konkret keńisliklerge keletuǵın bolsaq, shıǵarmanıń bas
qaharmanı Beknazardıń awılıń hám shıǵarmanıń ayırım orınlarıńda sóz etilip ketetuǵın, biraq
waqıyalar júz bermegen keńislikler bolǵan Nókis qalası, Voronej qalası, Amerika qurama shtatları
htb anıq keńislikke mısal bola aladı.
Ádebiyattıń úsh túriniń birewine tiyisli bolǵan kórkem shıǵarmalarda bunday konkret
keńislikler menen bir qatarda abstrakt keńislikler de boladı. Bul qásiyet kóbinese lirika túrinde
bayqaladı.
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 3 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
410
“Eki qanxor” shıǵarmasında abstrakt keńislikler lirikalıq túrdegi abstrakt keńislik sıyaqlı
tús xronotopı járdeminde oqıwshıǵa sáwlelendiredi hám metaforik qásiyetke iye boladı.
Shıǵarmadaǵı abstrakt keńislik bul Olegtıń túsinde súwretlenip atırǵan keńislik. Bul
keńisliktiń wazıypası eki qaharmandı bir keńislikte jámlew, waqıyalar baylanısınıń úziliske
túsiwiniń aldın alıw. Sonıń menen bir qatarda, bul abstrakt keńislik jazıwshıǵa aytajaq ideyasıń
tolıq jetkeriwge, ádalatsızlıq, insan qásir-qımbatınıń joqlıǵın kórsetiwge, oqıwshıda gumanizm
ideyasınıń oyanıwına járdem berip tur.
Bul keńislikte Oleg hám Miyirbekten basqa húkimdar, onıń járdemshileri hám
milicionerler, xalıq hám bayanlawshı qaharman obrazı háreketlenedi. Bul keńisliktiń qayerde
ekenligi, qaysı dáwir ekenligi belgisiz. Biraq keńislik bayanlawshı tárepinen oqıwshınıń kóz aldına
súwretlenip beriledi. Mısalı: “Qanxorlardı tiyegen mashina dar maydanınan irkilmey ótip ketti.
Bul jerde Nawrız bayramlarında qurılǵan átkónshektey etip dar qurılǵan edi. Biraq, onıń
át- kónshekten ayırması eki baqannıń arası keń hám onda ushı ilmek etip baylanǵan eki arqan
salbırap tur. Dardın qaptalında adam boyınan qol ushı biyiklikte dóńgelek sıpa ornatılǵan. Sıpanıń
ústinde shashaqlı ǵıjım skater jabılǵan kresloda muzday bolıp kiyingen birew otır. Onıń eki
kaptalında taǵı sonday tórt adamnan segiz adam súwrettey qatıp turar edi. Sıpanıń tómeninde tolıq
qurallanǵan jigirmalaǵan jawınger hám jıynalǵan alamandı, hám mashinada baratırǵan eki
qılmıskerdi kóz jazbay baqlap turıptı. Qılmıskerler mingen mashina jıynalǵan xalıqtı bir aylanıp,
qaytadan dar maydanınıń aldınan ótip, hasılzadalar otırǵan sıpanıń aldına kelip toqtadı. Megafon
uslaǵan milicionerlerdiń birewi attan sekirip tusip barıp, shıyırılǵan qaǵazdı ortada otırǵan
tóreshige berdi. Shaması, ol bugingi jazanı turmısqa asırıwshılardıń húkimdarı bolsa kerek.”
[3:127]
Bul qatarlar oqıwshınıń qıyalıńda erteklerdegi húkimdar hám jınayatshılardı jazalawshı dar
kórinisin payda etiwi sózsiz. Bul wazıypanı tolıǵı menen atqarıwda bayanlawshı obrazınıń xizmeti
úlken.
Bul abstrakt keńislik óz gezeginde Oleg hám Miyirbektıń real keńisliginıń (qamaqxananıń)
metaforik sáwlesi. Bul orında tek ǵana keńislik emes, waqıtta abstraktlıq qásiyetke iye boladı. Bul
abstrakt waqıt hám keńislikte jazıwshı eki qanxordıń ayıpsızlıǵın oqıwshıǵa jetkeredi, olardıń
azatlıqqa erisiw ármanınıń ámelge asqanıń bayanlaydı. Jazıwshı turmısımızdaǵı real waqıttaǵı,
real keńisliktegi nızamnıń ádalatsızlıǵın abstrakt waqıt hám keńislik arqalı áshkaralaydı. Bul
orında makro hám mikroxronotoplardıń qarama-qarsılıǵı, soqlıǵısıwları júz beredi.
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 3 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
411
Abstrakt dáwirde taǵdiri sheshilgen qaharmanlardıń real keńisligi hám waqıtıńdaǵı
taǵdirine juwmaq shıǵarıwdı oqıwshınıń ózińe qaldıradı.
“Aqıret uyqısı” shıǵarmasında abstrakt keńisliklerge mısal retinde tómendegilerdi
kórsetsek boladı: Ótemurat ǵarrınıń miyine qan quyılıwı menen onıń ruwxınıń Embergen qotır
menen birge túsip qalǵan dalańlıǵı abstarkt keńislik bolıp, jazıwshı bul keńislik járdeminde
Ótemuratqa óziniń balalıq jıllarıń esine túsirtedi. Sol maqset ushında Ótemurattıń jańına Embergen
qotır obrazı qatar qoyıladı. Bunnan keyingi abstrakt keńislikler de usı sıyaqlı metoforik qásiyetke
iye boladı. Olar : Ótemurattıń balalıq dáwirindegi waqıyalar menen ushlastırılatuǵın Arktika
keńisligi. Shıǵarmada bul keńislikte Ótemurat balalıq dáwirindegi Bekniyaz doktor menen
ushırasadı, soń ala Embergen qotırdı muzlıqtıń arasınan qutqarıp, ayıwlar jep ketpesin dep gúzetip
otıradı. Ol ózińe jamanlıq islegen adamǵa jamanlıq isley almaydı. Bizińshe, shıǵarmadaǵı bul
keńislik Ótemurattıń kewliniń metaforik keńisligi bolıp, onıń kewlide mine usı keńisliktey keń
hám appaq. Al,usı keńislikte háreketlenip baratırǵan paraxod obrazı – Ótemurattıń ómirindegi
ózgerisler, balalıq dáwirinen eseyip atırǵanınıń, waqıttıń ótip atırǵanınıń simvollı obrazı
xizmetinde jumsalǵan. Úshinshi abstrakt keńislik – Tayga toǵayları. Bul keńislikte Ótemurattı
Embergen qotır tank penen quwıp óltirmekshi boladı. Bul kórinis oqıwshını waqıyalar baǵıtında
Ótemurattıń urısqa ketken dáwirlerine qaray jetekleydi.
“Aqıret uyqısı” povestindegi abstrakt keńisliklerge tán xarakter olardıń ishindegi Arktika
hám Tayga toǵayları real ómirde bar keńislikler. Biraq, shıǵarmada bul orınlar Ótemurattıń
qıyalıńda súwretlenip atırǵanlıǵı hám qaharman ol jerdegi waqıyalar real ómirde júz bermegenligi
sebepli biz onı abstrakt keńislik sıpatıńda qarawdı maqul kórdik.
“Jat jurttaǵı jeti kún” povestinde Beknazardıń barǵan planetası shıǵarmanıń abstarkt
keńisligi. Bul planeta atı, qaysı gallaktikada jaylasqanı jónińde shıǵarmada maǵlıwmat
ushıraspaydı. Shıǵarma fantastikalıq povest bolǵanlıǵı sebepli de, bul planetanıń real keńislik
bolıwı múmkin emes.
Shıǵarmada berilgen keńislikler, óz náwbetinde jaylasıw jónelisine qaray gorizontal hám
vertikal keńislikler bolıp bólinedi.
Keńisliktiń jóneliske qarap jaylasıwında onıń vertikal hám gorizontal túrleri kórinedi.
“Gorizontal keńislik – shıǵarmada kóp jaǵdaylarda ashıq keńislikte, keń tábiyat arqalı
súwretlenedi. Bular okean, teńiz, shól, dala hám tb. “Aqıret uyqısı” povestindegi Nókis qalası,
“Jamansha” awılı, Shımbay, Xalqabad, Tashkent qalaları hám Turkiya, Mekke qalaları gorizontol
keńislikte jaylasadı.
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 3 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
412
Shıǵarmanıń 10-bóliminde keltirilgen Ótemurattıń teńizde payda bolıwı da, gorizontal
keńislik esaplanadı. Teńiz – bul Ótemurattıń ilim jolı. Teńiz sıyaqlı tereń, biraq teńiz sıyaqlı
qáwiplerge, kútilmegen soqqılarǵa tolı. Ótemurattıń ilim jolıńdaǵı qıyınshılıqları, kórgen
qıyanetleri mine usı keńisliktegi eslengen waqıyalar arqalı ashıp beriledi. Bul haqqında
bayanlawshı shıǵarmada tómendegishe bayanlaydı: “....Ruldegi aq kiyimli kisi aǵası emes –
institutta oqıtqan múǵallimi Genjebay qusaydı. Awa, ózi!Ol hámme oqıwshılarǵa “balam”
deytuǵın edi. Lekin, onıń da qaytıs bolǵanıńa biraz jıl boldı. Qayaqtan kelip qaldı búgin? Nege
Ótemurattı qayıqqa ildirip áketip baratır? Aqılı hayran. Bir waqıtları ol ilimge de bunı tap usılay
jetelep alıp kelgen sıyaqlı edi. Endi qayaqqa jetelep baratır eken?.” [2:87] Mine, usıdan keyin
Ótemurattıń studentlik, ilimiy iskerlik jılları súwretlenip ketedi.
“Eki qanxor” povestindegi keńislikler bolǵan Miyirbektiń tuwılıp ósken awılı, jasaǵan
qalası, Olegtiń háreket etetuǵın keńislikleri balalar úyi, Tashkent qalası, qızıl shól htbǵa tán qásiyet
– gorizontal keńislik xarakterine iye ekenligi. Shıǵarmada vertikal keńislik xarakterine iye
joqarıda, aspan áleminde júz beriwshi waqıyalar ushıraspaydı. Degen menen, vertikal keńislik
súwretleniwine qaray, bárshe joqarıǵa sıltewshi toponimler, máselen tawlar mısal boladı. Vertikal
keńislik ádebiy shıǵarmada úsh álemge bólip úyreniledi ( joqarı, orta, tómengi). Birinshisi, joqarǵı,
yaǵnıy kosmos álemi (máselen, aspan, quyash, jánnet), ekinshisi orta, yaǵnıy haqıyqıy álem (jer,
tawlar, dáryalar, qala, awıl htb) hám úshinshisi tómengi, yaǵnıy ólimnen keyingi álem ( jer túbi,
jer astı álemi, dozaq).” [7] Bul kózqarastan qaralǵanda, “Eki qanxor” povestindegi tiykarǵı eki
liniyadaǵı waqıyalar vertikal keńisliktegi orta álemde yaǵnıy haqıyqıy álemde bolıp ótedi. Usı orta
álemdegi keńisliklerge tán qásiyet bolsa joqarıda aytqanımızday – gorizontal keńislik ekenligi.
“Jat jurttaǵı jeti kún” povestindegi Jerde bolıp ótken waqıyalardıń keńisligi gorizontal
keńislik esaplanadı.
Al, “Aqıret uyqısı” shıǵarmasında joqarıda sóz etken konkret keńisliklerimiz jaylasıw
jónelisine qaray orta álem keńislikleri esaplanadı. Povestte biz vertikal keńisliktiń úsh álemin de
kórsek boladı. Dáslep, shıǵarmanıń baslanıwında Ótemurattıń ruwxı aspanǵa kóteriledi hám Bazar
kempir, anası Ánjimnıń ruwxları menen ushırasadı. Bul joqarǵı álem. Bul orında tek ǵana
Ótemurat emes, bayanlawshınıń da keńisligi ózgerip, ol da joqarǵı álemde háreketlenedi. Bunnan
keyin oqıwshı shıǵarmanıń 7-bóliminde Ótemurattıń konkide jer astına túsiwi arqalı shıǵarmadaǵı
jáne bir vertikal keńislik – jer astı álemi, yaǵnıy tómengi álem menen tanısadı.
“Vertikal keńislik ómir logikası, tirishiliktiń tiykarıń, onıń haqıyqıy mazmunıń ańlaw hám
mángilikke erisiw maqsetinde personajlardıń álem menen qayta birlesiwin sáwlelendiredi.
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 3 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
413
Personaj ruwxıy álemindegi vertikallıq eki jaǵdayda – joqarı adamgershilik hám páslik
dárejesinde kórinedi. Bul jaǵday bir-birine qarama-qarsı xarakterler ortasıńda konfliktti júzege
keltiredi hám waqıyalar dramatizmı kúsheyedi.” [7]
Bul pikirler “Aqıret uyqısı” povestindegi vertikal keńislikler ushın da tán. Mısalı: Ótemurat
balalıǵınan baslap mángi ómirge erisiwdi qálegen hám ol bul maqsetine ruwxınıń aspanǵa ushıp
anası hám Bazar kempirdiń ruwxı menen ushırasıwı arqalı jettim dep oylaydı. Degen menen,
Embergen qotır onı bul álemnen túsirip jiberedi. Mine, usı jerde jaqsılıq hám jamanlıq ortasındaǵı
ásirlik konflikt kózge túsedi. Bul jazıwshı tárepinen detallar arqalı sheber beriledi.
Mısalı: Embergenniń qara kepinde bolıwı onıń ishki dúnyasınıń simvolı bolıp, niyeti jaman
adam ekenin bildirse, onıń
gorizontol keńislik
bolǵan
batıs
tárepten ushıp kelip, Ótemurattı
tómengi álemge tebiwi de, onıń “nursız” tárepte, “jamanlıq álemi”nde yamasa “dozax”ta ekenińe
jazıwshı tárepinen oqıwshıǵa qaratılǵan silteme wazıypasıń atqarǵan. Jáne de, Ótemurattıń jer
astıńa túsiwi menen onıń ómirińdegi hám Bekniyaz doktordıń ómirindegi adamgershilik máselesi
kóteriledi.
Bekniyaz doktor balası ushın óziń otqa kúydirip, adamgershiliktiń joqarǵı shınıń kórsetedi.
Al, Ótemurat bul keńislikte óz hújdanı menen konfliktke túsedi, óz hújdanıńa esabat beredi.
Waqıyalar usı arqalı rawajlanıp baradı. Ótemurat qızı Maxiydanıń shańaraǵınıń buzılıwı
sebepleri jónińde oylaydı hám onı hújdanı menen qıyanet dep esaplamaydı, biraq jumıs ornıńdaǵı
ilimiy xizmetker Jumabay Erjanovtıń bilip turıp islegen jınayatıń jasırǵanlıǵı Ótemurattıń hújdanıń
qıynaydı hám ol usı qılmısıń shıń mánisindegi qıyanet dep esaplaydı. Bul onıń hám ruwxıy, hám
fizikalıq jaǵdayıńa tásir etedi: “– Áne, saǵan qıyanet! – dedi Ótemurat tislenip. –Nege onı jasırdıń?
Demek, men de sol qılmısqa sherik bolǵanım emes pe? ......
...... –Ot! Ot! – Men de Bekniyaz doktor túsken otqa túsip janıwım kerek. Janıwım kerek!
Ǵarrınıń tula bedeni dir-dir qaltırap ketti.” [2:65]
Demek, jazıwshı vertikal keńislikten hárqanday gúna óz jazasıń alıwıń eskertiwde,
Ótemurattı óz hújdanı aldıńda esapqa tutıwda hám waqıyalardıń rawajlanıwıń táminlewde, bunnan
keyingi waqıyalar ushın kópir salıwda paydalanǵan.
“Jat jurttaǵı jeti kún” povestinde vertikal keńislik sıpatıńda aspanda júz bergen
waqıyalardıń kirgiziwge boladı. Shıǵarma waqıyaları kosmos áleminde júz beredi. Bul álemdegi
Quyash, Mars, Sholpan, Jer sıyaqlı aspan deneleri, Beknazardıń barǵan planetasıńdaǵı waqıyalar
súwretlenedi. Sońlıqtanda basqa planetada ótken waqıyalardıń bárshesin vertikal keńislik dep
qarawǵa boladı.
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 3 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
414
Juwmaqlap aytqanda, shıǵarmalardaǵı qaharmanlardıń háreket etetuǵın keńislikleriniń
bárshesi de shıǵarmanıń mazmunıń ashıwda, qaharmanlardıń ruwxıy jaǵdaylarıń, ómirińdegi
qızıqlı dáwirlerin súwretlewde, jámiyetlik-siyasiy mashqalalardı ashıp beriwde kórkemlik xizmet
atqarıp tur.
REFERENCES
1.
Бахтин М. М. Формы времени и хронотопа в романе. // Вопросы литературы и эстетики.
Исследования разных лет. Москва, «Художественнаялитература», 1975.
2.
Нызанов М. Ақырет уйқысы. Нөкис, “Қарақалпақстан” , 2009.
3.
Нызанов М. Таңламалы шығармалары IV том. Нөкис, «Билим», 2015
4.
Тemirbolat A.B. Kategorii xronotopa i temporalnogo ritma v literature. Monografiya.
– Kazaxstan: Almati, 2009.
5.
Tórayeva B. Xronotop shakllari olam tasvirini qayta yaratish vositasi sifatida // O’zbekistonda
xorijiy tillar. –2022. –№1(42). –B. 146-168.
6.
Tórayeva B. Xronotop poetikasining o’ziga xos xususiyatlari // FarDU. ILMIY XABARLAR.
– 2022. –№3. –B. 127-133.
7.
Yaxyayeva N. Asar badiiy olamini yaratishda badiiy makon kategoriyasining adabiy-estetik
vazifasi // Buxoro davlat universiteti ilmiy axboroti. – 2023. –№10. – B.219-222
