Noyabr, 2024-Yil
623
KICHIK MAKTAB YOSHDAGI O‘QUVCHILARDA NUTQNING RIVOJLANISHI
Nomozov Davronbek Amanbay o‘g‘li
GulDPI 2-kurs magistri.
https://doi.org/10.5281/zenodo.14254223
Anontatsiya.
Mazkur maqolada kichik maktab yoshidagi o‘quvchilarda nutqning
rivojlanish bosqichlari, qo’llaniladigan metodlar hususida ma’lumotlar berilgan. Maqolada
keltirilgan ma’lumotlar asosida boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining nutqini rivojlantirish
jarayonini yengillashtirish imkoni yaratiladi, xalq og‘zaki ijodi namunalari asosida bolalar
nutqini rivojlantirish imkoniyatlari ham maqola mazmunida yoritib berilgan.
Kalit so‘zlar:
nutq, idrok, ichki nutq, analiz, sintez, o‘quvchi, o‘qituvchi, rivojlanish.
SPEECH DEVELOPMENT IN PRIMARY SCHOOL STUDENTS
Abstract.
This article provides information on the stages of speech development and
methods used by students of primary school age. Based on the information presented in the article,
it is possible to facilitate the process of speech development of elementary school students, and the
possibilities of developing children's speech based on examples of folk oral creativity are also
highlighted in the content of the article.
Key words:
speech, perception, internal speech, analysis, synthesis, student, teacher,
development.
РАЗВИТИЕ РЕЧИ УЧАЩИХСЯ НАЧАЛЬНЫХ ШКОЛЬНИКОВ
Аннотация.
В данной статье представлена информация об этапах развития речи
и методах, используемых учащимися младшего школьного возраста. На основе
представленной в статье информации можно облегчить процесс речевого развития
учащихся младших классов, а также в содержании статьи освещены возможности
развития речи детей на примерах народного устного творчества.
Ключевые слова:
речь, восприятие, внутренняя речь, анализ, синтез, ученик,
учитель, развитие.
Mustaqil Vatanimizning kelajagi bo`lgan yoshlarni har tomonlama yetuk, barkamol, komil
inson qilib rivojlantirish va tarbiyalash har birimizning asosiy vazifamizdir. Yoshlarimiz har doim,
har vaqtda, har joyda, qarshisidagi inson kim bo`lishidan qat`iy nazar o`z fikrlarini erkin va to`g`ri
ayta olishlari uchun ulardagi to`g`ri so`zlash va nutq madaniyatin yoshlikdanoq rivojlantirib
borishimiz lozim. Bola ilk marotaba maktabga kelishi bilan ularning lug`atida yangi so`zlar paydo
bo`la boshlaydi va so`z boyligi ortib boradi.
Noyabr, 2024-Yil
624
Bu jarayonda o`qituvchining asosiy vazifasi o`quvchilarda to`g`ri nutqni shakllantirish va
nutq madaniyatini ularga tushuntirishdan iborat. Biz avvalambor nutq o`zi nima ekanligini, uni
o`stirish va unga qo`yilgan talablarni bilib olishimiz lozim.
Nutq - kishi faoliyatining turi, til vositalari (so`z, so`z birikmasi, gap) asosida tafakkurni
ishga solishdir. Nutq o`zaro aloqa va xabar, o`z fikrini his-hayajon bilan ifodalash va boshqalarga
ta`sir etish vazifasini bajaradi. Shu bilan bir qatorda nutqning o`zi to`rt turga bo`linadi: og`zaki
nutq, yozma nutq, ichki nutq, tashqi nutq.
Yozma nutq murakkab jarayon bo`lib, ko`p vaqt va mehnat talab qiladi. Bunday nutq
davomida inson o`z-o`zini kuzatib boradi. Yozma nutqda savodxonlik va mazmun asosiy o`rinda
turadi. Yozma nutqda bog`lanishli nutqqa alohida e`tibor qaratilishi lozim.
Og`zaki nutq gapirib turgan vaqt birligidagina mavjud bo`lib, bu jarayon tugashi bilan nutq
ham tugaydi. Og`zaki nutq tezkorlik bilan amalga oshadi va tahrir imkoniyatiga ega
bo`lmaydi.Og`zaki nutq so`z boyligi jihatidan yozma nutqqa nisbatan ancha kambag`al bo`ladi.
Kishilarning o`z fikrlarini ovoz bilan eshittirib bayon qilishdan oldin u haqida o`ylab
olishlari ichki nutq hisoblanadi. Ichki nutq eshittirilmagan va yozilmagan “o`ylangan” nutqdir, bu
nutq fikrlovchi kishining o`ziga qaratiladi. Tashqi nutq tovushlar yordamida eshittirilib yoki grafik
belgilar bilan yozilib, boshqalarga qaratilgan nutqdir.
O`quvchilar nutqini o`stirishda matnlar bilan ishlash ham katta ahamiyatga egadir.
O`qituvchilar tomonidan o`quvchilar yoshiga mos bo`lgan matnlar tanlanadi. Tanlangan
matnlar qismlarga bo`lib o`qituvchi va o`quvchilar tomonidan sarlavha tanlanadi. Shu jarayonda
o`quvchilarning tezkor fikrlash, mantiqiy o`ylashi va topqirligi rivojlanib boradi. Ularga berilgan
matnlar ko`proq hayotiy va tabiatga bog`liq bo`lsa mazmunini tushunishlari oson bo`ladi.
O`quvchilar bu kabi jarayonlarda tez-tez ishtirok etsalar ularning nutqida o`sish va
rivojlanishni kuzatishimiz mumkin.
Boshlang'ich sinflarda nutqiy ko‘nikmalarini shakllantirish jarayonida badiiy adabiyotni
o‘rganishga katta e’tibor beriladi. Badiiy adabiyot ko‘p qirrali hodisadir. Bu erda nutq vakillik
vositasi sifatida taqdim etiladi va vakillik sub'ekti sifatida namoyon bo'ladi. Adabiyotdagina odam
“so‘zlovchi” bo‘ladi. Ta'kidlanganidek F. K Murodov o‘zining “Bolaning ijtimoiy rivojlanishi
diagnostikasi”da: “Adabiyotning asosiy xususiyati shundaki, bu yerda til faqat muloqot va ifoda
vositasi emas, balki tasvir ob’ekti hamdir”.
Ushbu tadqiqotda "nutq" tushunchasining mohiyatini aniqlash kerak bo'ladi. Psixologik va
pedagogik adabiyotlarni o'rganar ekan, shuni ta'kidlash kerakki, bu tushuncha fanlararo
xususiyatga ega. “Nutq” ta’rifi falsafiy, lingvistik, psixologik va uslubiy adabiyotlarda uchraydi.
Noyabr, 2024-Yil
625
Tilshunoslar va psixologlar: T. A. Ladyzhenskaya, M. R. Lvov, I. A. Zimnyaya, A. A.
Leontiev va boshqalar nutq va nutq rivojlanishini o'rganish bilan shug'ullangan. Keling, turli
manbalar va olimlar nutq tushunchasiga qanday mazmun berishini ko'rib chiqaylik.
Nutq faoliyati uchun, shuningdek oquvchilar nutqini o`stirish uchun bir necha shartga rioya
qilish zarur:
1. Kishi nutqining yuzaga chiqishi uchun talab bo`lishi kerak. O`quvchilar nutqini
o`stirishning metodik talabi o`quvchi o`z fikrini, nimanidir og`zaki yoki yozma bayon qilish
xohishini va zaruriyatini yuzaga keltiradigan vaziyat yaratish hisoblanadi.
2. Har qanday nutqning mazmuni, materiali bo`lishi lozim. Bu material qanchalik to`liq,
boy, qimmatli bo`lsa, uning bayoni shunchalik mazmunli bo`ladi. Shunday ekan, o`quvchilar
nutqini o`stirishning ikkinchi sharti nutqqa oid mashqlarning materiali haqida bo`lib, o`quvchi
nutqi mazmunli bo`lishi uchun g`amxo`rlik qilish hisoblanadi.
3. Fikr tinglovchi tushunadigan so`z, so`z birikmalari, gap, nutq oborotlari yordamida
ifodalansagina tushunarli bo`ladi. Shuning uchun nutqni muvaffaqiyatli o`stirishning uchinchi
sharti - nutqni til vositalari bilan qurollantirish hisoblanadi.
O`quvchilarga til namunalarini berish, ular uchun yaxshi nutqiy sharoit yaratish zarur.
Nutqni eshitish va undan o`z tajribasida foydalanish natijasida bolalarda ta`lim metodikasi
asoslanadigan ongli ravishda “tilni sezish” shakllanadi. Nutq o`stirishning metodik sharti nutqiy
faoliyatning keng tizimini yaratish, ya`ni, birinchidan, yaxshi nutq namunasini idrok etish,
ikkinchidan, o`rgangan til vositalaridan foydalanib, o`z fikrini bayon etish uchun sharoit yaratish
hisoblanadi.
Bola tilni nutqiy faoliyat jarayonida o`zlashtiradi. Buning o`zi yetarli emas, chunki u nutqni
yuzaki o`zlashtiradi. Nutqni egallashning qator aspektlari mavjud. Bular:
1. Adabiy til me`yorlarini o`zlashtirish. Maktab o`quvchilarni adabiy tilni sodda so`zlashuv
tilidan, sheva va jargondan farqlashga o`rgatadi, adabiy tilning badiiy, ilmiy, so`zlashuv variantlari
bilan tanishtiradi.
2. Jamiyatimizning har bir a`zosi uchun zarur bo`lgan muhim nutq malakalarini, ya`ni
o`qish va yozish malakalarini o`zlashtirish. Bu bilan o`quvchilar yozma nutqning xususiyatlarini,
uning og`zaki-so`zlashuv nutqidan farqini bilib oladi.
3. O`quvchilar nutq madaniyatini takomillashtirish. Til jamiyatdagi eng muhim aloqa
vositasidir. Tilning mana shu ijtimoiy ahamiyatidan kelib chiqib, maktabda o`quvchilarning nutq
madaniyatiga alohida e`tibor beriladi.
Noyabr, 2024-Yil
626
Bu vazifalarni bajarish uchun o`qituvchi o`quvchilar bilan rejali ish olib borishi lozim.
Buning uchun esa o`quvchilar nutqini o`stirish ustida ishlash tushunchasiga nimalar kirishini bilib
olish muhimdir.
Amaliyot shuni ko'rsatadiki, dastlab bola his-tuyg'ularini, impulslarini va fikrlarini aniq
grammatik tuzilishga ega bo'lmagan alohida so'zlar bilan ifodalaydi. Keyinchalik, taxminan ikki
yoshda, bolaning gaplarida turli xil nutq qismlari paydo bo'la boshlaydi, zarur ishonchli
vaqtinchalik, umumiy va boshqa shakllarda qo'llaniladi, gaplar tuziladi. Etti yoshga kelib, bolalar
morfologiyaning eng muhim vositalarini va sintaksisning ko'plab shakllarini o'zlashtiradilar.
Boshqacha aytganda, bolalar nutq faoliyati, nutqni idrok etish va gapirish orqali ona tilini
egallaydi. Bundan kelib chiqadiki, bolalarning nutq faolligi, muloqot qilish, o'z fikrlarini ifoda
etish uchun sharoit yaratish. Bola nutqining rivojlanishi doimiy pedagogik rahbarlikni talab
qiladigan murakkab jarayon emas.
Psixologik va pedagogik adabiyotlarni o'rganishda nutq ko'nikmalarini rivojlantirish uchun
quyidagi shartlar aniqlandi:
1) Aloqa yoki aloqaga bo'lgan ehtiyoj;
2) Nutq namunalaridan foydalanish yoki nutq muhitini yaratish.
3) O'qish va yozish faoliyatini qo'llash.
Kichik yoshdagi bolalar uchun tovush murakkab talaffuzi va tovushlarning tarkibiga
bog‘liqligini kuzatish hisoblanadi. Tovush haqidagi tasavvurni o‘quvchilarda bir unli yoki bir
undosh bilan farqlanadigan sodda so‘zlar bilan shakllantirish mumkin. Masalan: aka, uka, opa,
ona, ota, kul, gul, qora, qara kabi so‘zlar boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida tovush haqidagi
tasavvurni o‘rgatishda juda qo‘l keladi, chunki bu so‘zlar o‘quvchilar uchun ancha tanish va sodda
so‘zlardir.
Boshlаng‘ich sinf o‘quvchilаri orаsida hаm nutqidа nuqsоni bo‘lgan o‘quvchilar uchraydi.
Bunday vaziyatda o‘qituvchi aqlli emas, dono bo‘lishi kerak. Bunday o‘quvchilarni
qolganlar orasida kamsitmasligi va kulgi qilamasligi lozim bo‘ladi. Nutqida nuqsoni bor
o‘quvchilar 1-sinfning dastlabki kunlaridayoq seziladi. Lekin aynan qaysi tovushga nisbatan
nuqson bo‘lishi, vaqtlar o‘tgandan so‘ng sezilishi mumkin. Aytaylik, 1-e sinfda Sanjar r, l, y kabi
tovushlarni talaffuz qilishga qiynaladi, shu sababli sinfdoshlari orasida bu tovushlar ishtirok etgan
so‘zlarni aytmaslikka harakat qiladi. Chunki kulgi bo‘lishdan, sinfdoshlari uni mazax qilishlaridan
qo‘rqadi va uyaladi. Dono o‘qituvchi esa bu holatni sezib Sanjar bilan individual ishlashi kerak
bo‘ladi.
Noyabr, 2024-Yil
627
O‘quvchiga shu harflar ishtirok etgan o‘yinchoqlar, shirinliklar yoki shunga o‘xshash
qiziqarli narsalar rasmini ko‘rsatib, “bu nima Sanjar? “, “bu tlaktol (traktor) ustoz”, yoki
“maktabimiz rahbari kim” deyiladi, shunga o‘xshash savollarga javob berish orqali Sanjar aytishga
qiynalgan so‘zlarini birin-ketin o‘zlashtira boshlaydi.
Axir, u so‘zlarni hech talaffuz qilmasa, nutqida ishlatmasa, qayerdan o‘rganadi? Bu jarayon
o‘qituvchi va o‘quvchi orasida yakkama-yakka bo‘laganligi bois Sanjar hech ham uyalmasdan
so‘zlarni talaffuz qiladi. Bu jarayonda faqat o‘qituvchi-o‘quvchi orasidagi munosabat kamlik
qiladi, albatta. Dono o‘qituvchi bolaning onasi bilan ham aloqa o‘rnatishi lozim. Bunda
“Likopcha” hamda “Motorikani rivojlantiramiz” metodlari qo’llanilsa maqsadga muvofiq bo’ladi.
Likopcha metodi
Uyda bolaga sevimli shirinligini (shokolad, murabbo, qaymoq va hokazo) likopchaga
surtib berish kerak, bola esa jon-dili bilan sevgan narsasini tili bilan yalab yeydi. Bu bolani logoped
huzuriga olib borganda “qani tilingni chiqar, o‘ng tomonga, chap tomonga, tepaga, pastga” kabi
zerikarli mashqlarning qiziqarli ko‘rinishi desak bo‘ladi.
Motorikani rivojlantiramiz metodi
Biz bilamizki, barmoqlardagi mayda qo‘l matorikalarining rivojlanishi bolalarning har
tomonlama zukko bo‘lishini ta’minlaydi. Shunday mashqlardan biri, bir shishaga mosh hamda
ikkinchi shishaga loviya solib bolaning oldiga qo‘yib ko‘ringda, bola mazza qilib o‘ynaydi.
O‘ynash jarayonida barmoq uchlaridagi mayda matorikalar ishga tushishni boshlaydi. Bu
ham bolaning talaffuzi yaxshi tomonga o‘zgarishiga sabab bo‘ladi.
Tоvush savod o‘rgatishning аsosi bo‘lib xizmat qilаdi. Savod o‘rgаtish davrida so‘z va
bo‘g‘inlarni tоvush tomonidan anаliz va sintez qilish, tovush va ularning artikulatsiyаsini analiz
qilish mаshqlari o‘tkaziladi, logopedik ishlаr olib borilаdi. Tovush ustidа ishlash hаrf ustida
ishlаsh bilan, ayniqsa, kesmа harflardan bo‘g‘in, so‘z tuzish kаbi sintez qilish usullаrida birlashib
ketаdi; tovush va harf o‘rtasidagi munosаbatni doimо aniqlab bоrish o‘qish mаlakalarini
shаkllantirish uchun hаm, imloviy jihаtdan savodli yozish аsosini yaratish uchun hаm foydаlidir.
Xulоsa qilib aytganda, kichik maktab yoshidagi o‘quvchilar nutqini rivojlantirishda faqat
anаliz yоki faqatginа sintez bilаn kifoyalanib bo‘lmаydi, ammo tafakkur faoliyatining u yоki bu
turi yetakchi o‘rin tutadi. O‘quvchi so‘zni anаliz qilish bilаn uni leksik ma’nоga ega bo‘lgаn bir
butunlik sifatida anglаydi, bu — sintezdir; so‘z sintez qilingаnda uning tovush tаrkibiga diqqat
jalb etilаdi, bu esa analizdir. Hozirgi kundа maktablarda onа tili savodxonligi va o‘qish
savodxonligi darsliklarida analiz va sintezga oid ko‘plab mashqlar berilgan bo‘lib, ular
o‘quvchilarning mustaqil va to‘g‘ri fikrlashlariga qaratilgan.
Noyabr, 2024-Yil
628
REFERENCES
1.
O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonuni //Barkamol avlod –
O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. –T.: Sharq, 1998. –B.20-29.
2.
Abduqudusov O.A. “Zamonaviy pеdagogik va axborot tеxnologiyalari” Toshkеnt, 2011-
yil.
3.
Adizov B.R. Boshlang‘ich ta`limni ijodiy tashkil etishning nazariy asoslari. Ped. fanl. dokt.
ilm. daraj. olish uchun yozilgan diss. –T.: 2003.
4.
Azimov Y.Y., Qo‘ldoshev R.A. Husnixatga o‘rgatishning amaliy asoslari (metodik
qo‘llanma). Buxoro, 2020. - 130 b.
5.
E.Begmatov, M.Tursunqulov O‘zbek nutqi madaniyati asoslari. Toshkent: O‘qituvchi-
2015
6.
T.Almamatov, Q.M.Yadgarov, Sh.Almamatov., O‘zbek tilini o‘qitishda innovatsion ,
pedagogik texnologiyalardan foydalanish (Metodik qo‘llanma).-2013.
