ResearchBib IF-2023: 11.01, ISSN: 3030-3753, Valume 1 Issue 9
ISSN: 3030-3753. VOLUME 1, ISSUE 2
101
GRECHIXA NAVLARINING FOTOSINTETIK FAOLIYATI
(QOZON VA MAYSKIY NAVLARI)
Bobonorova Sarvinoz Farxod qizi
Samarqand davlat universiteti
Biokimyo instituti magistranti.
https://doi.org/10.5281/zenodo.14048894
Annotatsiya. Ushbu maqolada marjumak (Fagopyrum esculentum) navlarining
fotosintetik faoliyati, xususan Qozon va Mayskiy navlarining fotosintez jarayonidagi o'ziga xos
xususiyatlari tahlil qilingan. Adabiyotlar tahlili asosida marjumak navlarining barg sathi
dinamikasi, pigmentlar tarkibi va fotosintez mahsuldorligi o'rganilgan. Tadqiqot natijalari
marjumak navlarining fotosintetik faoliyati rivojlanish fazalariga bog'liq holda o'zgarishini
ko'rsatdi.
Kalit so'zlar: marjumak, Fagopyrum esculentum, fotosintez, Qozon navi, Mayskiy navi,
xlorofill, karotinoidlar, barg sathi.
PHOTOSYNTHETIC ACTIVITY OF GRECHIKHA VARIETIES (KAZAN AND
MAYSKY VARIETIES)
Abstract. This article analyzes the photosynthetic activities of the marjumak (Fagopyrum
esculentum) cultivars, in particular the distinctive features of the Kazan and Maysky cultivars in
the process of photosynthesis. Based on the analysis of the literature, the dynamics of the leaf level
of marjumak varieties, the composition of pigments and the productivity of photosynthesis are
studied. The results of the study showed that the photosynthetic activity of marjumak varieties
changes depending on the phases of development.
Keywords: marjumak, Fagopyrum esculentum, photosynthesis, Kazan variety, Maysky
variety, chlorophyll, carotinoids, leaf level.
ФОТОСИНТЕТИЧЕСКАЯ АКТИВНОСТЬ СОРТОВ ГРЕЧИХИ (СОРТА
КАЗАНСКАЯ И МАЙСКАЯ)
Аннотация. В данной статье проанализирована фотосинтетическая активность
сортов маржумак (fagopyrum esculentum), в частности особенности сортов Казанский и
Майский в процессе фотосинтеза. На основе анализа литературы изучена динамика
уровня листьев, пигментного состава и фотосинтетической продуктивности сортов
маржумака. Результаты исследования показали, что фотосинтетическая активность
сортов маржумака изменяется в зависимости от фаз развития.
ResearchBib IF-2023: 11.01, ISSN: 3030-3753, Valume 1 Issue 9
ISSN: 3030-3753. VOLUME 1, ISSUE 2
102
Ключевые слова: маржумак, fagopyrum esculentum, фотосинтез, горшечный сорт,
сорт майский, хлорофилл, каротиноиды, листовой уровень.
KIRISH
Marjumak (Fagopyrum esculentum) qishloq xo'jalik ekinlari orasida o'zining yuqori
ozuqaviy qiymati va ko'p tomonlama foydalanish imkoniyatlari bilan alohida ahamiyatga ega. Bu
ekin oziq-ovqat sanoati, chorvachilik va tibbiyotda keng qo'llaniladi [1]. O'simlikning hosildorligi
va mahsulot sifat ko'rsatkichlari bevosita uning fotosintetik faoliyatiga bog'liq bo'lib, bu jarayon
o'simlikning genetik xususiyatlari, tashqi muhit omillari va qo'llaniladigan agrotexnik tadbirlar
bilan belgilanadi [2].
Fotosintez - o'simliklar hayotidagi eng muhim fiziologik jarayonlardan biri hisoblanadi. Bu
jarayon davomida quyosh energiyasi hisobiga atmosferadagi karbonat angidrid gazi va suv
molekulalaridan organik moddalar sintezlanadi hamda molekulyar kislorod ajralib chiqadi [3].
O'simlikning fotosintetik faoliyati uning o'sishi, rivojlanishi va hosildorligini belgilovchi
asosiy omil sifatida qaraladi.
Marjumak navlarining fotosintetik faoliyatini o'rganish amaliy va nazariy ahamiyatga ega.
Chunki bu ma'lumotlar asosida navlarning biologik xususiyatlari, mahsuldorligi va
hosildorlik potensialini baholash, shuningdek, ularni yetishtirish agrotexnikasini takomillashtirish
imkoniyati yaratiladi [4]. Qozon va Mayskiy navlari O'zbekiston sharoitida keng tarqalgan bo'lib,
ularning fotosintetik faoliyatini qiyosiy o'rganish amaliy ahamiyatga ega.
Marjumak barglarida kechadigan fotosintez jarayoni bir qator ko'rsatkichlar orqali
baholanadi. Bular qatoriga barg sathi dinamikasi, bargdagi pigmentlar (xlorofill a va b,
karotinoidlar) miqdori, fotosintez mahsuldorligi kabi parametrlar kiradi [5]. Bu ko'rsatkichlar nav
xususiyatlari, o'simlikning rivojlanish fazalari va tashqi muhit omillariga bog'liq holda o'zgarib
turadi.
METODOLOGIYA VA ADABIYOTLAR TAHLILI
Tadqiqot metodologiyasi mavjud ilmiy adabiyotlarni tizimli tahlil qilish va ularni qiyosiy
o'rganishga asoslangan. Marjumak navlarining fotosintetik faoliyatini o'rganishda asosiy e'tibor
barg sathi dinamikasi, pigmentlar tarkibi va fotosintez mahsuldorligiga qaratilgan.
Marjumak navlarining fotosintetik faoliyati ko'plab olimlar tomonidan turli aspektlarda
o'rganilgan. Adabiyotlar tahlili quyidagi yo'nalishlarda olib borildi:
Barg sathi dinamikasi Alekseyeva va boshqalarning [3] tadqiqotlariga ko'ra, marjumak
navlarining barg sathi rivojlanish fazalariga qarab sezilarli o'zgaradi.
ResearchBib IF-2023: 11.01, ISSN: 3030-3753, Valume 1 Issue 9
ISSN: 3030-3753. VOLUME 1, ISSUE 2
103
Mualliflar tomonidan o'tkazilgan ko'p yillik tajribalar natijasida barg sathining eng yuqori
ko'rsatkichi gullash fazasida qayd etilgan bo'lib, bu davrda o'rtacha 29.7 ming m²/ga ni tashkil
etgan. Brovarenko [4] ma'lumotlariga ko'ra, barg sathi rivojlanishning dastlabki fazalarida sekin,
shoxlanish va gullash fazalarida esa jadal sur'atlarda ortib boradi.
Pigmentlar tarkibi Vavilov va hammualliflar [5] tomonidan o'tkazilgan tadqiqotlarda
marjumak barglaridagi pigmentlar miqdori nav xususiyatlariga bog'liq ekanligi aniqlangan.
Ularning ma'lumotlariga ko'ra, xlorofill a miqdori 1.2-1.8 mg/g, xlorofill b miqdori esa 0.4-
0.7 mg/g oralig'ida o'zgaradi. Viktorov [6] o'z tadqiqotlarida xlorofill a va b ning nisbati rivojlanish
fazalariga qarab o'zgarishini, bu ko'rsatkich vegetatsiya boshida yuqori bo'lib, keyinchalik pasayib
borishini qayd etgan.
Fotosintez mahsuldorligi Akberdina [2] tadqiqotlarida marjumak navlarining fotosintez
mahsuldorligi mineral oziqlantirish rejimiga bog'liq holda o'zgarishi aniqlangan. Muallifning
ma'lumotlariga ko'ra, o'simlik ma'danli o'g'itlar bilan me'yorida ta'minlanganida fotosintez
mahsuldorligi 9-10% ga oshgan. Vasilyev [8] esa o'z izlanishlarida fotosintez mahsuldorligining
eng yuqori ko'rsatkichlari shoxlanish va g'unchalash fazalarida kuzatilishini, keyingi fazalarda esa
pasayib borishini aniqlagan.
Tashqi muhit omillarining ta'siri Alekseyeva va Malusha [7] ma'lumotlariga ko'ra, harorat
va namlik rejimi marjumak navlarining fotosintetik faoliyatiga sezilarli ta'sir ko'rsatadi. Mualliflar
optimal harorat 20-25°C ekanligi, bu ko'rsatkichdan chetlanish fotosintez jarayonining susayishiga
olib kelishini ta'kidlaydilar.
Fotosintetik potensial Akberdina [10] tadqiqotlarida marjumak navlarining fotosintetik
potensiali o'rganilgan bo'lib, bu ko'rsatkich donning sut pishish fazasida maksimal darajaga (1.95
mln.m²/kun/ga) yetishi aniqlangan. Muallifning fikricha, fotosintetik potensialning yuqori bo'lishi
hosildorlikning oshishiga ijobiy ta'sir ko'rsatadi.
Nav xususiyatlarining ahamiyati Karimov [1] o'z tadqiqotlarida Qozon va Mayskiy
navlarining fotosintetik faoliyatidagi farqlarni o'rgangan. Uning ma'lumotlariga ko'ra, Mayskiy
navida barg sathi va fotosintez mahsuldorligi Qozon naviga nisbatan yuqoriroq bo'lgan. Bu esa o'z
navbatida hosildorlikka ta'sir ko'rsatgan.
Agronomik tadbirlarning ta'siri Tadqiqotchilar [9] ma'lumotlariga ko'ra, ekish muddati,
ekish me'yori va qator oralari kengligi kabi agronomik tadbirlar marjumak navlarining fotosintetik
faoliyatiga sezilarli ta'sir ko'rsatadi. To'g'ri tanlangan agrotexnik tadbirlar natijasida fotosintez
mahsuldorligini 15-20% ga oshirish mumkinligi aniqlangan.
ResearchBib IF-2023: 11.01, ISSN: 3030-3753, Valume 1 Issue 9
ISSN: 3030-3753. VOLUME 1, ISSUE 2
104
Ushbu adabiyotlar tahlili marjumak navlarining fotosintetik faoliyatini kompleks o'rganish
zarurligini ko'rsatadi. Bu esa navlarning biologik xususiyatlarini to'liqroq ochib berish va ularni
yetishtirish texnologiyasini takomillashtirish imkonini beradi.
NATIJALAR VA MUHOKAMA
Qozon va Mayskiy navlarining fotosintetik faoliyatini tahlil qilish natijasida quyidagi
asosiy qonuniyatlar aniqlandi:
Barg sathi dinamikasi.
Har ikkala navda ham barg sathining eng yuqori ko'rsatkichi
gullash fazasida qayd etildi (1-jadval). Mayskiy navida barg sathi Qozon naviga nisbatan o'rtacha
15-20% yuqori ekanligi aniqlandi. Bu holat navning genetik xususiyatlari bilan bog'liq bo'lib,
yuqori hosildorlikka erishishda muhim ahamiyat kasb etadi [7].
1-jadval Marjumak navlarining rivojlanish fazalari bo'yicha barg sathi dinamikasi
(ming m²/ga)
Rivojlanish fazalari
Qozon navi
Mayskiy navi
Shoxlanish
15.3
17.8
G'unchalash
22.7
25.9
Gullash
27.4
31.6
Don to'lishi
24.8
28.3
Pishish
18.2
21.5
Jadval ma'lumotlaridan ko'rinib turibdiki, har ikkala navda ham barg sathi rivojlanishning
dastlabki fazalarida sekin, shoxlanish va gullash fazalarida esa jadal sur'atlarda ortib borgan.
Gullash fazasidan keyin esa barg sathi asta-sekin kamayib borgan [4].
Pigmentlar tarkibi.
Bargdagi pigmentlar miqdori nav xususiyatlari va rivojlanish
fazalariga bog'liq holda o'zgarishi aniqlandi (2-jadval). Qozon navida pigmentlar miqdori nisbatan
yuqori ekanligi qayd etildi [8].
2-jadval Marjumak navlari barglaridagi pigmentlar miqdori (mg/g quruq modda
hisobida)
Nav
Xlorofill a
Xlorofill b
Karotinoidlar
Xlorofill a/b
Qozon
1.82
0.68
0.48
2.67
Mayskiy
1.65
0.61
0.42
2.70
ResearchBib IF-2023: 11.01, ISSN: 3030-3753, Valume 1 Issue 9
ISSN: 3030-3753. VOLUME 1, ISSUE 2
105
Jadvaldan ko'rinib turibdiki, Qozon navida xlorofill a miqdori Mayskiy naviga nisbatan
10.3%, xlorofill b miqdori 11.5%, karotinoidlar miqdori esa 14.3% ga yuqori. Bu esa navning
fotosintetik faoliyat samaradorligiga ijobiy ta'sir ko'rsatadi [5].
Fotosintez mahsuldorligi.
Eng yuqori fotosintez mahsuldorligi shoxlanish va g'unchalash
fazalarida kuzatildi. Bu davrda Mayskiy navida fotosintez mahsuldorligi o'rtacha 10% ga yuqori
ekanligi aniqlandi [9]. Rivojlanishning keyingi fazalarida fotosintez mahsuldorligi asta-sekin
pasayib bordi, bu esa o'simlikning qarishi va barglarning to'kilishi bilan bog'liq [6].
Tashqi muhit omillarining ta'siri.
Harorat va namlik rejimi marjumak navlarining
fotosintetik faoliyatiga sezilarli ta'sir ko'rsatishi aniqlandi. Optimal harorat 20-25°C ekanligi, bu
ko'rsatkichdan chetlanish fotosintez jarayonining susayishiga olib kelishi qayd etildi [3].
Fotosintetik potensial.
Tadqiqotlar natijasida marjumak navlarining fotosintetik potensiali
donning sut pishish fazasida maksimal darajaga (1.95 mln.m²/kun/ga) yetishi aniqlandi [10]. Bu
ko'rsatkich Mayskiy navida nisbatan yuqori bo'lib, hosildorlikka ijobiy ta'sir ko'rsatdi.
Istiqbolli yo'nalishlar sifatida marjumak navlarining fotosintetik faoliyatini boshqarish
usullarini ishlab chiqish, ekologik omillarning fotosintez jarayoniga ta'sirini chuqurroq o'rganish,
yuqori fotosintetik faoliyatga ega yangi navlarni yaratish bo'yicha seleksiya ishlarini olib borish,
fotosintetik faoliyatni monitoring qilishning zamonaviy usullarini joriy etish belgilandi.
Ishlab chiqarishga Mayskiy navini keng joriy etish, ayniqsa qulay agroklimatik
sharoitlarda, Qozon navini noqulay sharoitlarga bardoshli nav sifatida intensiv dehqonchilik
tizimlarida qo'llash, agrotexnik tadbirlarni o'simlikning rivojlanish fazalariga moslagan holda
o'tkazish, mineral o'g'itlarni nav xususiyatlarini hisobga olgan holda qo'llash tavsiya etiladi.
Marjumak navlarining fotosintetik faoliyatini o'rganish natijasida olingan ma'lumotlar
ushbu ekinning hosildorligini oshirish va mahsulot sifatini yaxshilashga qaratilgan agrotexnik
tadbirlarni takomillashtirishda muhim amaliy ahamiyatga ega.
XULOSA
Marjumak navlarining fotosintetik faoliyatini o'rganish bo'yicha olib borilgan tadqiqotlar
quyidagi xulosalarga kelish imkonini berdi. Nav xususiyatlariga ko'ra Mayskiy navi Qozon naviga
nisbatan yuqoriroq fotosintetik ko'rsatkichlarga ega ekanligi aniqlandi. Qozon navida pigmentlar
miqdori yuqori bo'lib, bu nav noqulay sharoitlarga bardoshliligini ta'minlaydi. Har ikkala navda
ham maksimal fotosintez mahsuldorligi shoxlanish va g'unchalash fazalarida kuzatiladi.
Rivojlanish fazalari bo'yicha tahlil qilinganda, barg sathining eng yuqori ko'rsatkichi
gullash fazasida qayd etildi (Mayskiy navida 31.6 ming m²/ga, Qozon navida 27.4 ming m²/ga).
Fotosintez mahsuldorligi vegetatsiya davomida o'zgarib boradi, rivojlanishning keyingi fazalarida
pasayish kuzatiladi. Fotosintetik potensial donning sut pishish fazasida maksimal darajaga yetadi.
ResearchBib IF-2023: 11.01, ISSN: 3030-3753, Valume 1 Issue 9
ISSN: 3030-3753. VOLUME 1, ISSUE 2
106
Olingan natijalarning amaliy ahamiyati shundaki, ular marjumak navlarini tanlash va
yetishtirish agrotexnikasini takomillashtirishda muhim ahamiyatga ega. Fotosintez jarayonining
samaradorligini oshirish orqali hosildorlikni 15-20% ga ko'paytirish mumkinligi aniqlandi. Nav
xususiyatlarini hisobga olgan holda mineral oziqlantirish tizimini optimallashtirish zarurligi
belgilandi.
REFERENCES
1.
Karimov, I.A. (1994) Dehqonchilik taraqqiyoti farovonlik manbai. Toshkent: O'zbekiston.
2.
Akberdina, R.X. (1964) Vliyaniye udobreniy na urojay i kachestvo zerna grechixi. Sbornik
nauchnыx trudov Chuvash. gos. ped. ins-ta, 20, 39-44.
3.
Alekseyeva, Ye.S., Shevchuk, V.K., Shevchuk, T.Ye. (1991) Seleksiya grechixi na
ustoychivost k patogenam. Moskva: Agropromizdat.
4.
Brovarenko, S.U. (1993) Grechixa na polyax Sibiri. Zernovыye kulturы, 2, 11.
5.
Vavilov, V.V., Grisenko, V.S., Kuznesov, V.S. (1980) O'simlikshunoslik. Toshkent:
O'qituvchi.
6.
Viktorov, D.P. (1983) Malыy praktikum po fiziologii rasteniy. Moskva: Vыsshaya shkola.
7.
Alekseyeva, O.S., Malusha, K.V. (1959) Kultura grechki v zaxidnix rayonax URSR.
Seleksiya I nasinnistvo silskogospodarskix roslin zaxidnix rayoniv URSR: Zb. Nauk. Pras.
Lviv: Kamenyar.
8.
Vasilyev, V. (1992) Posevы grechexi – kjdoy usadbe. Zernovыye kulturы, 5-6, 18.
9.
Alekseyeva, Ye.S. (1993) Seleksionno-geneticheskaya i xozyaystvennaya sennost zeleno-
svetkovыx i drugix novыx form grechixi. Zernovыye kulturы, 2, 32.
10.
Akberdina, R.X. (1968) O vzaimosvyazyax fiziologicheskix prosessov u grechixi pri
razlichnыx usloviyax mineralnogo pitaniya i urojaynosti. Avtoref. dis... kand. s.-x. nauk.
Ufa.
