ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 9 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
317
OʻZBEK TILI KORPUSIDA TERMINLARNING QIDIRUV VA TAHLIL USULLARI
Z.Z.Kadirova
Termiz davlat universiteti oʻzbek
filologiyasi fakulteti oʻzbek tili va adabiyoti
kafedrasi dotsenti, PhD.
https://doi.org/10.5281/zenodo.13829946
Annotatsiya. Mazkur maqolada oʻzbek tili korpusida terminlarni qidirish va tahlil qilish
usullari koʻrib chiqiladi. Terminologiyani tizimli oʻrganishning dolzarbligi va ilmiy-tadqiqot
ishlarida zamonaviy korpus lingvistikasi vositalaridan foydalanishning samaradorligi tahlil
qilinadi. Terminlarni korpusda qidirish uchun qoʻllaniladigan usullar, ular orasidagi kontekstual
bogʻliqlik va qidiruv algoritmlarining afzalliklari batafsil bayon etiladi. Shuningdek, maqolada
oʻzbek tilidagi terminlarni identifikatsiya qilish va ularni qoʻllanish chastotasini aniqlash uchun
ilgʻor texnologik yechimlar tahlil qilinadi. Bu jarayonda terminlarning semantik, morfologik va
sintaktik xususiyatlari ham eʼtiborga olinadi.
Kalit soʻzlar: oʻzbek tili korpusi, terminologiya, qidiruv usullari, tahlil usullari, korpus
lingvistikasi, semantik tahlil, morfologik tahlil, sintaktik xususiyatlar.
METHODS OF SEARCH AND ANALYSIS OF TERMS IN THE UZBEK
LANGUAGE CORPUS
Abstract. This article examines the methods of searching and analyzing terms in the corpus
of the Uzbek language. The relevance of the systematic study of terminology and the effectiveness
of the use of modern corpus linguistics tools in research work are analyzed. The methods used to
search for terms in the corpus, the contextual relationships between them, and the advantages of
search algorithms are described in detail. Also, the article analyzes advanced technological
solutions for identifying terms in the Uzbek language and determining their frequency of use. In
this process, the semantic, morphological and syntactic features of the terms are also taken into
account.
Key words: Uzbek language corpus, terminology, search methods, analysis methods,
corpus linguistics, semantic analysis, morphological analysis, syntactic features.
МЕТОДЫ ПОИСКА И АНАЛИЗА ТЕРМИНОВ В КОРПУСЕ УЗБЕКСКОГО
ЯЗЫКА
Аннотация. В данной статье рассматриваются методы поиска и анализа
терминов в корпусе узбекского языка. Анализируется актуальность систематического
изучения терминологии и эффективность использования современных инструментов
корпусной лингвистики в исследовательской работе. Подробно описаны методы,
используемые для поиска терминов в корпусе, контекстуальные связи между ними и
преимущества алгоритмов поиска. Также в статье анализируются передовые
технологические решения по идентификации терминов в узбекском языке и определению
частоты их употребления. При этом учитываются также семантические,
морфологические и синтаксические особенности терминов.
Ключевые слова: корпус узбекского языка, терминология, методы поиска, методы
анализа, корпусная лингвистика, семантический анализ, морфологический анализ,
синтаксические особенности.
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 9 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
318
Zamonaviy lingvistika taraqqiyotining muhim yoʻnalishlaridan biri korpus lingvistikasi
boʻlib, u tillarni kompyuter texnologiyalari yordamida oʻrganish imkoniyatini beradi. Ayniqsa,
terminologiyani tizimli ravishda oʻrganish va tahlil qilishda korpus lingvistikasi vositalari keng
qoʻllanilmoqda. Oʻzbek tili korpusi ushbu jarayonda muhim manba sifatida xizmat qiladi, chunki
u tilning turli qatlamlarini chuqur tahlil qilish imkonini beradi. Terminlar ilm-fan, texnika,
iqtisodiyot va boshqa koʻplab sohalarda asosiy tushuncha va gʻoyalarni ifodalashda muhim vosita
hisoblanadi. Shu sababli, terminlarning toʻgʻri identifikatsiyasi va qoʻllanilishi muhim ahamiyatga
ega.
Oʻzbek tili korpusida terminlarning qidiruv va tahlil usullarini oʻrganish, tilshunoslikning
amaliy jihatlaridan biri boʻlib, ilmiy-tadqiqot ishlarida terminlarni aniqlash, ularning qoʻllanish
chastotasi va maʼnodoshligini tahlil qilish orqali tilning boy imkoniyatlarini ochib beradi. Ushbu
maqolada oʻzbek tili korpusida terminlarni qidirish va tahlil qilishda qoʻllaniladigan ilgʻor usullar
va texnologiyalar koʻrib chiqiladi. Mazkur tadqiqotning dolzarbligi, terminologiyani ilmiy-tahliliy
jihatdan chuqur oʻrganish ehtiyojidan kelib chiqadi va oʻzbek tili korpusida terminologik
birliklarni toʻgʻri va samarali tadqiq qilishga qaratilgan.
Oʻzbek tili korpusida terminlarni qidirish va tahlil qilish usullari zamonaviy lingvistik
tadqiqotlarda muhim ahamiyat kasb etmoqda. Korpus lingvistikasining rivojlanishi bilan
terminologiyani oʻrganishning yangi imkoniyatlari ochilib, ilmiy-tadqiqot ishlarida yuqori aniqlik
va samaradorlikka erishish imkoniyati yaratildi. Terminlar tilda faqatgina maʼlum bir soha
vakillari tomonidan ishlatiladigan maxsus soʻzlar sifatida emas, balki keng ommaga tushunarli
boʻlishi kerak boʻlgan tushunchalar toʻplami sifatida muhim oʻrin egallaydi. Shu sababli,
terminologik birliklarning oʻzbek tili korpusida qanday qidirilishi va tahlil qilinishi, ularning ilmiy
tadqiqotlar uchun qanday ahamiyatga ega ekanligi muhim tadqiqot mavzusi hisoblanadi.
Oʻzbek tili korpusida terminlarni qidirish koʻplab zamonaviy dasturlar va qidiruv tizimlari
yordamida amalga oshiriladi. Ushbu jarayonda terminologik birliklarning tez-tez uchraydigan
shakllari va ularning kontekstdagi qoʻllanilishi alohida ahamiyat kasb etadi. Terminlar til
korpusida koʻp uchragan hollarda, ularning qoʻllanish chastotasi orqali maʼlum tahlillarni amalga
oshirish mumkin. Masalan, terminning qaysi kontekstda koʻproq ishlatilishi, uning maʼno
doirasini kengaytirishga yoki toraytirishga imkon beradi. Bu esa oʻz navbatida tilshunoslarga
oʻzbek tilidagi terminlar bazasini shakllantirishda qoʻl keladi[1, 67-78].
Taniqli olim G. Mahmudovning fikricha, terminlarni qidirish jarayonida ularning
sinonimik va antonimik qatlamlarini ham oʻrganish muhimdir. Chunki terminlar baʼzan oʻzaro
sinonim yoki antonim sifatida ishlatilishi mumkin va bu ularning aniq maʼnosini tushunishda katta
ahamiyatga ega boʻladi[2, 45-56]. Masalan, "taʼlim" va "oʻqitish" tushunchalari sinonimlar boʻlsa-
da, turli kontekstlarda turlicha maʼno yukini berishi mumkin. Bu kabi tahlillarni korpus vositasida
amalga oshirish tadqiqotchilarga terminlarni yanada chuqurroq oʻrganish imkoniyatini yaratadi.
Terminlarning semantik tahlili ularning maʼno qatlamlarini ochib berishga yordam beradi.
Bu usul yordamida oʻzbek tili korpusida terminlar qanday semantik yukka ega ekanligi va
ular qaysi kontekstlarda koʻproq ishlatilishi oʻrganiladi. Masalan, "kompyuter" va "texnologiya"
kabi soʻzlar ilm-fan va texnika sohasi uchun umumiy, keng maʼnodagi terminlar boʻlib, ularning
qoʻllanishi va maʼnosi korpusdagi turli tekstlar yordamida tahlil qilinishi mumkin. Bu jarayonda
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 9 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
319
semantik tahlil usullaridan foydalanib, terminlarning maʼnodoshligi va maʼno doiralari
aniqlanadi[3, 102-115].
Semantik tahlilning yana bir muhim jihati terminlarning konnotativ maʼnosini aniqlashdir.
Baʼzi terminlar faqat denotativ maʼnoga ega boʻlsa, baʼzilari konnotativ maʼnoni ham oʻz
ichiga oladi. Masalan, "tibbiyot" termini faqatgina maʼlum bir kasb yoki soha bilan bogʻliq emas,
balki uning atrofida qoʻshimcha konnotatsiyalar ham mavjud. Ushbu konnotatsiyalarni aniqlash
uchun korpus lingvistikasi usullaridan foydalanish terminlarni yanada chuqurroq tahlil qilishga
yordam beradi[4, 89-98].
Terminlarni qidirish va tahlil qilishda ularning morfologik va sintaktik xususiyatlarini
oʻrganish ham muhim ahamiyatga ega. Morfologik tahlil yordamida terminlarning tuzilishi, ular
qanday morfemalardan tashkil topganligi, qaysi morfologik shakllarda ishlatilishi kabi jihatlar
aniqlanadi. Oʻzbek tilida terminlarning koʻplab qismi oʻziga xos morfologik xususiyatlarga ega
boʻlib, bu ularning shakllanishiga va qoʻllanishiga taʼsir koʻrsatadi[5, 134-146]. Masalan,
"matematika" va "fizika" kabi soʻzlar ilmiy atama sifatida maxsus morfemalardan iborat boʻlib,
ularning morfologik tahlili orqali ularning qanday yasalishi va boshqa terminlarga qanday
bogʻlanishi oʻrganiladi.
Sintaktik tahlil usuli esa terminlarning gap tarkibida qanday qoʻllanilishini aniqlashga
xizmat qiladi. Bu usul yordamida terminlarning sintaktik vazifalari, ularning gapdagi oʻrni va
boshqa soʻzlar bilan bogʻlanishi oʻrganiladi. Masalan, ilmiy maqolalarda ishlatiladigan
terminlarning gap ichidagi oʻrni ularning ahamiyatini oshiradi yoki kamaytiradi. Bu orqali
terminlarning ilmiy uslubdagi roli yanada chuqurroq oʻrganiladi[6, 58-72].
Oʻzbek tili korpusida terminlarni qidirish va tahlil qilish uchun turli dasturiy vositalar
mavjud boʻlib, ular tadqiqotchilarga terminologik birliklarning turli xil jihatlarini oʻrganishda
yordam beradi. Masalan, Sketch Engine, AntConc kabi dasturlar til korpuslarini tahlil qilishda
keng qoʻllaniladi va ular orqali terminlarning tez-tez qoʻllanilishi, maʼnodoshligi va kontekstual
bogʻliqligi osonlik bilan aniqlanadi[7, 201-214]. Bu vositalar yordamida terminologik
birliklarning qaysi matnlarda koʻproq uchrashi va ularning semantik tahlili amalga oshiriladi.
Ushbu dasturlar tadqiqotchilarga katta hajmdagi tekstlarni tahlil qilish va terminlarni
chuqur oʻrganish imkonini beradi. Masalan, AntConc orqali oʻzbek tili korpusida terminlarning
tez-tez qoʻllanishini oʻrganish va ularning sinonimik bogʻliqligini tahlil qilish mumkin. Sketch
Engine esa terminlarning sintaktik vazifalarini va ularning turli gap shakllaridagi qoʻllanilishini
oʻrganishda qulay vositadir [8, 123-137].
Oʻzbek tili korpusida terminlarni qidirish va tahlil qilish usullari tilshunoslik sohasida
muhim yoʻnalishlardan biri hisoblanadi. Ushbu maqolada terminlarning semantik, morfologik va
sintaktik tahlil usullari koʻrib chiqildi va ularning zamonaviy dasturiy vositalar orqali tadqiq etilish
imkoniyatlari ochib berildi. Korpus lingvistikasi yordamida terminlarni qidirish jarayonida
ularning qoʻllanilish chastotasi, kontekstual bogʻliqligi va sinonimik munosabatlari oʻrganildi.
Tadqiqotlar shuni koʻrsatdiki, oʻzbek tili korpusi zamonaviy ilmiy izlanishlar uchun kuchli
vosita boʻlib, terminlarning chuqur tahlili uchun keng imkoniyatlar yaratadi. Kelgusida
terminologiyani yanada samarali oʻrganish va tahlil qilish uchun yangi dasturiy vositalardan
foydalanish, shuningdek, terminlarning lingvistik bazasini yanada boyitish zarur. Bu esa oʻz
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 9 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
320
navbatida ilm-fan, texnologiya, taʼlim va boshqa sohalarda terminologik tadqiqotlarni
rivojlantirishga katta hissa qoʻshadi.
REFERENCES
1.
Karimov F. Oʻzbek tili korpusida terminlarni qidirish va tahlil qilish usullari. Oʻzbekiston
Respublikasi Fanlar Akademiyasi Tilshunoslik Instituti ilmiy jurnali, 2021, 2(4), 67-78.
2.
Mahmudov G. Terminlar va ularning sinonimik munosabatlari. Til va adabiyot
tadqiqotlari,2019, 11(1), 45-56.
3.
Xudoyberdiyev R. Terminlarning semantik tahlili. Oʻzbek tili misolida. Tilshunoslikning
zamonaviy masalalari, 2020, 6(3), 102-115.
4.
Tursunov B. Korpus lingvistikasi va semantik tahlil vositalari. oʻzbek tilshunosligi ilmiy
jurnali, 2022, 5(2), 89-98.
5.
Qodirov M. Oʻzbek tili terminlarining morfologik tuzilishi. Oliy taʼlim ilmiy tadqiqotlari,
2018, 3(4), 134-146.
6.
Sodiqov O. Oʻzbek tili korpusida terminlarning sintaktik tahlili. lingvistika va tahlil, 2020,
9(1), 58-72.
7.
Ismoilov Z. Korpus lingvistikasida qoʻllaniladigan dasturiy vositalar. Zamonaviy
tilshunoslik ilmiy toʻplami, 2021, 7(2), 201-214.
8.
Karimov F.Terminlarning oʻzbek tili korpusidagi oʻrni va qidirish algoritmlari. Oʻzbek tilii
va adabiyoti ilmiy jurnali, 2022, 8(3), 123-137.
