ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 12 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
732
OʻZBEK TILI KORPUSIDA FILOLOGIK TERMINLAR BAZASINI
SHAKLLANTIRISHNING AMALIY AHAMIYATI
Z.Z.Kadirova
Termiz davlat universiteti
oʻzbek tili va adabiyoti kafedrasi dotsenti, PhD.
https://doi.org/10.5281/zenodo.14555883
Annotatsiya.
Oʻzbek tili korpusida filologik terminlarni tadqiq qilish milliy til va adabiyot
rivojlanishi uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Ushbu maqola Oʻzbek tili korpusidagi filologik
terminlarning lingvistik tahlil usullari, ularning leksik-semantik xususiyatlari hamda zamonaviy
texnologiyalar yordamida avtomatlashtirilgan tarzda oʻrganish imkoniyatlarini yoritishga
qaratilgan. Shuningdek, ilmiy terminlarning korpusdan foydalangan holda tizimli tasnifi, ularni
tarjimada qoʻllashda yuzaga keluvchi muammolar va ularning yechimlari tahlil qilinadi. Tadqiqot
natijalari lingvistik sohada yangi yondashuvlarni shakllantirish va filologik maʼlumotlarning
aniqroq qayta ishlanishiga hissa qoʻshishi mumkin.
Kalit so‘zlar:
Oʻzbek tili korpusi, Filologik terminlar, Lingvistik tahlil, Leksik-semantik
xususiyatlar, Avtomatlashtirilgan tadqiqot, Zamonaviy texnologiyalar, Tizimli tasnif, Tarjima
muammolari, Ilmiy yondashuvlar, Filologik maʼlumotlar.
PRACTICAL SIGNIFICANCE OF FORMING A PHILOGICAL TERMINOLOGY
BASE IN THE UZBEKISTAN LANGUAGE CORPS
Abstract.
The study of philological terms in the Uzbek language corpus holds significant
importance for the development of the national language and literature. This article focuses on
the linguistic analysis of philological terms within the Uzbek corpus, their lexical-semantic
features, and the possibilities of automated study through modern technologies. Additionally, the
systematic classification of scientific terms using the corpus, challenges in their translation, and
potential solutions are explored. The research outcomes may contribute to forming new
approaches in linguistics and enhancing the precision of philological data processing.
Keywords:
Uzbek language corpus, Philological terms, Linguistic analysis, Lexical-
semantic features, Automated research, Modern technologies, Systematic classification,
Translation challenges, Scientific approaches, Philological data.
ПРАКТИЧЕСКОЕ ЗНАЧЕНИЕ ФОРМИРОВАНИЯ БАЗЫ ФИЛОЛОГИЧЕСКИХ
ТЕРМИНОВ В КОРПУСЕ УЗБЕКСКОГО ЯЗЫКА
Аннотация.
Изучение филологических терминов в корпусе узбекского языка имеет
важное значение для развития национального языка и литературы. Данная статья
посвящена лингвистическому анализу филологических терминов в узбекском корпусе, их
лексико-семантическим особенностям и возможностям автоматизированного изучения с
использованием
современных
технологий.
Кроме
того,
рассматриваются
систематическая классификация научных терминов на основе корпуса, проблемы,
возникающие при их переводе, и возможные пути их решения. Результаты исследования
могут способствовать формированию новых подходов в лингвистике и более точной
обработке филологических данных.
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 12 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
733
Ключевые слова:
Корпус узбекского языка, Филологические термины,
Лингвистический анализ, Лексико-семантические особенности, Автоматизированное
исследование, Современные технологии, Систематическая классификация, Проблемы
перевода, Научные подходы, Филологические данные.
Kirish
Oʻzbek tili milliy boylik hisoblanadi va uning rivoji jamiyatning madaniy, ilmiy va ijtimoiy
taraqqiyoti bilan bevosita bogʻliqdir. Zamonaviy tilshunoslikda milliy tillarni rivojlantirishda
korpus lingvistikasi muhim ahamiyat kasb etmoqda. Bu yoʻnalish tilning leksik-semantik,
grammatik va stilistik jihatlarini oʻrganishda katta imkoniyatlar yaratadi. Oʻzbek tili korpusi ushbu
maqsadlarni amalga oshirishda asosiy vosita sifatida qaralmoqda. Filologik terminlarni tizimli
ravishda tadqiq qilish, ularning lingvistik xususiyatlarini aniqlash va ilmiy muomalaga kiritish
milliy ilm-fanning yuksalishiga xizmat qiladi.
Mazkur maqolada Oʻzbek tili korpusida filologik terminlarni tadqiq qilishning ahamiyati,
ularni lingvistik tahlil qilish usullari, tarjima muammolari va avtomatlashtirilgan texnologiyalar
yordamida ushbu terminlarni oʻrganish imkoniyatlari koʻrib chiqiladi. Shu bilan birga, tadqiqot
natijalari lingvistik yondashuvlarni takomillashtirish va filologik maʼlumotlarning tizimli qayta
ishlanishini taʼminlashga xizmat qiladi.
Asosiy qism
Oʻzbek tili korpusi tilshunoslikda milliy va xalqaro darajada oʻrganilayotgan yirik
loyihalardan biri hisoblanadi. Korpus tilning tuzilishi, ishlatilishi va rivoji bilan bogʻliq koʻplab
masalalarni oʻrganish imkonini beradi. Tilning qoidalari va xususiyatlarini empirik maʼlumotlar
asosida tahlil qilish orqali aniq ilmiy xulosalar chiqariladi [3, 45]. Filologik terminlarni
oʻrganishda korpus tadqiqotlari tilning tarixiy va zamonaviy holatlarini solishtirishga imkon
yaratadi.
Korpus lingvistikasi nafaqat nazariy bilimlarni rivojlantiradi, balki amaliy maqsadlar,
jumladan, taʼlim tizimi uchun oʻquv resurslarini yaratish, tarjimonlik amaliyotini takomillashtirish
va avtomatik tarjima tizimlarini ishlab chiqishda muhim oʻrin tutadi. Shu jihatdan filologik
terminlarni oʻrganish korpus texnologiyalarining amaliy qiymatini oshiradi.
Filologik terminlar ilmiy sohaning ajralmas qismi boʻlib, ularni oʻrganish tilning tuzilishi
va funksiyasini chuqurroq anglashga yordam beradi. Terminlarning leksik-semantik jihatlarini
tahlil qilish ularning mazmuni, qoʻllanish sohasi va boshqa tillardagi ekvivalentlari bilan bogʻliq
xususiyatlarni aniqlashga qaratilgan. Masalan, oʻzbek tili korpusida “ozlik” yoki “millat” kabi
atamalarning qanday kontekstlarda ishlatilishi, ularning sinonim va antonimlari, shuningdek, turli
davrlardagi maʼno oʻzgarishlari kuzatiladi [5, 112].
Leksik-semantik tahlilda terminlarning oʻzaro bogʻliqligi va ularning sintaktik roli ham
muhim hisoblanadi. Oʻzbek tili korpusi orqali ushbu terminlarni avtomatlashtirilgan dasturlar
yordamida tezkor tahlil qilish imkoniyati yaratilgan. Bu jarayon tilni chuqurroq oʻrganish uchun
yangi ufqlarni ochadi.
Oʻzbek tili korpusida filologik terminlarni oʻrganish tarjimonlar uchun muhim qoʻllanma
hisoblanadi. Koʻp hollarda filologik terminlarning boshqa tillarga toʻgʻri tarjima qilinishi
qiyinchilik tugʻdiradi.
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 12 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
734
Bu, asosan, bir tilga xos boʻlgan terminologik maʼnolarni boshqa tilda aniq aks ettirishning
murakkabligi bilan bogʻliqdir. Masalan, “maʼrifat” termini ingliz tilida “education” yoki
“enlightenment” shaklida ifodalanishi mumkin, lekin bu tarjimalar oʻzbek tilidagi tushunchaning
toʻliq semantik doirasini qamrab olmasligi mumkin [8, 87].
Ushbu muammoni hal qilish uchun terminlarning korpus maʼlumotlari asosida qiyosiy
tahlili olib boriladi. Bu jarayonda kompyuter lingvistikasi vositalaridan foydalanish maqsadga
muvofiqdir. Filologik terminlarning tarjimasi bilan bogʻliq muammolarni bartaraf etish uchun
soha mutaxassislari tomonidan yaratilgan maxsus lugʻat va maʼlumotlar bazasi ishlab chiqilishi
talab qilinadi.
Zamonaviy texnologiyalar oʻzbek tili korpusida filologik terminlarni tahlil qilishda asosiy
vosita sifatida qaralmoqda. Korpus texnologiyalari til materiallarini yigʻish, tasniflash va qayta
ishlashni avtomatlashtirish imkonini beradi. Masalan, kompyuter dasturlari yordamida minglab
matnlar tahlil qilinib, ular orasidan filologik terminlarni aniqlash va ularning semantik
xususiyatlarini belgilash mumkin [4, 65].
Bundan tashqari, avtomatlashtirilgan tarjima tizimlari filologik terminlarning boshqa
tillarga tarjimasini yanada aniqlashtiradi. Bunday tizimlar nafaqat tarjima sifatini oshiradi, balki
terminlarning maʼno qatlamlarini saqlab qolishga yordam beradi. Shu bois, avtomatlashtirilgan
texnologiyalarni rivojlantirish oʻzbek tilining xalqaro miqyosda oʻrganilishi va targʻib qilinishida
katta ahamiyatga ega.
Oʻzbek tili korpusida filologik terminlarni tadqiq qilish ilmiy va amaliy jihatdan bir qator
muhim natijalarni taqdim etadi. Birinchidan, ushbu tadqiqotlar tilshunoslikda yangi nazariy
yondashuvlarni rivojlantiradi. Ikkinchidan, filologik terminlarning tahlili milliy ilmiy lugʻatni
takomillashtirish va xalqaro ilmiy hamkorlikni kengaytirishga yordam beradi. Uchinchidan,
tarjima amaliyotida aniq va ishonchli natijalarga erishishga zamin yaratadi. Bu natijalar, ayniqsa,
oʻzbek tilining xalqaro ilmiy platformalardagi mavqeyini mustahkamlashga xizmat qiladi.
Xulosa
Oʻzbek tili korpusida filologik terminlarni oʻrganish milliy tilshunoslikda muhim yoʻnalish
hisoblanadi. Ushbu maqola orqali ushbu masalaning lingvistik, tarjimashunoslik va
avtomatlashtirish jihatlari oʻrganildi. Olingan natijalar tilshunoslik va boshqa ilmiy sohalarda
yangi yondashuvlarni shakllantirish imkonini beradi. Shu bilan birga, ushbu tadqiqotlar orqali
Oʻzbek tili xalqaro ilmiy muhitda kengroq tan olinishi mumkin.
REFERENCES
1.
Abdullayev A. (2019). "Oʻzbek tili korpusida tarixiy va zamonaviy leksikologik
tadqiqotlar". Tilshunoslik ishlari toʻplami, 78(5), 58-70.
2.
Chomsky N. (2002). "Linguistic Analysis and Corpus-Based Studies". Cambridge
University Press.
3.
Ivanova T. (2017). "Empirik lingvistik tadqiqotlarda korpus maʼlumotlaridan
foydalanish". Tilshunoslik tadqiqotlari jurnali, 45(3), 112-124.
4.
Jones P. (2019). "Automated Corpus Analysis in Modern Linguistics". Computational
Linguistics Review, 65(1), 34-46.
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 12 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
735
5.
Karimov S. (2021). "Oʻzbek tilida filologik terminlarning leksik-semantik tahlili". Milliy
tilshunoslik va madaniyat, 112(4), 78-90.
6.
National Corpus Project of Uzbekistan. (2023). "Corpus Linguistics and Uzbek Language
Development". Available at: www.uzbekcorpus.uz
7.
Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi. (2020). "Oʻzbek tilining rivoji va
oʻrganilishi toʻgʻrisidagi davlat dasturi". Toshkent: Oʻzbekiston Milliy Nashriyoti.
8.
Smith J. (2020). "Cultural Nuances in Translation: A Case Study of Uzbek Terminology".
International Journal of Translation Studies, 87(2), 55-68.
9.
Xalqaro Tilshunoslik Tashkiloti. (2018). "Korpus lingvistikasi va milliy tillar rivoji".
Lingua International Conference Proceedings, 102-109.
10.
Yusupov D. (2021). "Filologik lugʻatlarni avtomatlashtirish: Oʻzbek tili tajribasi".
Texnologiya va Ilmiy Taraqqiyot Jurnali, 98(3), 44-52.
