ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 9 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
69
ROZA OTUNBOYEVA
-
MARKAZIY OSIYO TARIXIDAGI ILK AYOL PREZIDENT
Nabiyev Muhammadali
Tоshkent Davlat Sharqshunоslik Universiteti II bоsqich magistranti.
https://doi.org/10.5281/zenodo.13710935
Annоtatsiya.
Ushbu maqоlada Markaziy Osiyoda saylangan birinchi Prezident ayol Roza
Atunboyeva siyosiy faoliyati va Prezidentlik davri, hayoti to‘g‘risidagi ma’lumotlar berilgan.
Bundan tashqari mazkur maqolada 2010-yil O‘sh voqealari tо‘g‘risidagi ma’lumоtlar
berilgan.
Kalit sо’zlar:
Markaziy Osiyo, Prezident, senat, ta’lim, vazirlik, Konstitutsiya, Muvaqqat
hukumat.
ROZA OTUNBOYEVA IS THE FIRST FEMALE PRESIDENT IN THE
HISTORY OF CENTRAL ASIA
Abstract.
This article provides information about the political activity, presidential period
and life of Roza Atunbayeva, the first female president elected in Central Asia. In addition, this
article provides information on the events of 2010 in Osh.
Key wоrds:
Central Asia, President, Senate, Education, Ministry, Constitution, Provisional
Government.
РОЗА ОТУНБОЕВА – ПЕРВАЯ ЖЕНЩИНА-ПРЕЗИДЕНТ В ИСТОРИИ
ЦЕНТРАЛЬНОЙ АЗИИ
Аннотация.
В данной статье представлена информация о политической
деятельности, президентском периоде и жизни Розы Атунбаевой, первой женщины-
президента, избранной в Центральной Азии. Кроме того, в данной статье представлена
информация о событиях 2010 года в Оше.
Ключевые слова:
Средняя Азия, Президент, Сенат, Просвещение, Министерство,
Конституция, Временное правительство.
Kirish.
Roza Otunboeva Qirgʻiziston Respublikasining sobiq prezidenti. 2010 yil 7 aprel
voqealari natijasida u Qirg‘iziston Muvaqqat hukumati rahbari bo‘ldi. 2010-yil 19-mayda
Qirgʻiziston Prezidenti 2011-yil 31-dekabrgacha oʻtish davrini eʼlon qildi. 2010-yil 27-iyulda
Konstitutsiyaning yangi matnini qabul qilish boʻyicha referendumda uni Qirgʻiziston Respublikasi
Prezidenti etib tasdiqladi. Qirgʻizistonning birinchi ayol prezidenti va MDH davlatlarida
prezidentlik lavozimini egallagan birinchi ayol. U bu lavozimda Almazbek Atamboyev 2011-yil
1-dekabrda lavozimga kirishgunga qadar faoliyat yuritgan.
[2:41]
Roza Otunboeva 1950-yil 23-avgustda (Talas viloyati, Boqay-Ota tumani, Boo-Terek
qishlog‘ida) tug‘ilgan. Uning otasi Isaak Otunboev uzoq yillar Oliy sud aʼzosi boʻlgan. 10 yildan
so‘ng Isoq O‘tunboyev ish uchun O‘shga ko‘chirildi. O‘sh shahridagi maktabni oltin medal bilan
tamomlagan. 1972 yilda Moskva davlat universitetining falsafa fakultetini tamomlab, Moskva
davlat universitetining aspiranturasiga o‘qishga kirdi. Germaniyada malaka oshirgan.
Adabiyоtlar tahlili va metоdоlоgiya.
2010 yilning iyun oyi Qirg‘izistonning janubi.
Mahalliy qirg‘izlar va o‘zbeklar o‘rtasida etnik mojaro chiqdi. “O‘sh voqealari” nomi bilan
tarixga kirgan ushbu nizo oqibatida 500 ga yaqin inson halok bo‘ldi. Jarohatlanganlar soni
mingdan, qo‘shni O‘zbekistonga qochib o‘tganlar soni esa yuz mingdan oshdi. Bundan tashqari
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 9 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
70
3,5 mingdan ortiq ko‘chmas mulk vayron qilindi. Shundan atiga 275 tasi davlatga tegishli, qolgan
katta qismi esa mahalliy aholining boshpanasi edi. Ushbu statistika voqeaning ko‘lamidan dalolat:
yongan uylar, qonga belangan qo‘llar, yaqinlaridan ayrilgan insonlar.
Ushbu fojiaga yaqinda 14 yil to‘ladi. Biroq o‘sha dahshatlardan jovdiragan ko‘zlar
haligacha ko‘p savollariga javob topa olmagani aniq. Oradan yillar o‘tganiga qaramay,
Qirg‘izistonning bugungi hukumati 2010 yil voqealarining sabab va omillariga aniqlik kiritishga
qaror qildi: mamlakatning amaldagi Prezidenti Sadir Japarov ko‘rsatmasi bilan o‘sha davrda
Qirg‘izistonni boshqargan Muvaqqat hukumatga qarshi qo‘zg‘atilgan jinoyat ishi bo‘yicha qayta
tergov boshlandi. Ishni esa Qamchibek Toshiyev raisligidagi Qirg‘iziston Milliy xavfsizlik davlat
qo‘mitasi olib
2010 yilda yuz bergan inqiroz O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti Islom
Karimov uchun qaysidir ma’noda yangilik emasdi. U bunday favqulodda vaziyatlarga oldin ham
guvoh bo‘lgan. Xususan, SSSR parchalanishi arafasida sovetlarning bosqinchilarga xos bo‘lgan
“bo‘lib tashla va hukumronlik qil” siyosati o‘z mevasini berayotgan edi.
SSSR tarkibida tuzilgan mustaqil respublikalar chegarasi o‘tgan asrning 20-30-yillarida
shunday “mahorat” bilan chizilgan ediki, mabodo ular mustaqil bo‘lishga intilsa, albatta, o‘ziga
qo‘shni bo‘lgan davlatlar bilan mojaroga borishi va hatto, urushga kirishi kerak bo‘lgan. Tarixan
bunday taktika bosqinchi davlatga mustaqil bo‘lishga intilgan mamlakatlarni o‘z tarkibida ushlab
qolishda qo‘l kelgan.
[2:50-51]
O‘tgan asrning 90-yillarida Gruziya, Checheniston, Tog‘li Qorabog‘ hamda Qirg‘iziston
millatlararo konfliktni boshdan kechirgan. Ushbu davrda O‘zbekiston SSRga rahbarlik qilgan
Islom Karimov yuqoridagi holatlarning guvohi bo‘lgan.
2010 yilga kelib, mustaqil O‘zbekistonning Prezidenti Islom Karimovning o‘zi bunday
siyosiy imtihondan o‘tishiga to‘g‘ri keldi. Qirg‘izistonning janubida qirg‘inga uchragan o‘zbek
millatining 100 minglab vakili O‘zbekiston tomonga qochib o‘tgan. O‘zbekistonning o‘sha
vaqtdagi Hukumati ular uchun Andijon viloyatida vaqtinchalik maxsus lagerlar tashkil qilgan,
yashash uchun kerakli bo‘lgan barcha birlamchi manbalar bilan ta’minlagan.
Natijalar.
Roza Otunboeva Markaziy Osiyodagi birinchi ayol prezident. 2010-yil iyulidan
2011-yil dekabrigacha Otunboeva Qirg‘iziston Respublikasini boshqargan. O‘z lavozimini tark
etganidan so‘ng, u mamlakat taraqqiyotiga ko‘p qirrali hissa qo‘shayotgan “Roza Otunboeva
tashabbusi” jamoat fondini tuzdi. 8-mart – Xalqaro xotin-qizlar kuni munosabati bilan Limon.KG
sayti Roza Isoqovna Otunboyeva haqida faktlar tayyorladi.
Roza Isakovna Otunboyeva 1950-yil 23-avgustda Bishkek shahrida tug‘ilgan, 70 yoshda.
U katta oilada o‘sgan. Roza Isakovna 8 farzandning ikkinchi farzandi, 6 opa va 1 ukasi bor.
Ulardan besh nafari Moskva oliy o‘quv yurtlari bitiruvchilari – Rayxon, Roza, Jamol,
Tamara va Bolot O‘tunboyevlardir. To‘rt nafari – Roza, Rayxon, Tamara va Bolot – fan nomzodi.
Jamal Otunbaeva – terapevt, dotsent, Qozog‘istonning Olmaota shahrida ishlaydi va
yashaydi; Anara bank xodimi, Bolot Otunboyev Qirg‘iziston Respublikasining Rossiya,
Germaniya, AQSh va Kanadadagi sobiq elchisi.
[3:12]
Roza Otunboevaning otasi Isoq O‘tunboyev Qirg‘iziston SSR Oliy sudining 25 yil a’zosi
bo‘lgan va 1995 yilda vafot etgan. Onasi – Saliya Doniyorova, oliy pedagogik ma’lumotli (O‘sh
pedagogika instituti) To‘qto‘g‘ul nomidagi Norin maktabida, so‘ngra O‘sh shahridagi Tereshkova
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 9 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
71
nomidagi maktab-internatida boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi bo‘lib ishlagan va o‘qituvchilik
faoliyatini maktab-internatda yakunlagan. Frunze shahridagi Krupskaya nomidagi maktab. U
2020-yil 29-iyun kuni 95 yoshida vafot etdi. R.Otunboevaning ota-onasi Baytiq qishlog‘idagi
qabristonga dafn etilgan.
Roza Otunboeva Norin shahridagi Chkalov nomidagi maktabda oʻqishni boshlagan, biroq
keyinchalik otasining ishi tufayli oilasi koʻchib kelganligi sababli Oʻsh shahridagi Kirov nomidagi
oʻrta maktabga oʻqishga borgan va uni oltin medal bilan tamomlagan. 1967 yilda Moskva davlat
universitetining falsafa fakultetiga o‘qishga kirdi. 1972 yilda universitetni muvaffaqiyatli
tugatgandan so‘ng, u darhol Moskva davlat universitetining aspiranturasiga o‘qishga kirdi.
Roza Isoqovna 1976 yilda “Marksistik-leninistik dialektikaning Frankfurt maktabi
faylasuflari tomonidan soxtalashtirish tanqidi” mavzusida nomzodlik dissertatsiyasini himoya
qilib, falsafa fanlari nomzodi ilmiy darajasini oldi.
1975 yildan Roza Otunboeva Qirgʻiziston Davlat universitetida falsafa, mantiq va dialektik
materializm tarixidan dars bera boshladi; 1978 yilda u falsafa kafedrasi mudiri bo‘ldi va dotsent
ilmiy unvonini oldi.
1979 yilda Roza Otunboeva fizik va Fanlar akademiyasining olimi Bolot Sadibaqasovga
turmushga chiqdi. Bolot Sadibakasov bilan nikohda ikki farzand tug‘ildi: Karachach va Atay
Sadibakasovlar.
[6]
Karachach Sadybakasova SOAS, London universitetida tahsil olgan va London biznes
maktabini tamomlagan. U inglizga uylangan va ikki o‘g‘li bor.
O‘g‘li Atay Sadibaksov 38 yoshda. London Amerika maktabi, York universiteti va London
iqtisodiyot maktabida tahsil olgan. Xususiy tadbirkor, OLOLO kompaniyasi asoschilaridan biri.
1981-yilda Otunboeva partiya va sovet ishlarida o‘z yo‘lini boshladi. Ikki yil davomida u
Frunze shahridagi Lenin tuman partiya qo‘mitasining ikkinchi kotibi bo‘lib ishladi. 1983 yilda u
Frunzenskiy shahar partiya qo‘mitasining kotibi bo‘ldi. Qayta qurish boshlanishi va yuqori
darajadagi kadrlar yangilanishi bilan Roza Otunboeva Qirg‘iziston SSR Vazirlar Kengashi
raisining ijtimoiy blok uchun mas'ul o‘rinbosari etib tasdiqlandi. U bu lavozimda 1986-1989
yillarda ishlagan, oʻsha yillarda Qirgʻiziston SSR Oliy Kengashining Botken viloyatidan deputati
boʻlgan. Sovet davrida hukumat boshlig‘ining o‘rinbosari lavozimi respublika tashqi ishlar vaziri
lavozimi bilan birlashtirildi. Roza Otunboeva shu tariqa 4 marta respublika tashqi ishlar vaziri
lavozimida ishlagan: 1986-1989-yillarda, 1992-yilda, 1994-1997-yillarda, 2005-yilning martidan
sentabriga qadar esa vaqtinchalik Qirg‘iziston Respublikasi tashqi ishlar vaziri vazifasini bajargan.
1989 yilda SSSR Tashqi ishlar vaziri E.A.Shevardnadze uni SSSR Tashqi ishlar vazirligida
SSSR YUNESKO bo‘yicha Milliy komissiya boshlig‘i lavozimida ishlashga taklif qildi va u erda
1991 yil oxirigacha ishladi. U SSSRning Favqulodda va Muxtor elchisi unvonini oldi va SSSR
Tashqi ishlar vazirligi hay'atining birinchi ayol a'zosi bo‘ldi. SSSR YuNESKO komissiyasi raisi
sifatida u YUNESKO Ijroiya kengashi vitse-prezidenti etib saylandi.
Roza Otunboeva Qirgʻizistonning AQSh va Kanadadagi birinchi Favqulodda va Muxtor
elchisi (1992—1994-yillar), shuningdek, Qirgʻiziston Respublikasining Buyuk Britaniya va
Shimoliy Irlandiyadagi birinchi elchisi (1997—2002-yillar) boʻlgan.
1992 yil noyabr oyida AQSh prezidenti Jorj H. V. Bushga ishonch yorliqlarini topshirish
marosimida elchi Otunboeva qirg‘iz milliy libosida. Keyinchalik, 1997 yilda u Buyuk Britaniya
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 9 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
72
qirolichasi Yelizaveta II ga milliy libosda ishonch yorliqlarini topshirdi. Tashqi ishlar vaziri
R.Otunbayeva BMT Bosh Assambleyasining bosh minbaridan turib elechekda so‘zga chiqdi. “Bu
mamlakatimizni tanib olishning samarali vositasi boʻldi, Qirgʻizistonni jahon xaritasiga mana
shunday joylashtirdik”, - deydi Roza Isakovna.
[7]
2002 yilda BMT tizimiga kirdi va Gruziya-Abxaz mojarosini tartibga solish bo‘yicha
tinchlikparvar missiyasi rahbari o‘rinbosari bo‘ldi va u erda ikki yildan ortiq ishladi.
Qirg‘izistonga qaytib, 2004-yil noyabrida parlament saylovlari arafasida u Dooronbek
Sadirboyev bilan birga “Ata-Jurt” siyosiy harakatining hamraisi etib saylandi.
2005-yil yanvarida hukumat Roza Otunbayeva soʻnggi 5 yil davomida mamlakatda
yashamagani uchun parlament saylovlarida ishtirok etishiga ruxsat bermadi. Saylovlar davomida
qo‘pol qonunbuzarliklar, muxolifat nomzodlarini hukumat tarafdorlari foydasiga ta’qib qilish va
tazyiq qilish, ovoz berish vaqtidagi firibgarlik va firibgarliklar butun mamlakat bo‘ylab ommaviy
norozilik namoyishlariga olib keldi va birinchi prezidentning hokimiyatdan ketishi bilan
yakunlandi. R.Otunboeva faol ishtirokchilardan biri bo‘lib, “Lola” inqilobining lokomotivi
laqabini oldi.
2005 yilda Jogorku Keneshning erkaklar tarkibi uning tashqi ishlar vaziri lavozimiga
nomzodini rad etdi; Bishkekning Tunguch tumanida bo‘sh o‘rin uchun bo‘lgan LK saylovlarida u
raqibiga yutqazdi, lekin prezident Bakievga qarshi muxolifat partiyalari va harakatlarida faol
ishtirok etishda davom etmoqda.
2007-yil oktabr oyida SDPK siyosiy partiyasiga a’zo bo‘ldi, shu yilning dekabr oyida esa
Qirg‘iziston Respublikasi Jogorku Keneshining 4-chaqiriq deputati bo‘ldi. 2009 yilda u 2010 yil
aprel inqilobi yetakchilaridan biri bo‘lgan SDPK JK fraksiyasini boshqargan.
2010 yil aprel oyida Roza Otunbayevaga muvaqqat hukumatga rahbarlik qilish topshirildi.
O‘tish davridagi boshqaruv shartlari hujjatlashtirilgan 2010-yil 27-iyundagi yangi
Konstitutsiya bo‘yicha referendumdan so‘ng, 2010-yil 3-iyulda R.Otunboeva o‘tish davridagi
Qirg‘iziston Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishdi. U Markaziy Osiyodagi birinchi ayol
prezident bo‘ldi.
Mamlakatda hokimiyatning barcha tarmoqlari – parlament, hukumat tiklandi, yangi
prezident saylandi.
2011-yil dekabrida Roza Otunbayeva hokimiyatni ixtiyoriy, tinch yoʻl bilan saylangan
prezident Almazbek Atambayevga topshirdi.
Roza Otunboevaning mukofotlari: Fransiya Faxriy legioni ordeni (Frantsiya, 2012 yil)
“Demokratiya va inson huquqlarini himoya qilishdagi ajoyib xizmatlari uchun”; Italiya Prezidenti
homiyligidagi Italiyaning Minerva mukofoti, 2015 yil - “Qirg‘izistondagi yuksak institutsional roli
va xalqaro miqyosda tinchlik va demokratiya foydasiga doimiy faoliyati uchun”; R.Otunbayeva
Newsweek Daily Beast (2012) ma'lumotlariga ko‘ra dunyodagi 150 ta nufuzli ayollar qatoriga
kiritilgan; “Yetakchilik uchun” global ayollar sammitining bosh mukofoti bilan taqdirlangan
(Afina, Gretsiya, 2012); "Qutb yulduzi" ordeni bilan taqdirlangan (Mo‘g‘uliston, 2012). Roza
Otunboeva Britaniyaning Apolitical tadqiqot tashkiloti ro‘yxatiga ko‘ra, 2018-yilda gender
siyosatini ilgari surish sohasida dunyoning eng nufuzli 100 nafar shaxsi qatoriga kirdi. 2011 yilda
u Jasorat uchun xalqaro ayollar mukofotiga sazovor bo‘ldi (AQSh Davlat departamenti).
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 9 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
73
Tinchlikni o‘rnatish bo‘yicha dunyodagi eng yirik tashkilotning yillik “Finding Common
Ground” mukofoti (2018 yil 1 noyabr, Nyu-York, AQSh). Kuvayt hukumatining 2019-yilgi
“Fuqarolik jamiyati, davlat va xususiy sektorni takomillashtirishga qoʻshgan hissasi uchun”
mukofoti jamiyat rivojiga hissa qoʻshgan va oʻz ishiga innovatsion va ijodiy yondashuvlarni
qoʻllagan holda strategik qarashlarga ega boʻlgan ayollarni taqdirlaydi.
[5:14-17]
Muhоkama. Sobiq prezident Qirg‘iziston Respublikasining o‘nlab universitetlari, Shanxay
siyosatshunoslik va huquq universiteti (Xitoy) va Ozarbayjonning Ganjavi universitetining faxriy
professori hisoblanadi.
Sobiq prezident hali ham yoga bilan shug‘ullanadi, tennis o‘ynaydi, chang‘i uchishni,
konkida uchishni yaxshi ko‘radi va har bir qirg‘iz qizi kabi ot sporti bilan shug‘ullanadi.
Xulоsa.
2020-yilda Kembrij universiteti Roza Otunboevani tashrif buyurgan tadqiqotchi
sifatida taklif qildi. Koronavirus pandemiyasi tufayli Otunbayevaning Kembrij universitetidagi
ilmiy ishini boshlashi qoldirildi.
2012-yil yanvar oyida, prezident boʻlganidan soʻng, Roza Otunboeva “Roza Otunboeva
tashabbusi” xalqaro jamoat fondini tuzdi va u koʻplab loyihalarni amalga oshiradi. Jamg‘arma
“Kelajak avlodga sarmoya kiritish”, “Turlilikdagi birlik”, “Demokratik boshqaruv” va “Barqaror
rivojlanish” kabi to‘rtta ustuvor yo‘nalishda faoliyat yuritadi.
Jamg‘armaning loyihalari:
Migrant ayol – onu urug‘i; Qirg‘iziston Respublikasi bo‘ylab qamoqxonalardagi yillik
yozgi rivojlanish markazlari (100 ga yaqin); “Sanarip 50+” – keksa odamlarni IT ko‘nikmalariga,
elektron hamyonlarga o‘rgatish; 2013 yildan beri Bishkek shahrida har yili o‘tkaziladigan Ta'lim
festivali; "Qirg‘iziston Respublikasida maktablarda ovqatlanish bo‘yicha davlat siyosatini ilgari
surish"; “STEMda ayollarning imkoniyatlarini kengaytirish va rolini oshirish”, “Ilimdegi qizlar”
loyihasi 400 nafar qizni STEM kasblariga qabul qilish uchun ORT imtihonlariga tayyorlash va
“Maktabgacha ta’lim sohasida davlat siyosatini targ‘ib qilish” 2600 qizlarga murabbiylik; va
boshqalar.
REFERENCES
1.
Otunbaeva Inaugurated As Kyrgyz President (англ.). RadioFreeEurope/RadioLiberty (3
июля 2010). Дата обращения: 15 августа 2021. Архивировано 27 августа 2021 года.
2.
"Otunbayeva sworn in as Kyrgyz leader in historic first". BBC News. 2010-07-
03. Архивировано 4 февраля 2022. Дата обращения: 15 августа 2021.
3.
Roza Otunbayeva sworn in, becoming Central Asia's first female president (англ.). France
24 (3 июля 2010). Дата обращения: 15 августа 2021. Архивировано 1 мая 2021 года.
4.
“Апрельская революция” в Киргизии: год спустя. BBC News Русская служба (6
апреля 2011). Дата обращения: 21 июля 2021. Архивировано 21 июля 2021 года.
5.
Руслан ХАРИЗОВ. Миллионы сомов на инаугурацию. Сколько президенты тратили
на
24.kg
(21
января
2021).
Дата
обращения:
21
июля
2021. Архивировано 21 июля 2021 года.
6.
https://roza.kg/press-center/news/1840
7.
https://online.zakon.kz/Document/?doc_id=30776632
