ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 8 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
24
MEKTEP OQIWSHILARINA PEDAGOGIKALIQ TÁSIR KÓRSETIWDE
JEKE ÓZGESHELIKLERIN ESAPQA ALIW
Genjeyeva Ulzada
NMPI Pedagogika kafedrası asisent oqıtıwshısı.
https://doi.org/10.5281/zenodo.13283621
Annotaciya.
Maqalada mektep oqıwshılarına pedagogikalıq tásir kórsetiwde olardıń jeke
ózgesheliklerin esapqa alıwdıń tálim-tárbiyalıq áhmiyeti, múmkinshilikleri, shárt-shárayatları
ilimiy tiykarda óz sáwleleniwin tapqan.
Gilt sózler:
Mektep oqıwshıları, pedagogikalıq tásir, jeke ózgeshelik, pedagog xizmetker,
qarım-qatnas, ata-babalarımız, tálim-tárbiya, milliy tárbiya.
TAKI NG I NTO ACCOUNT I NDIVIDUAL DI FFERE NCES IN THE
PE DAGO GI CAL E FFECT O F CO RSE TRY ON SCHOOL CHIL DRE N
Abstract .
In t he articl e, t he educati onal i mportanc e, opport uniti es ,
possi biliti es of taking into account their per sonal diff er ences in the pedagogi cal
influence on s chool childr en ar e s how n on a s ci enti fic basis.
Key words :
School students, pedagogic eff ect, pers onal diff er ence,
pedagogi cal servant, commun i cat ion, ancestors, educati on, national educati on.
УЧЕТ ИНДИВИДУАЛЬНЫХ РАЗЛИЧИЙ В ПЕДАГОГИЧЕСКОМ
ВОЗДЕЙСТВИИ КОРСЕТНЫХ ИЗДЕЛИЙ НА ШКОЛЬНИКОВ
Аннотация.
В статье на н аучн ой основе пок азаны воспитательное
значение, возможности, возможности учета их личностных различий в
педагогическом воздействии на школьников.
Ключевые слова:
Школьники, педагогич еское возд ействие, личностное
различие, педагогический слуга , общение, предки, воспитание, народное
воспитание.
Tálim tárbiyada balalardiń jeke ózgesheliklerin esapqa alıw tájiriybesi xaliq
pedagogikasinan baslanadi. Ata-babamiz insandi: shaqalaq, bala óspirim, jasliq, jigitlik, egedelik,
ǵarrılıq dep bir neshshe dáwirlerge ajıratqan. Hár bir jas dáwirindegi balanıń ósiw, ruwxiy
jetilisiw, minez qulqınıń qáliplesiw ózgesheliklerin baqlaǵan. Balalardi keleshek turmisqa hám
miynetke tayarlaǵanda kásip-ónerge úyretkende hám adamlar menen durıs qarim-qatnasiqqa
ádetlendirgende olardiń jeke ózgesheliklerin qatań esapqa alıp is tutqan.
Biziń ulli pedagog, alim babalarımız tálim-tárbiya jumislarinda balalardıń jeke
ózgesheligin esapqa alıwdıń zárúrliligin dúnyada birinshiler qatarında usınıs etken, máselen
Farobiy bilimdi jaslarǵa kishkeneliginen úyretiwge keńes beredi. Tálim-tárbiyanı baslamastan
aldın olardıń jeke ózgesheliklerin biliwdiń zárúrligin kórsetedi. Oni anıqlamay turip alıp barliǵin
tálim-tárbiyanıń nátiyjesiz bolatuǵinliǵin qayta-qayta eskertti.
Beruniy hár xalıqtıń ózine mas oqıtıw usılları, jolları, metodlari barliǵin kórsetip oqitiw
sistemsin álipbeden baslawdi ábzal esapladı. Adamdi tábiyattiń bir bólegi sipatında qarap tálim-
tárbiya bala tábiyatına muwapiq bolıwın qatar miynetlerinde bayan etti.
Oqiwshilardiń jeke ózgesheliklerin hám múmkinshiliklerin esapqa alıw biziń milliy
pedagogikamizdń tiykarǵı prinsiplerinen biri bolıp esaplanadı.
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 8 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
25
Baslawish klas jas dáwirinde belgili anatomiyalıq,fiziologiyaliq, psixjlogiyaliq rawajlanıw
ózgesheligine iye boladi. Misali:oylaw, yadta saqlaw, kishi mektep jası dáwirinde tez rawajlanadı,
usi múmkinshilikten óz waqtında paydalaniw bunnan keyingi dáwirlerde ol waziypanı sheshiwde
múmkinshilik beredi, al geypara jaǵdaylarda qoldan bergen imkaniyattıń ornın toltırıw múmkin
bolmayda qaladı.
Psixologiyaliq hám medecinalıq izertlewdiń nátiyjesinde hár túrli jas dáwirlerdegi ul
hám qiz balalardiń boyǵa ósiwi, awırlıǵi, kókirek qápesiniń sheńberi, ókpe siyimliliǵi, dene
sáykesligi, bulshıq etleri boyınsha qatar san kórsetkishleri aniqlanǵan. Usi maǵlumatlar negizinde
balalardıń fizikaliq rawajlanıwınıń tómendegi ayrim nizamlari ashılǵan. Bala kishi jastan fizikaliq
jaqtan tez rawajlanadı, al úlkeygen sayin rawajlanıw tezligi páseyedi. Onıń fizikaliq rawajlaniwi
bir tegis bolmay bir dáwirde tez , basqa dáwirde áste bolıwı múmkin. Bala denesiniń hár bir organi
bir tegis hán sáykessiz jetilisedi.
Rawajlaniw basqishlariniń mazmunında hár bir jámiyetlik tariyixiy dáwirde birdey
bolmaydi. Házirgi zamandaǵi balalarda burinǵı dáwirdegi teńleslerine salistirǵanda rawajlaniwdiń
tezlesiw qubilisi bayqalmaqta. Bul qubilis psixologiyada akselratsya-processi dep ataladi.
Hár bir jas dáwirde tábiyiy, turmis jaǵdaylarina, tárbiyaǵa, miynetke hám adamlarǵa
qatnasına baylanıslı oqiwshilarda jeke ózgeshelikler, jańa rawajlanıw múmkinshilikleri payda
boladi. Tálim-tárbiya jumıslarınıń sátli hám sátsiz, sapalı hám sapasiz, nátiyjeli hám nátiyjesiz
boliwi oqiwshilardiń mine usi jeke ózgesheliklerin biliwden hám oni qatań esapqa alıwdan ǵárezli
boladı.
Mektep oqıwshılarınıń hár bir jas dáwirindegi balalardıń rawajlanıwı menen
tárbiyalanǵanliǵı dárejesine pedagogikalıq sipatlama bergende olardıń: birinshiden anatomiyaliq-
fiziolagiyaliq jetilisiwine ekinshiden psixikasi menen biliw xizmetiniń rawajlaniwina hám
úshinshiden minez qulqiniń qáliplesiwi bas baǵdar etip alinadi. Endi biz usi kóz qarastan hár bir
jas dáwirinde oqiwshilardiń jeke ózgesheliklerin esapqa ala otirip pedagogikaliq sipatlama
beremiz.
Baslawısh klass oqıwshılarınıń anatomiyaliq-fiziologiyaliq rawajlaniwı qatar jeke
ózgesheliklerge iye,6 jastaǵi oqiwshilar basiniń súyeklesiwi tiykarınan tamamlanadi, skeletiniń
bekkemleniwi dawam etedi. Qol, ayaq, omirtqa, jambastiń súyekleniwi hám rawajlaniwı
kúsheyedi. Bul jaǵdaylardi esapqa almay oqiwshilardi dawamli túrde jazdiriw, miynet penen bánt
etiw, fizkult pauza ótkermew olardiń rawajlaniwina ziyan tiygizedi. Sabaq waqtinda oqiwshilardiń
partada naduris otiriwi, omirtqalariniń qiysayiwi, kókireginiń qiysayiwina sebep boladi.
1-4-klas oqiwshilariniń psixikasi menen biliw xizmetinde de qatar ózgerisler boladi.
Miyiniń rawajlaniwi nerv xizmetiniń jetilisiwine kúshli tásir jasaydi. Bas miyi awirliqqa artadi,
nerv kletkalarindaǵi ózgerisler ózgeredi. ilimniń dálilewinshe 7-10-11 jaslarda bas miyiniń
awirliǵi 1400-1500 gramm jetip úlkenler miyiniń awirliǵina jaqinlasadi. Sananiń minez qulıq
ústinen qadaǵalawi kúsheyedi, erki rawajlana baslaydi, toqtalıw pratsessi jedellesedi, sonday aq
minez qulqinda burinǵisha qozǵalıw ústin turadi. Nerv psixikaniń jigerli jawajlaniwina kúshli
tásirsheńligi hám háreketsheńligi, sirtqi tásirlerge beriliwsheńligi olardi tez sharshatadi. Bul jaǵday
oqiwshilardiń jumis túrlerine tez-tez ózgerip, psixikasin iqtiyarlawdi talap etedi.
Kishi mektep jasindaǵi oqiwshilardi psixikasi hám bilim uqipliliq-lari tálim-tárbiya
procesinde jetilisip baradi. Iqtiyarsiz diqqatqa qaraǵanda iqtiyarli diqqat kúsheyedi. Degen menen
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 8 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
26
olar bir zatqa diqqatin kóbirek toplap tura almaydi, diqqati dárhal basqa jaqqa ózgeredi. Zat hám
qubilislardi qabil etkende olardiń uqsasliqlarin, ayirmashiliqlarin kórsetiwde qiynaladi, tiykarǵi
belgilerin kórsetiwdiń ornina ekinshi dárejeli belgilerine, diqqat awdaradi. Máselen S sesin S
háribi menen jaziwdiń ornina …Z…belgisi menen jazadi. 6 hám sanlarin jaziwda qátelesedi.
Abstrakt oylawǵa qaraǵanda olarda aniq oylaw basim keledi. Aniq oylawdi rawajlandiriw
arqali abstrakt oylawdi rawajlandiriwǵa erimiledi. Sóz hám abstrakt oylaw menen baylanisli
ekinshi signal sistemsi tez rawajlanip baradi. Eslewler, túsinikler payda boladi, oqiw materiallarin
bóleklerge bóliwge úyreniledi, salistiriladi, juwmaq shiǵariladi, úyreniledi, zatlar hám qubilislar
uyimlastiriladi.
Baslawish klas oqiwshilarinda mexanik yadlaw (mánisine túsinbesten yadlaw) mánisine
túsinip yadlawǵa qaraǵanda ústin keledi, avstrakt túsiniklerdi yadlawǵa qiynaladi. Materiallardi
bólimlerge bólip bas máseleni tabiwǵa, yadlawda qaytip shólkemlestiriwde tájiriybesi jetispeydi.
Sonliqtan oqiwshilar logikaliq oylawdan mexanikaliq oylawdi artiqmash kóredi. Nátiyjede ayrim
oqiwshilardi sabaqtan tómenlew, ózlestirmewshilik kelip shiǵadi. Erk spatlari ele
rawajlanbaǵanlitan qiyinshiliqi jeńiwde ázzilik qiladi. Qiziq emes materiallardi úyreniwde kóp
kúshti sarip etedi, diqqati tez shalǵiydi. Álbette barliq oqiw materiallari oqiwshilardi qiziǵiw oyata
almawi múmkin. Bunday jaǵdayda múǵllimnen úlken sheberlik talap etedi.
Bul jastaǵi oqiwshilarda oqiw miyneti birinshi, al oyin miyneti ekinshi orinǵa ótedi.
Ámeliy xizmet penen shuǵillanadi, jámiyetlik paydali miynetke qatnasadi, óz ózine xizmet
etedi, ónimli miynettiń áhimiyetin ańlay baslaydi. Úlkenlerge miynette kómek beredi, hár túrli
baslamalar kóteredi, ápiwayi miynet islew kónlikpelerin iyelewge umtiladi.
Ruwxiyliq ádep ikamliq hám estetikaliq tárbiya tarawlarinda alǵa ilgerilew kózge aniq
taslanip turadi. Ulgili minez qulıqli boliwǵa, jaqsi oqiwshi ataǵin alıwǵa, ornin taza tutiwǵa, klasti
azada tutiwǵa, suliw kiyiniwge umtiladi, gozzaliqqa umtiladi. Zatlarǵa hádiyselerge adamlarǵa
qatnasiwǵa hám baha beriwde kórgenlerine, esitkenlerine, oqiǵanlarina ata-anasiniń ásirese
muǵlliminiń aytqanina súyenedi. Minez qulqi oǵada sezimtalli keledi, kúlip otirip jilap otirip
kúlipte jiberedi. Tásirge kúshli beriledi, qiziq nársesine erisiwge kúsh saladi, tez ókpelesedi, tez
jarasadi. Basqalardiń minez qulqin bahalawda basqalardiń xarakterine ushrasqan hátte
kemshiliklerdi sezbedi. Soniń ushin olar ózlerin jaqsi oqiwshilar qatarina kiritedi. Basqa
oqiwshilar qaǵiydani sál-pál buzsa sol waqitta múǵallimge shikayat etedi.
Baslawish klass oqwishilariniń kópshiligi óziniń nársesi, basqaniń zati, mámlekettiń múlki
tuwrali duris túsiniklerge iye. Biraq ayirim oqiwshilar tawip alǵan zatti iyesiniki emes tawip
alǵandiki dep dawa qiladi. Iyesine qaytariwdi talap etse “aǵama aytip beremen” dep qorqitadi.
Mektep múlkin qayerde turiwina qarap muǵllimdiki, direktordiki dep bóledi.
Óspirim jasin ótiw dáwiri depte ataydi, sebebi olar ya bala ya úlken adam emes, yarim bala-
yarim jasliq kelbetinde boladi. Óspirim jasindáǵi oqiwshilardiń ishki dunyasinda hám minez-
qulinda úlken ózgeshelikler júzege shiǵadi, dunya taniwinda kúshli burilis seziledi, oqiw
jumislarinda qatar jańaliqlar bayqaladi. Usi ózgeshelikler hám olardiń harakteiniń oǵada quramali,
qarama-qarsiliqlar boliwi tálim tárbiya jumislarin biraz qiyinlastiradi. Óspirim jastaǵi
oqiwshilardiń anatomiyaliq-fizijlogiyaliq rawajlaniwi kútá ilǵalli boladi hám bir tegis ótpeydi.
Jinisiy organlari rawajlaniwiniń, baslaniwi sebepli bul jaǵday jánede quramalasadi. Jinis
organlariniń jetilisiwi qizlarda 11-12, al ul balalarda 12-13 jastan baslanadi. Deneniń ósiwi
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 8 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
27
tezlesedi, zat almasiwi kúsheyedi, lekin fizikaliq jaqtan rawajlaniwda teńsizlik payda bolip qol
ayaqlari tez ósedi, gewdeniń rawajlaniwi birqansha artta qaladi. Wadrlap sóyleydi, awdańlap
júredi, boyǵa ósiwi geyde tezlesedi, skeleti súyeklesedi. Bulshiq et toqimalarinda rawajlaniw
kúsheyedi. Sonliqtan óspirimlerdiń fizikaliq kúshi anaǵurlim artadi. Júrek-qan tamirlarinda da
aytarliqtay sáykessislik bayqaladi. Júrek tez ósedi, qan tamirlariniń rawajlaniwi biraz artta qaladi.
Buniń nátiyjesinde óspirimlerdiń qan basimi artadi, basi awiradi. Olar shaqqan kútá
háreketsheń, xizmetke qumar, miynet islewge intali, jarisiwǵa biyim, awir júkti kóteriwden
qoriqpaydi, qatarlari menen básekilesedi, eregisedi qarsilasadi, óziniń jeke pikirine iye boliwǵa
umtiladi, qiziq waqiyali kitaplardi oqiwǵa qumar boladi.
Orta mektep jasindaǵi oqiwshilardiń biliw xizmetindede úlken ózgerisler payda boladi.
Ishki sekretsiya organlariniń islep shiǵarǵan gormonlariniń qanǵa aralasiwi ómir súriw
uqipliǵin arttiradi, issheńlikti hám energiyani ya kóteredi ya tómenletedi, ruwxin, keypin jaqsilaydi
yamasa buzadi. Keypi ashqanda kúshi azayǵansha sharshaǵanda óspirimlerde ashiwshańliq
qopalliq, ójetlik, oqiwǵa hám miynetke biyparwaliq kelip shiǵwi múmkin. Sabaqlarǵa barmawi,
joldaslari menen qatnasiqta biyádeplik kórsetiwi itimal. Óspirimlerdiń usi hám basqa
ózgeshelikleri tálim tárbiya jumislarin sózsiz qiyinlastiradi. Soniń ushin olardiń nerv sistemsina
reyim etiwi, ózlerine miymanliq kórsetiwi, oqıwda járdem beriwi menen birge orinsiz eki baxasin
kórip oqiwǵa intasin sóndirmew kerek. Sonday aq mudami ayriqsha oqip júrgen oqiwshilarǵa da
tómen baxani “jeti márte ólshep bir márte kesip” qoyiw lazim.
VIII-klaslardiń birinde geografiya sabaǵinda tap usınday bar waqiya boladi. Barxama
geografiyadan ayriqsha baxa alip júrgen Ábdireyimniń anasi tosattan awirip qaladi. Ol túni menen
anasina qarap geografiyada berilgen tapsirmani soraydi, bilmegen soń sebebin soramastan eki
baxasin qoyadi. Sol Ábdireyim mektepten túnelip, muǵllimge ókpelep bir ayǵa shekem oqiwǵa
barmaydi. Mektep direktori hám klass basshisiniń aralasiwi nátiyjesinde Ábdireyim zorǵa degende
mektepke qaytariladi. Biraq Ábdireyiminiń muǵalliminen kewliniń qalǵani sonsha álle qashan
bolǵan bul waqiyani ol házirde anda-sanda eslep qoyadi.
Óspirim jasindaǵi oqiwshilardiń aqil oyiniń rawajlaniwinda da ádewir ilgerilew seziledi.
Zatlar hám qubilislardi baqlaǵanda olardiń basli ayirnashiliqlarin, mánisin sebepli nátiyjeli
baylanislarin biliwge umtiladi. Usilardiń negizinde olarda qabil etiwi, erikli diqqat, avstrakt oylaw
rawajlaniwi, logikaliq yad jetilisedi. Muǵallimlerde kóplep sorawlar beriledi, geyde shatastirǵan
sorawlar berip ustazlarin sinaqta kóredi.
Bul jastaǵi oqiwshilardiń miynetke, jámiyetlik paydali islerge, jámiyetlik siyasiy turmisqa,
oyinǵa minásebetlerinde de qatar ózgerisler ushraydi. Olar ózleriniń kúshlerin miynette, oyinda,
turmista sinap kóriwge umtiladi, kamalat qori t.b jámiyetlik jumislarǵa jedelli qatnasadi.
Dúnyaǵa kóz-qarastiń hám ruwxiyliq ádep-ikramliqtiń rawajlaniwinda orta mektep jasi
áhimiyetli dáwir bolip tabiladi. Olar milliy ideya, isenim, maqset murat tez pát penen rawajlana
baslaydi. Sanali ózlestirilgen minez qulıq qádelerin óz erki menen saqlawǵa umtiladi. Biraq onnan
endi olardiń minez-qulqin qadaǵalap bariwdiń nátiyjesi joq degen túsinik shiqpawi dárkár.
Oqiwshilardiń jámiyetke, Qatar qaurbilarina, muǵallimlerge, úlkenlerge, kishilerge hám
ózine múnásebeti birlen emes. Degen menen olar jámáátshil keledi, uliwma mápke umtiladi,
birgeliktegi islerge qiziǵadi. Qatar qurbilariniń pikirin qádirleydi, dos tabiwǵa umtiladi, oqiwshilar
jámiyetinde belgili orindi iyelege kúsh saladi. Tartisli máselelerdi sheshiuwge muǵallimge emes
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 8 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
28
joldaslarina bolisadi, sorawǵa juwap bermey qalǵanda da olarǵa sibirlap aytip otiradi., úyge
tapsirmani orinlay almaǵanda kóshirip alıwǵa beredi. Leykin joldaslariniń minez-qulqin
baxalawda reyimlilik kórsetedi. Sonliqtan olardi ózine duris hám ádil baha beriwge, ózin-ózi
tárbiyalawǵa úyretiw zárúr.
Jeke kóz-qaras oqiwshi shaxstiń jeke ózgesheliklerine hám oniń sol waqittaǵi jaǵdayina
ádewir sáykeskeletuǵin jáne buniń nátiyjesinde maksimum nátiyje beretuǵin tárbiyaliq ilajlardi
tańlawdi hám ámelge asiriwdi talap etedi. Tárbiyashi balalardiń jeke ózgesheliklerin jaqsi bilgen
sayin, ol oqiw-tárbiya pratsessin duris shólkemlestire aladi.
Jeke kóz-qaras birinshi gezekte shaxstiń ol yamasa bul spatlariniń qáliplesiwine tásir
jasaytuǵin jeke, ózgeshe jaǵdaylardi biliwdi de esapqa alıwdi názerde tutadi. Ol yamasa bul
shaxstiń tábiyatin túsine otirip, oǵan duris itibar beriw kerek. Máselen: Tárbiyashi óspirimniń
ójetligin qoydiriw ushin, sol ójetliktiń tábiyatiniń qanday ekenin biliwi tiyis, sonday aq oniń
sebepleri nede ekenligin aniqlawi tiyis.
Jeke kóz qarasti ámelge asira otirip, xoshametlewdiń oqiwshilarǵa hár qiyli tásir
jasaytuǵinliǵin umitpaw kerek. Bir oqiwshini maqtaw paydali, óytkeni bul oniń óz kúshine
isenimin arttiradi. Ekinshi oqiwshiǵa kelgende mardayip, ózine asa isenip ketpewi ushin bunday
etpew kerek.
Jeke kóz-qaras jazalaw sharasin hám formasin qollaniwda da kórinedi. Geybir
oqiwshilarǵa áytewir jazalawǵa tásir etedi, basqalarǵa jazalawdiń usınday formalari tásirde
jasamaydi. Usınday oqiwshilarǵa kelgende jazalawdiń ádewir qatań sharalarin qollaniw kerek.
RE FE RENCES
1.
Мирзиёев Ш.М. Эркин ва фаровон, демократик Ўзбекистон давлатини биргаликда
барпо этамиз. - Т.: Ўзбекистон, 2016.
2.
Мирзиёев Ш.М. Танқидий таҳлил, қатъий тартиб - интизом ва шахсий жавобгарлик –
ҳар бир раҳбар фаолиятини кундалик қоидаси бўлиши керак. - Т.: Ўзбекистон, 2017.
3.
Qоsimоv G’. Tаshkilоt vа tаshkiliy bоshqаrish nаzаriyasi. – T.: 2004.
4.
Murаkоv I.U., Sаifnаzаrоv I.S. Mеnеjmеnt аsоslаri. – T.: 1998.
5.
Mavlenova R. va boshqalar. Pedagogika. –T, 2001.
6.
Q.Qosnazarov, A.Pazilov, A.Tilegenov “Pedagogika”, Nókis “Bilim” 2009 -j
7.
Internet saytları:
8.
www. tdpu. Uz
9.
www. pedagog. Uz
10.
www. Ziyonet. Uz
11.
www. edu. uz
