ISSN:
2181-3906
2024
International scientifijournal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 4 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
228
M.NÍZANOVTÍŃ “AQÍRET UYQÍSÍ” POVESTINDE YAD XRONOTOPÍNÍŃ
KÓRKEMLIK XIZMETI
Qabılova Gózzal
QMU Magistratura bólimi
Ádebiyattanıw: qaraqalpaq ádebiyatı qánigeligi 1-kurs magistrantı.
ORCID iD: 0009-0001-8662-0950
https://doi.org/10.5281/zenodo.11164288
Annotaciya
. Bul maqalada ádebiyatta “xronotop” túsinigi, “yad” xronotopı,
M.Nızanovtıń “Aqıret uyqısı” shıǵarmasında “yad” xronotopınıń kórkemlik xizmeti hám
qollanılıw ózgeshelikleri aytılǵan.
Gilt sóz
. Xronotop, “Yad” xronotopı, retrospekciya-yad usılı.
“MEMORY” CHRONOTOPE IN M.NIZANOV'S STORY “AFTERLIFE SLEEP”
Abstract.
This article examines the consept of “chronotope” in literature, the chronotope
“memory”, artistic service and the features of the use of the chronotope “memory” in the story
“Afterlife sleep” by M.Nızanov.
Key words.
Chronotope, “memory” chronotope, retrospective-memory method.
“ПАМЯТЬ” ХРОНОТОП В ПОВЕСТИ М.НЫЗАНОВА “ЗАГРОБНЫЙ СПАТЬ”
Аннотация
. В данной статье рассматривается понятие “хронотоп” в
литературе, “память” хронотоп, художественное служение и особенности
использования хронотопа “память” в повести М.Нызанова “Загробный спать”
Ключевое слово.
Хронотоп, “Память” хронотоп, метод ретроспектив-память.
Búgingi kúnimizde dúnya ilimi kúnnen-kúnge óz rawajlanıwınıń joqarǵı shıńlarına
erispekte. Sol qatarı ádebiyattanıw ilimi de rawajlanıp, óziniń jańasha izertlew baǵdarlarına,
usıllarına iye bolmaqta. Dúnya ádebiyattanıwındaǵı jańa izertlew baǵdarlarınıń biri bul –
ádebiyattaǵı xronotop máselesi.
“Xronotop” termini ádebiyattanıwǵa eń dáslep M.Baxtin tárepinen kiritilip: “Ádebiyatta
kórkem qabıllanǵan waqıt hám mákannıń óz ara birligin xronotop deymiz”,-dep anıqlama bergen
edi. [1:234]
“XX ásirdiń aqırı XXI ásirdiń baslarında ádebiyattanıwda xronotop ádebiy-estetikalıq
qubılısın úyreniwdiń teoriyalıq, ámeliy hám ulıwmalıq baǵdarı payda boldı.
1.
Teoriyalıq baǵdarda
waqıt hám keńislik kategoriyası mánisin túsiniw, onıń áhmiyeti, rolı,
kórkem shıǵarmadaǵı wazıypalarınıń ózińe tán tárepleri izertlenedi;
2.
Ámeliy baǵdarda xronotop teoriyası bir jazıwshı dóretiwshiligi mısalında úyreniledi;
3.
Ulıwmalıq baǵdarda waqıt hám keńislik shıǵarmanıń bárshe komponentleri, kórkemlik
kriteriyaları menen pútinlikte analizlenedi.” [4] – dep jazadı B.Tórayeva. [5:148]
Maqalada izertlewge tartılǵan obyekt – “Aqıret uyqısı” povestin analizlewde
joqarıdaǵılardan ulıwmalıq baǵdar basshılıqqa alındı.
Shıǵarmanıń bas qaharmanı – Ótemurat ǵarrı. Povestte súwretleniwshı tiykarǵı waqıyalar
Ótemurattıń átirapına qurıladı.
ISSN:
2181-3906
2024
International scientifijournal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 4 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
229
“Aqıret uyqısı” shıǵarmasında syujet shıǵarmanıń bas qaharmanı Ótemurattıń jaslıq
dáwirinen, Bazar kempir hám Genjegúl kempirlerdiń kúndelikli ómirin súwretlewden baslanadı.
Hám bul waqıyalar prof Q.Orazımbetov jazǵanıńday Ótemurattıń ǵarrılıq dáwiri menen
ushlastırıladı. “Ótemurattıń miy tamırları jarılıp eki dúnyanıń ortasına túsip qalıwı menen
povesttegi tiykarǵı waqıyalar baslanadı”.[3]
Ádebiyatta kórkem waqıttıń túrli formaları bolıp, solardan anıq hám abstrakt waqıt basqa
formalardan ajıralıp turadı. Kórkem waqıt shıǵarma syujeti ushın áhmiyetli. Óytkeni,
shıǵarmadaǵı súwretlenip atırǵan waqıt penen astronomik waqıt tuwrı kelmeydi. Jazıwshı waqıttı
aytajaq ideyası, maqsetine qaray tıǵızlastırıwı, keńeytiwi múmkin. “Anıq waqıt – bul
avtor/bayanlawshı tárepinen kórsetilgen yamasa shıǵarmanıń ulıwma mánis ańlatıwshı
bóleklerinen bilip alınatuǵın waqıt. Abstrakt waqıttıń ózine tán ózgesheligi waqıtqa (
shıǵarmadaǵı
anıq waqıtqa
-G.Q) baylanıslı bolmaǵan syujet hám konflikt, mángi obraz hám mángi qádiriyatlar
esaplanadı” [6:129]
“Aqıret uyqısı” povestinde kórkem waqıt anıq formada da, abstrakt formada da qatar
qollanıladı. Bul eki formanı bir-birine baylanıstırıw xizmetin shıǵarmanıń 3-bet birlik formadaǵı
bayanlawshı atqaradı. Ol eki waqıt formasında da kózge tússe de, tiykarǵı xizmeti anıq waqıt
penen baylanıslı boladı.
Al, shıǵarmadaǵı abstrakt waqıt formasıńda syujet hám kompoziciyanı qurıwda tiykarǵı
xizmet yad xronotopına júklenedi. Shıǵarmanıń 27 bólimnen qurılǵan kompoziciyalıq dúzilisi
derlik tolıǵı menen yad xronotopı járdeminde oqıwshı kóz aldına sáwlelendiriledi. Yad
xronotopında bayanlawshı tolıǵı menen joq bolmaydı, ol óz wazıypasın atqarǵanı menen,
oqıwshınıń tiykarǵı dıqqatı yad xronotopına qurılǵan waqıyalarǵa qaratıladı.
“Yad xronotopı – qaharmanlar basınan ótkergen, onıń ótmishinde júz bergen waqıyalardıń
qıyalında qayta sáwlelendiriw jaǵdayı bolıp, obraz ruwxıyatındaǵı ózgeris nátiyjesinde júz
beredi.” [6:132]
B.Tórayeva “ruwxıyattaǵı ózgeris” degende quwanıw yamasa qapa bolıw sıyaqlı ruwxıy
ózgerisler nátiyjesinde qaharman óz ótmishin eslewin názerde tutqan bolsa, al “Aqıret uyqısı”
povestinde ruwxıy ózgeristen soń emes, fizikalıq ózgeristen (
Ótemurat ǵarrınıń miyine qan quyılıp
qulawı
– G.Q) soń yad xronotopı kórkemlik xizmette jumsalıp, shıǵarmanıń tiykarǵı syujeti
baslanadı..
Bunda jazıwshı syujet qurıwda retrospekciya usılınan paydalanadı. “Retrospekciya ótken
hám házirgi zamanlardıń janlı baylanısın kórsetiw imkanıń beriwshi ádebiy usıl. Zamanagóy
romanlarda retrospekciyanıń yad, gúrriń, ápsana, epigraf formaları bar.
Retrospekciya – yad
bunda
qaharman óz ótmishinde júz bergen, sanasına sinip ketken waqıyalardı esleydi.” [7:182]
M.Nızanov “Aqıret uyqısı” povestinde retrospekciya-yad usılın hám yad xronotopın qatar
qollana alǵan.
Yad xronotopınıń “Aqıret uyqısı” povesttindegi tiykarǵı xizmeti – syujet hám
kompoziciyanı shólkemlestiriw. Bul sózimiz tómendegi mısalda óz tastıyıqlawın tabadı:
“Embergen qotır qolların tartıp alıp, Ótemurattıń bas ushına kelip otırdı. Negedur balası Ájimurat
ta, aqlıǵı Asqar da, doktor da bul waqları joq edi. Kerek deseń jayda kórinbeydi. Hámme jaq
sırdanday dala. Aspanda appaq bultlar anayaqtan mınayaqqa zınǵıp kóship júr. Bálkim Ótemurat
ISSN:
2181-3906
2024
International scientifijournal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 4 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
230
kelmediǵo dep kútip turǵan shıǵar bul bultlar. Kútsin, házir baradı.
Tek Embergen qotır menen
qońsılıq jılların bir esine túsirip alsın...
”
[2:15]
Bul qatarlar povesttiń 1-bóliminiń sonıńda keltirilip, basqa orınlarda bayanlawshınıń
bunday
“eske túsirip alsıń”
degen túsinigi ushıraspaydı. Óytkeni, usı orınnan soń yad xronotopı
iske túsedi hám bayanlawshı waqıyalardı sırtta turıp bayanlaydı, waqıyalar óz-ózinen bolıp
atırǵanday bolıp oqıwshıǵa seziledi. Bul da jazıwshınıń kompoziciya qurıw sheberliginen bolıp
tabıladı. “ ...yad xronotopı shıǵarma kompoziciyasıń shólkemlestiredi, yaǵnıy shıǵarma tolıǵı
menen qaharman eske túsiriwleri shınjırınan ibárat boladı.” [5:132]
“Aqıret uyqısı” povestinde Ótemurat ótken ómirin balalıq jıllarınan baslap, ǵarrılıq jıllarına
shekem yadına túsiredi hám mine usı eske túsiriwler shıǵarmanıń tiykarǵı syujetine aylanadı. Bul
syujet yad xronotopı járdeminde qurılıp, bunda bayanlawshı, Ótemurat hám basqa personajlar
háreketi kózge túsedi. Ótemurattıń hám de basqa personajlardıń xarakterleri, ómirindegi
waqıyalar, qıyınshılıq hám qılmısları mine usı yad xronotopı járdeminde ashıladı, bayanlanadı.
Olardıń bárshesi Ótemurattıń ómirindegi waqıyalar menen baylanıstırıladı.
Juwmaqlap aytqanda, “Aqıret uyqısı” shıǵarmasında yad xronotopı shıǵarmanıń tiykarǵı
syujetin payda etiwde, shıǵarma kompoziciyasıń tartımlı hám qızıqlı bolıwında kórkemlik xizmet
atqarıp tur.
REFERENCES
1.
Бахтин М. М. Формы времени и хронотопа в романе. // Вопросы литературы и
эстетики. Исследования разных лет. Москва, «Художественнаялитература», 1975.
2.
Нызанов М. Ақырет уйқысы. Нөкис, “Қарақалпақстан” , 2009.
3.
Оразымбетов Қ. Тынышсыз руўх толғаныслары. Алғы сөз. Нызанов М. Ақырет
уйқысы. Нөкис, “Қарақалпақстан” , 2009.
4.
Тemirbolat A.B. Kategorii xronotopa i temporalnogo ritma v literature. Monografiya.
– Kazaxstan: Almati, 2009.
5.
Tórayeva B. Xronotop shakllari olam tasvirini qayta yaratish vositasi sifatida //
O’zbekistonda xorijiy tillar. –2022. –№1(42). –B. 146-168.
6.
Tórayeva B. Xronotop poetikasining o’ziga xos xususiyatlari // FarDU. ILMIY
XABARLAR. – 2022. –№3. –B. 127-133.
7.
Tórayeva B. Чингиз Айтматов романларида хронотоп поэтикасининг қиёсий-
типологик тадқиқи // Buxoro davlat universiteti ilmiy axboroti. – 2023. –№10. – B. 180-
184.
