ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 12 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1149
TÚRKISTANDA ZAMANAGÓY SÚWRETLEW ÓNERIŃIŃ QÁLIPLESIWI
Esebaev Sadıq Maratovich
Berdaq atındaǵı Qaraqalpaq Mámleketlik Universiteti oqıtıwshısı
https://doi.org/10.5281/zenodo.10429379
Annotatsiya. Bul maqalada XX ásir baslarındaǵı sociallıq-siyasiy hám materiallıq turmıs,
Ózbekstanda reńli súwret janrıniń qáliplesiwi, batıs kórkem óneri tásiri haqqında sóz etilgen.
Gilt sóz: materiallıq turmıs, reńli súwret, kórkem óner, metodlar, Portret janri.
THE FORMATION OF MODERN ART IN TURKESTAN
Abstract. This article talks about socio-political and cultural life at the beginning of the
20th century, the formation of the color painting genre in Uzbekistan, and the influence of Western
art.
Key words: cultural life, color painting, art, methods, portrait genre. The formation of
modern art in Turkestan
СТАНОВЛЕНИЕ СОВРЕМЕННОГО ИСКУССТВА В ТУРКЕСТАНЕ
Аннотация. В данной статье рассказывается об общественно-политической и
культурной жизни начала XX века, становлении жанра цветной живописи в Узбекистане,
влиянии западного искусства.
Ключевые слова: культурная жизнь, цветопись, искусство, методы, портретный
жанр.
XX ásir Ózbekstan reńli súwretida usı janrınıń qáliplesiwi quramalı hám ayriqsha keshti.
Ol jaǵdayda 1920 -1930 jıllar portreti spetsifik ózgeshelikke iyeligi, stilistik tárepten reń-
barangligi menen ajralıp turadı. Milliy reńli súwret mektebiniń júzege keliwindegi dáslepki dáwir
aynalǵan bul processda milliy miyraslar hám de Batıs kórkem óneri tásiri menen baylanıslı jańa
tendentsiyalar kórinetuǵın bolǵan hám olar bólek izertlew teması retinde úyrenilmagan. Bul jaǵday
ámeldegi mashqalanı janr qásiyetlerinen kelip shıqqan halda, zamanagóy kórkem ónerdegi
izertlew metodları, pánler ara jantasıw tiykarında qaytaldan analiz qılıw zárúr ekenligin kórsetip
atır.
Jas reńli súwret mektepler qatarında Ózbekstan reńli súwreti da jedel súwretda keshken
qáliplesiw dáwirin basıp ótti. Ol jaǵdayda Latin Amerikası, Bolqon mámleketlerinde baqlanǵan
ulıwma kórkem processler menen uqsas hám usı waqıtta ayrıqsha tárepler kórinetuǵın bolǵan. Bul
ayriqshalıqtı regional sheńberde de kóriw múmkin. “Oraylıq Aziya reńli súwretinń genezisin ishki
kórkem processler emes, tariyxıy -siyasiy faktorlar belgilep bergen”.
1917 jılda Rossiyada júz bergen socialistik revolyuciya borınǵı imperiya quramına kirgen
region xalıqlarınıń dástúriy turmıs formasında keskin burılıs jasadı. Quramalı sharayatta keshken
bul ózgerisler jámiyette jańa kórkem ań qáliplesiwine alıp kelgen modernizaciya procesine,
Evropa kórkem mádeniyatına tán kórkem óner túrleri, dáskekli reńli súwret jáne onıń tiykarǵı
janrlarınan biri esaplanǵan portret qáliplesiwi ushın jol ashtı.
A.A.Hakimov belgilegeni sıyaqlı, jańa dóretiwshilik túrlerin sıńırıw qanshalar qatań hám
operativ kóriniste ámelge asırılmasın, diniy hám materiallıq yadtı pútkilley óshiriwdiń ılajı joq edi.
Ózbekstan aymaǵı Oraylıq Aziya regionınıń social-materiallıq orayı sıpatında zárúrli rol oynaǵan
hám XIX ásirdiń ekinshi yarımınan baslap, Rossiyadan keliwdi baslaǵan xudojnikler tiykarlanıp
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 12 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1150
Samarqand, Buxara, Tashkent sıyaqlı iri qalalarda dóretiwshilik etken. Ótken ásirdiń 20 jıllarında
usı process jáne de kúsheyip, ayriqsha dóretiwshilik ortalıq júzege keldi. Bul dáwirde Ózbekstanǵa
kelgen xudojniklerdiń kóp bólegin revolyuciyanıń dáslepki jıllarında birinshilik etken hám formal
tájiriybelerdi jaqlaǵan avangard aǵıslarına beyim dóretiwshiler shólkemlestirgenin bólek atap
kórsetiw kerek.
Olardıń hár biri individual dóretiwshilik orientaciyalarǵa iye bolǵanına qaramay, region
xalıqlarınıń bay materiallıq miyraslarına qızıǵıwshılıq bildirgen. Sol menen birge, jańa túzm ilgeri
súrgen materiallıq siyasat dáslepki jılları avangard aǵısları menen birge, reńli súwrette “milliy
tús”tiń sáwleleniwde de jaqlaǵan (A.Lonacharskiy). Xudojnikler alıp barǵan dóretiwshilik
izertlewleri milliy miyraslar menen baylanıslılıqta keshken bolıp, zamanagóy kórkem aǵıslar kóp
jaǵdaylarda “shıǵıslıq” kóriniste qayta aytılǵan. Portret janrıda bul túrli dástúrler tásirin
sáwlelendirgen portret-tip formasında kórinetuǵın boldı.
Social -materiallıq aylanıwlar shaxs túsinigine monasábetti tupten ózgertirip, xudojnikler
dóretiwshiliginde “jańa dáwir qaharmanı”, onıń jaqtı ańlatpası esaplanǵan portret janrına itibardı
kúshaytirgan. Usı waqıtta usı process túrli dóretiwshilik orientatsiyalrga iye xudojniklerdi region
xalıqlarınıń bay materiallıq miyraslarına itibar qaratıwǵa odaganin kóremiz. Evropa tipidagi jańa
kórkem óner túrlerin sıńırıw qanshalar qatań hám operativ kóriniste ámelge asırilmasin, diniy hám
materiallıq yadtı pútkilley óshiriwdiń ılajı joq edi.
Bonı Ózbekstanda jańa reńli súwret mektepke tiykar salǵan jergilikli hám de Rossiya
xudojnikleri jaqsı anıqlaǵan. Olardıń dóretiwshiligi milliy miyraslar menen baylanıslılıqta keship,
Batıs kórkem ónerinen kirip kelgen aldıńǵı kórkem aǵıslar “shıǵıslıq” kóriniste qayta aytılǵan.
Portret janrida bul process túrli dástúrler sintezi formasında kórinetuǵın boldı.
Ózbekstan reńli súwretinde portret janrınıń qáliplesiw qásiyetlerine itibar qaratqan dáslepki
izertlewshilerdiń joqarıdaǵı izertlewlerge alıp kelgen materiallıq -social faktorlarǵa socialistik
realizmge alıp baratuǵın “ótiw dáwiri” retinde qaraǵan. A. Abdullaev, A. Roziqov, B. Sırlasiy, A.
Toshkenboev sıyaqlı jas xudojnikler islegen portretlerdi sol kesimde kórip shıǵılsa, “olardıń
dóretiwshiligindegi tiykarǵı qıyınshılıq insandı átiraptaǵı waqıyalıqqa bekkem baylanıslı quramalı
psixologiyalıq álemi menen birge súwretlew mashqalası menen baylanıslı” (2. 95. 58) lıǵı málim
boladı. Biraq bul dáwirde Ózbekstanǵa Rossiyadan kelgen xudojniklerdiń salmaqlı bólegi
qáliplesken dóretiwshiligine qarawlarǵa iye bolǵanın umıtpawı zárúr.
Sol sebepli bul dáwirde túrli birlespe hám gruppalarda jıynalǵan reńli súwret ustalarınıń
tiykarǵı bólegi ushın realistik kórinistegi dástúriy portretlerdi jaratıw máselesi baslanǵısh áhmiyet
kásip etpegen. Borınǵı birlespe orayındaǵı xudojniklerden ayrıqsha túrde, Turkistan regionında
reńli súwret ustaları ideologiyalıq basımnan salıstırǵanda erkin sharayatta dóretiwshilik etken.
1920-1930 jıllar reńli súwretinde kózge taslanıwshı miyrasxorlıq principin region kórkem ónerin
úyrengen dáslepki izertlewshilerden biri V.Chepelevta belgilegen.
Shıǵıs kórkem ónerine tán dekorativ-ornametal dástúrlerdi tereń baqlaw etken izertlewshi
insan obrazınıń realistik ańlatpasın islam kórkem estetikasına tiykarlanǵan dóretiwshilik
kriteryalarǵa uyqastırıw qıyınlıǵın tán aladı. Biraq xudojnikler dóretiwshiliginde, atap aytqanda,
portret janrındaǵı dóretpelerde milliy miyraslar, avangard aǵısları tásiri bar ekenligin tastıyıqlaydı.
“Jańa ideyalarǵa bay dekorativ stil' — Ózbekstan kórkem óneriniń tiykarǵı rawajlanıw jolı”ga
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 12 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1151
aylanıp, “bul ortalıqta Shıǵıs dúnyasınıń impressionistik hám de romantik talqını sol aǵıslar hám
hátte naturalizm da óz-ara kesilisken”.
XX ásirdiń 30 jıllarından kúsheyiwdi baslaǵan ideologiyalıq basım, kórkem dóretiwshilik
tarawlarınıń reglamentatsiyasi ámeldegi portret formalarına salıstırǵanda kelispewshiliklerdi
kúshaytirdi. Izertlewshilerdiń usı dáwir socialistik realizmge alıp baratuǵın “ótiw basqıshı” retinde
bir tárepleme qarawǵa májbúr bolǵanlar.
Ámelde bolsa “Mastera Novoga Vostoka” (1926 -1932 jıllar ), “ARIZO” (1929 -1932 jıllar
), A.Volkov brigadası (1931-1932 jıllar ) sıyaqlı birlespe hám gruppalarda dóretiwshilik etken
xudojnikler ushın realistik talqindagi portretlerdi jaratıw máselesi baslanǵısh áhmiyet kásip
etpegen. Birlespe orayındaǵı xudojniklerden ayrıqsha túrde, Oraylıq Aziyadaǵı reńli súwret
ustaları ideologiyalıq basımnan salıstırǵanda erkin sharayatta dóretiwshilik etken.
1932 jılda basqarıw principi talaplarına juwap bermegen dóretiwshilik birlespe hám
gruppalar iskerligi tamamlanılǵanına qaramay, 1934 jılda Moskvada ótkerilgen Ózbekstan
xudojnikleriniń kórgizbesi formal talqınlar qollanıwda dawam etkenin kórsetken. Bul jaǵday
portret janrında baqlanǵan dekorativ (A.Volkov, O. Tatevosyan, O'.Tansiqbaev, A. Podkovirov,
M. Kurzin, N. Karaxan, Ye. Koravay, B. Pestinskiy A. Siddiqiy), retrospektiv (A. Isupov, A.
Nikolaev (Usta Mo'min), G. Nikitin, V. Markova), realistk hám impressionistlik (P. Beńkov, V.
Rojdestvenskiy, M. Arinin, V. Ufimtsev, L. Abdullaev, A. Abdullaev, B. Sırlasiy, L. Nasriddinov)
jantasıwlar ótkinshi ózgeshelik emes, bálki xudojnikler óz aldına qoyǵan individual
dóretiwshiligine wazıypalar nátiyjesi ekenin tastıyıqlaydı.
Usı dóretiwshiligin tendenciyalarǵa ataq beriwde júzege kelgen tiykarǵı mashqala:
socialistik realizm ústin turatuǵınlıǵına tiykarlanǵan qatań dóretiwshilik kriteryalar ámeldegi
portret formaların “formalızm” retinde keskin qaralawdı talap etkeni menen baylanıslı edi. Mısalı,
“A. N. Volkovtı ótken zamandı ideallastırıw hám jámiyettegi revolyuciyalıq ózgerislerge bolǵan
beyparıq ushın emes, bálki ózbek miynetkeshleri obrazların “tenteknama tústegi ańsız józli
jaradarlar” retinde sáwlelendirgeni ushın sın pikir bildirdi.” (2. 69, 5). A. Nikolaev, M. Kurzin, V.
Markova, O’.Tansıqboev, A. Podkovirov sıyaqlı xudojnikler ilgeri súrgen portret formalarına da
sonday bir jaqlama baha berilgen.
Jámiyet sociallıq-siyasiy hám ekonomikalıq ómiriniń ayriqsha qásiyetleri onıń ruwxıy
salasında ız qaldırdı. Mádeniyat salasındaǵı siyasat kommonistlik ideologiyanı pútkilley
tastıyıqlaw, tariyxıy túbirlerden, milliy topıraqtan ajıratıwǵa qaratılǵan edi. Bul klasıy jantasıwǵa
tiykarlanǵan hám jergilikli xalıq ómiriniń keń kólemdegi ózgerisler menen birge kelgen.
Joqarıda belgilengenindey, Ózbekstan aymaǵı Oraylıq Aziya regionınıń social-materiallıq
orayı retinde zárúrli rol oynaǵan hám XIX ásirdiń ekinshi yarımınan baslap, Rossiyadan keliwdi
baslaǵan xudojnikler tiykarınan Samarqand, Buxara, Tashkent sıyaqlı iri qalalarda dóretiwshilik
etken. Bul orında 1920-1930 jıllarda Samarqand qalasında júzege kelgen do'retiwshiligine
ayrıqsha bólek toqtalıp ótiw kerek.
XX ásir baslarında Orta Aziyada rus súwretlew ónerine tiykarlanıp reńli súwret hám
grafikada kórinetuǵın boldı. Bonda portret janri da bekkem orın iyelegenin belgilep ótiw kerek.
Samarqandta bul dáwirde dóretiwshilik etken derlik barlıq rus xudojnikleri tárepinen jergilikli
xalıq wákilleriniń qatar etnografik portretleri jaratılǵan. Bul process az-azdan xojalıq kúndelik
turmıstı sáwlelendiriwden (N. Karazin, R. Zommer, S. Dudin) tap “Rus xudojnikler awqamı”nıń
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 12 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1152
“nusqa” dástúrine shekem rawajlandı. (S. Yudin, L. Bure, I. Kazakov). Mısalı, xudojnik I.
Kazakov birpara dóretpelerinde kóshpeli xudojniklerdiń ideologik realizmge jaqın bolǵan ushın
Turkistanda jeterlishe qabıl etilmedi hám jónelisti ózgertirip, etnografizm jańa aǵımına murájat
etedi.
Ózbekstan reńli súwretinń qáliplesiw procesi haqqında aytar ekenbiz, XX ásirdiń baslarına
shekem regionda tiykarlanıp xalıq ámeliy kórkem óneri keń rawajlanǵanın atap kórsetiw kerek.
Bonıń jergilikli xalıqtıń turmıs formasından bekkem orın iyelegen úy-ruwzıger predmetlerin, lipas
yamasa arxitektorshilik esteliklerin naǵıslar menen bezewde óz sawleleniwin tapqan.
Diywaliy dóretpe, aǵash hám hájje oymakarlıǵı, zergerlik, ǵalıdo'zlik, tigiwshilik kórkem
ónerine tiyisli júdá kóp úlgiler jetip kelgen. Regionda húkim surgen materiallıq-siyasiy ortalıq
sebepli professional kórkem óner túrlerinen reńli súwret, músinshilik, grafika kórkem óneri bul
dáwirde rawajlanbaǵan.
1918 jılda Tashkentte Turkistan wálayat kórkem mektep shólkemlestirilip, onıń
oqıtıwshıları arasında S. P. Yudin, I. S. Kazakov, V. K. Razvadovskiy, Z. Chernyavskaya,
A.N.Volkov, A.V.Isupov, M. E. Novikov hám basqalar bar yedi. Oqıw programması S.P.Yudin
qatnasıwında Rossiya kórkem óner mektepleriniń úlgili programması tiykarında dúzilgen. 1920-
jıllarda Turkistan wálayat kórkem mektep Tashkent kórkem mektepke aylantırildi. Bul mektepte
tárbiyalanıwshıları arasında keyinirek Oraylıq Aziyadaǵı milliy reńli súwret mektepleriniń
tiykarlawshılarına aynalǵan N. Karaxan, Ye. Makeev, B. Lavrenev, M. Kupriyanov, S. Chuykov
sıyaqlı bolajaq xalıq xudojnikleri bar edi.
Keyinirek bolsa bonday kórkem mektep Samarqandda da L. Bure hám B. Virshnevskiy
ǵayratı menen dúzildi hám ol óz aldına bir neshe wazıypalardı qoydı. Birinshiden oqıw
programmasın pútkilley jańalash. Ol jaǵdayda turmısqa, tábiyaatqa jaqınlastırıw. Tálimdi muzey
úlgilerinen nusqa kóshiriwden emes, bálki tábiyaat, insan hám haywanlardı úyreniwden baslaw;
ekinshiden mektepke intalı, ıqlaslı jaslardı keńlew qosıw; úshinshiden studentlerdi ideologiya
jolında tárbiyalaw.
Oqıw dástúrine plener shınıǵıwları kirgizildi. Bul jaslardıń sheberligin jáne de asırıw ushın
xizmet etiwi kerek edi. Shınıǵıwlar Samarqand shetindegi baǵlarda ótkerilar edi. Plener
shınıǵıwları dawamında islengen nusqalar kórgezmesi tóziletin edi, hár bir dóretpe jetiskenligi
hám kemshiligi haqqında dodalawlar boldı. Xudojnik G.Nikitin atap ótiwinshe: hár bir studenttiń
reńli súwret hám sızılmatasvirdagi individual qásiyetleri júzege shıǵarılıp, bólek itıbar qaratilar
edi. Bul bolsa studentke álbette onamlı tásir etedi.
Biraq Samarqand mektep iskerligi tómen jolǵa qoyılǵanı, maman kadrlardıń jetispewshligi
tez málim boldı. Bul mektepte portret danri boyınsha da shınıǵıwlar alıp barılǵanına qramay,
ámeliy nátiyjelera qanaatlanǵan dárejede bolmaǵan. Sol sebepli, 1920 jıllardan keyin Samarqand
kórkem mektep tarqalıp, onıń tiykarında bolsa studiya payda boldı. Ol jaǵdayda dáslepki
shınıǵıwlardı xudojnikler L. Bure, V.Sedovlar bergen. Keyinirek bul studiya Samarqand kórkem
bilim jurtına aylantırıldı. Onıń ideya avtorı hám tiykarlawshısı P.P.Beńkov edi.
P. Beńkov ustaxanası A. Abdullaev, L. Abdullaev, A. Rozikov, R. Temirov, M sıyaqlı
xudojniklerdiń haqıyqıy súwretlew sai'at sırların iyelewinde, átirap dógerekti tikkeley súwretlew
-plastik sáwlelendiriwde áhmiyetli basqısh bolıp xızmet etdi. P.Beńkovtıń Samarqand kórkem
texnikumındaǵı pedagogikalıq iskerligi Ózbekstan xudojniklik mektep qáliplesiwinde áhmiyetli
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 12 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1153
orın tutdı. Atap aytqanda 30 -jıllardıń ekinshi yarımında, partiyalıq sın pikirler basımı astında, 20-
30-jıllarda qáliplesken avangard ustaları ushın realizmdi “ózlestiriw” salmaqlı keshedi. Biraq sol
jıllarda milletimiz xudojnikleriniń jas áwladı ushın realistik principlerdi ózlestiriw basqa tıykarǵa
iye edi
.
Bul dáwirlerde Ózbekstan reńli súwretinng professional Evropa mektepke ótiw procesi
tábiyiy hám basqıshpa-basqısh, átirap daǵı haqıyqatlıqtı súwretlew hám plastik sáwlelendiriw usılı
menen tuwrıdan-tuwrı keshti. Sol kózqarastan aytıp ótiw kerek, P.Benkovtıń dóretpeleri joqarı
kórkem dárejede bul realistik principler menen genetikalıq baylanıstı saqlap qaladı.
Sonday-aq, 1929 jılda Samarqand qalasında O. K. Tatevosian átirapında birlesken
xudojnikler tárepinen súwretlew óner xızmetkerleri awqamı (ARIZO) dúzildi. 1930 jılda bul
awqam M. Kurzin baslıqlıǵında dúzilgen "Jańa Shıǵıs ustaları" toparın óz quramına qosıp aladı.
Ózbekstandaǵı barlıq xudojniklerdi birlestiriwdi óz maqseti dep jariya etken gruppaǵa Tashkent
bóliminiń birpara borınǵı aǵzaları da qosıldı.
ARIZO iskerligi menen 1930 jıldıń dekabrinde Samarqand hám Tashkentte " Izofabrika"
dúzildi. Izofabrika barlıq túrdegi islerdi - dáskekli dóretpelerdi jaratıwdan tartıp, diywallardı
kórkem súwretlewge shekem bolǵan islerdi atqardı. 1931 jılda ARIZO aǵzalarınıń dóretpeleri
Moskva daǵı ózbek kórkem óneri kórgizbesinde kórsetildi (5. 9.).
1920-1930-jıllarda keshken dóretiwshilik izertlewlerdi qaytadan kórip shıqqan zamanagóy
izertlewshilerdiń biri N.Ahmedova belgilegeni sıyaqlı, reńli súwrettiń genezisin ishki kórkem
processler emes, tariyxıy-siyasiy faktorlar belgilep bergen. Bul bolsa óz-ózinen anıq, reńli súwrette
portrettiń júzege keliwinde de zárúrli rol' oynaǵan. 1917 jılda region xalıqlarınıń turmısında keskin
burılıs jasaǵan revolyuciyalıq ózgerisler Ózbekstanda Batıs kórkem mádeniyatına tán dáskekli
reńli súwret jáne onıń tiykarǵı janrları qáliplesiwi ushın jol ashtı.
“Sol menen birge, áyne miniatyura kórkem óneri jergilikli xudojnikler ushın jańa sanalgan
dáskekli reńli súwrette kórkem ańlatpa tilin tabıwda zárúrli tayanıshqa, milliy dástúrlerdi
ózlestiriw ushın tiykarǵı derekke aylandı” (2. 97., 9 ). Bul izertlewler Samarqand qalasında 1920
jılda islengen Tariyxıy esteliklerdi qorǵaw hám remontlaw komiteti (Samkomtaris) de baslanǵan.
Shıǵıs kórkem óneri boyınsha iri qániygelerden biri Vasiliy Vyatkin basshılıq etken bul mekemede
professional arxeologlar, arxitektorı ónermentler menen birge, reńli súwret ustaları da iskerlik
júrgizgen.
Komitettiń xudojniklik filialıına basshılıq qılıw ushın ataqlı musavvir hám restavrator
Daniil Stepanov usınıs etilgen. Ózbekstan reńli súwretinde retrospektiv baǵdardaǵı tájiriybelerdiń
baslanıwı naǵız ózi dóretiwshi iskerligi menen baylanıslı. Átirapında Aleksey Isupov, Nikolay
Mamontov, Usta Mo'min, Viktor Ufimtsev sıyaqlı uqıplı xudojniklerdi jıynaǵan tájiriybeli qániyge
basshılıǵında Samarqandda ayrıqsha do'retiwshiligik topar qáliplesken. Onıń aǵzaları
D.Stepanovtıń qala qasınan kireyge alınǵan baǵ-háwlisinde jasaǵan.
Bul jerde K. Petrov-Vodkin, A. Samoxvalov sıyaqlı belgili xudojnikler de qonaq bolıp
turǵan. Italiya Renessansı bilgiri D.Stepanov olardı ótken zaman xudojnikleri qollaǵan súwret
texnikları menen jaqınnan tanıstırıp barǵan. Sol sabaqlar A. Nikolaevtı qattı júzege súwret sızıw
usılı — temperaga shaqırıq etiwge ondew qılǵanı anıq. Bul haqqında V. Ufimtsevte óz yadlarında
jazıp qaldırǵan. Súwretshi názerinde, “Olardıń tili bir edi”, “birge sırlasıp, birge qayǵıradı.” (2. 9
2).
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 12 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1154
20 -30 jıllardan respublika kórkem óneri jáhán realistik klassiklari miyrasların úyreniw
tiykarında “sotsializm” qurıw ideyası menen qayta qurallanǵan, turmıstı alǵa súrgen jańa temalar
tiykarında rawajlandi. Realistik kórkem óner pozitsiyasini bekkemlenip, ózine keń jol ashıp beredi.
Baqlawlar sonı kórsetedi, 30 jıllarda Ózbekstanda dóretiwshilik etken xudojnikler arasında
P.Beńkovtıń súwretlew óneri realistik principler menen genetikalıq baylanıstı joqarı kórkem
dárejede saqlap qaldı. Eger ilgeri Ózbekstan súwretlew óneriniń túrli baǵdarları arasında P.
Beńkovtıń súwretlew óneri poziciyası onsha sezilerli bolmaǵan bolsa, 30 jıllar aqırına kelip,
realizmniń jetekshi ideyaları kórkem ónerde bekkem orın iyelegen dáwirde onıń poziciyasi barǵan
sayın bekkemlenip, jas xudojniklerdiń qáliplesiwine tásir kórsete berdi.
1926 jılda Tashkent degi oraylıq muzey qasında (AXRR) xudojnikler kórkem
do'retiwshiligi studiyası dúzildi. Sol jılı Ózbekstanda rus awqam aǵzalarınan ibarat eń jaqsı
xudojnikleri jiberildi. Olarǵa Orta Aziya xudojniklerine milliy kórkem ónerdi rawajlandırıwda
járdem beriw hám materiallar toplaw wazıypası júkletilgen edi. Ózbekstanda islegen V.Yakovlev,
S.Rjańana, P. Kotov sıyaqlı rus xudojnikleri Ózbekstan kórkem óneriniń rawajlanıwına málim
dárejede úles qostı.
Tashkent xudojniklik bilim jurtına tiykar salınǵan kúnden baslap, jergilikli xalıq ushın jańa
esaplanǵan súwretlew kórkem óner túrlerin ózlestiriwi kerek bolǵan milliy kadrların tayarlaw
máselesi zárúrli áhmiyetke iye boladı. Bul tálim dárgayında milliy rantasvir kórkem óneri qaysı
joldan rawajlanıwı kerek, musolmanlardı qanday etip súwretlew kórkem ónerge qızıqtırıw,
“jergilikli oqıwshılarǵa” qaysı usıllar arqalı sabaq beriw tuwrısında kóp tartıs yuritilardi.
Bilim jurtınıń eki kózge kóringen pedagogı — xudojnikler M. Kurzin hám A.Volkov
ortasında “jergilikli xalıq wákilleri úlken kólemde hám realistik dóretpeler isley aladıma yamasa
tek dekorativ dóretpelerdi jaratılıwma ılayıqmi”, degen mazmondagi tartıslar baqlanadı. 1937 jıl
stalinizm ideologiyasınıń qattı basımı súwretlew kórkem óner ushın salmaqli keldi hám ol óz
taraqqiyo jolin ózgertirdi. Ideologiyalıq “tazalaw” hám “burjua formalıstlari”ga qarsı gúres
processinde Tashkent xudojniklik mektep kóplegen uqıplı tárbiyashılarınan ayrildi, olar arasında
M. Kurzin, A. Nikolaev hám basqalar da bar edi.
Juwmaq etken halda, sonı atap kórsetiw zárúr, 1920 -1930 jıllar reńli súwretinng
qáliplesiwinde tariyxıy -materiallıq faktorlar zárúrli, belgilep beretuǵın rol oynadı. Portret janrınıń
region kórkem majaniyatida óz ornın tabıwı bir tárepden jedel, basqa tárepden quramalı kóriniste
keshti. Bul birinshi náwbette jámiyet turmısında júz bergen túpkilikli ózgerisler, jańa ideologiyalıq
qarawlardıń keń rawajlanıwı hám bonıń nátiyjesinde jámiyette jańa shaxs túsiniginiń qáliplesiwi
menen tıǵız baylanıslılıǵı málim boladı.
Usı waqıtta 1920 -1930 jıllar reńli súwretiga baylanıslı jańa izertlewler ámelge asırılıp
atırǵanına qaramay, ámeldegi mashqalanining ulıwma úyrenilish darjasi qanaatlanǵan jaǵdayda
emes. Usı tárep portret janrınıń qáliplesiw qásiyetleri menen baylanıslı úyrenilmagan aspektlar,
atap aytqanda, tereń analiz etilmegen qatar tendentsiyalar bar ekenin kórsetip atır.
Áyne orında, tariyxıy -materiallıq faktorlardıń tásiri anıq izbe-izlikte keshpegen, kóp
jaǵdaylarda túrli faktorlar tásirinde ózgerip barǵanın da belgilep ótiw zárúr. Mısalı, jańa tózm ilgeri
súrgen materiallıq siyasat dáslepki jılları avangard aǵısları menen birge, reńli súwretda “milliy
tús”ning sáwlelendirilishini da jaqlaǵan (A. Lonacharskiy). Biraq XX ásirdiń 30 jıllarından
kúsheyiwdi baslaǵan ideologiyalıq basım, kórkem dóretiwshilik tarawlarınıń reglamentatsiyasi
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 12 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1155
ámeldegi portret formalarına salıstırǵanda kelispewshiliklerdi kúshaytirdi. Izertlewshilerdiń usı
dáwir sotsialistik realizmga alıp baratuǵın “ótiw bosiqichi” retinde bir tárepleme qarawǵa májbúr
bolǵanlar.
Onıń ushın 1920 -1930 jıllar kórkem mádeniyatında keshken processlerdi, olardıń reńli
súwret kórkem ónerine tásirin konkretlestiriw hám jańa dóretiwshilik materiallardı ilimiy
sheńberge kirgiziw zárúr. Bonda tiykarǵı itibar “jańa dáwir adami”ni sáwlelendirgen dekorativ
hám de eski dástúrler sinteziga aynalǵan retrospektiv portretlarga qaratılsa, tuwrı boladı, dep
oylaymiz. Sebebi, usı dóretpelerde jańa portret talqinlari sawlelengen bolıp, olar janr
sheńberindegi tiykarǵı tendtsiyalar menen baylanıslı.
Usı processda portret janrınıń keyingi rawajlanıwın belgilep bergen tariyxıy -materiallıq
faktorlar roli, olardıń ob'ektiv analiziga bólek itibar qaratıw kerek. Bul milliy portret kórkem óneri
haqqındaǵı ámeldegi ilimiy oyda sawlelendiriwdi keńeytiwge, reńli súwretda keshken
processlerde usı janrınıń rolin jáne de tereń ańǵarıwǵa járdem beredi.
REFERENCES
1.
Byashim Nurali va Shıǵıs sanʼatining zarbli musiqa mektepi. Ashxobod, 1991.
2.
Karlov G. Yo'ldosh hayoti. Toshkent. Jas qo'riqchi. 1987 yil
3.
Meyson M.E. Qulagan minora. Toshkent, 1968 yil
4.
Ufimtsev V. O'zim haqimda gapirganda. Xotira. M., Sovet rassomi 1973 yil
5.
Volkov va onıń shogirdlari. GMVdagi ko'rgazma katalogi. M., 1986 yil
6.
Allambergenovna A. R. THE MANIFESTATION OF EUROPEAN AND NATIONAL
TRADITIONS IN THE OPERA" GULAYIM" //International Journal of Philosophical
Studies and Social Sciences. – 2022. – Т. 2. – №. 2. – С. 185-187.
7.
Абатбаева
Р.
А.
ҚОРАҚАЛПОҒИСТОН
МУСИҚА
МАДАНИЯТИНИ
РИВОЖЛАНИШИДА МАШХУР БАСТАТОР Н. МУҲАММЕДДИНОВНИНГ
ЎРНИ //Oriental Art and Culture. – 2022. – Т. 3. – №. 1. – С. 648-653.
8.
АБАТБАЕВА Р. КОМПОЗИТОР НАЖИМАДДИН МУХАММЕДДИНОВ
ИЖОДИДА ТАРИХИЙ СИЙМОЛАР //Journal of Culture and Art. – 2023. – Т. 1. – №.
1. – С. 60-66.
9.
Tajimuratova S. FORMATION OF STUDENTS'SKILLS OF INDEPENDENT
PERFORMANCE THROUGH THE TEACHING OF ART HISTORY //Modern Science
and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 10. – С. 841-849.
10.
Saginbaevna T. S. FORMATION OF STUDENTS'SKILLS OF INDEPENDENT
PERFORMANCE THROUGH THE TEACHING OF ART HISTORY //Spectrum Journal
of Innovation, Reforms and Development. – 2022. – Т. 9. – С. 386-392.
11.
Sag’inbaevna T. S. Cultural Life in Uzbekistan during the Years of Independence //Spanish
Journal of Innovation and Integrity. – 2023. – Т. 18. – С. 39-41.
12.
Tajimuratova S. FORMATION OF STUDENTS'SKILLS OF INDEPENDENT
PERFORMANCE THROUGH THE TEACHING OF ART HISTORY //Modern Science
and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 10. – С. 841-849.
13.
Saginbaevna T. S. Management and study of culture and art. – 2022.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 12 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1156
14.
Тажимуратова Ш. С. САНЪАТШУНОСЛИК ФАНЛАРИНИ ЎҚИТИШ ОРҚАЛИ
ТАЛАБАЛАРНИНГ
МУСТАҚИЛ
ИШЛАШ
КЎНИКМАЛАРИНИ
ШАКЛЛАНТИРИШ. – 2023.
15.
Tajimuraova S. S. INFORMATION AND COMMUNICATIONS IN MANAGEMENT
//Journal of Integrated Education and Research. – 2022. – Т. 1. – №. 5. – С. 509-511.
