Noyabr, 2025-Yil
35
BOQIMANDALIKNI KELTIRIB CHIQARUVCHI OMILLARNING SOTSIOLOGIK
TAHLILI
Tadjibayeva Venera Sharafutdinovna
https://doi.org/10.5281/zenodo.17530833
Annotatsiya:
Ushbu maqolada boqimandalik hodisasining ijtimoiy mohiyati, uning kelib
chiqish sabablari va jamiyat taraqqiyotiga ta’siri sotsiologik nuqtayi nazardan tahlil qilingan.
Muallif boqimandalikni faqat iqtisodiy muammo sifatida emas, balki madaniy, psixologik va
ijtimoiy ong bilan bog‘liq murakkab ijtimoiy holat sifatida yondashadi. Maqolada oilaviy tarbiya,
ta’lim sifati, mehnat qadriyatlari, davlat siyosati hamda ommaviy axborot vositalarining ushbu
jarayonga ta’siri yoritilgan. Boqimandalikni kamaytirish uchun ijtimoiy faollik, shaxsiy
mas’uliyat va mehnatsevarlik qadriyatlarini mustahkamlash zarurligi asoslab berilgan.
Kalit so‘zlar:
boqimandalik, ijtimoiy ong, mehnat qadriyati, mas’uliyat, tarbiya, ishsizlik,
motivatsiya, sotsiologik tahlil, mustaqillik, ijtimoiy adolat.
Kirish:
Hozirgi davrda insoniyat ijtimoiy taraqqiyotining eng murakkab va ziddiyatli
bosqichida yashamoqda. Ijtimoiy-iqtisodiy tizimlarda kechayotgan o‘zgarishlar, axborot
texnologiyalarining jadal rivojlanishi, mehnat bozorining yangi talablari, shuningdek, ijtimoiy
hayotdagi qadriyatlar tizimining o‘zgarishi natijasida inson faoliyatining barcha sohalarida
yangicha yondashuv zarur bo‘lib qoldi. Ayniqsa, jamiyat a’zolarining mehnatga, mustaqil
harakatga, o‘z kuchiga ishonch va mas’uliyatga bo‘lgan munosabatlari qayta shakllanmoqda. Shu
jarayonda ayrim qatlamlarda “boqimandalik” kayfiyati kuchayib borayotgani sotsiologik tahlilni
taqozo etadigan dolzarb muammolardan biriga aylandi.
Boqimandalik — bu shaxsning o‘z hayotini boshqarish, mehnat orqali yashash va ijtimoiy
mas’uliyatni his qilish qobiliyatining sustlashuvi natijasida yuzaga keladigan ijtimoiy holatdir. Bu
hodisa insonning ruhiyati, qadriyatlari, iqtisodiy imkoniyatlari va ijtimoiy muhit bilan
chambarchas bog‘liq bo‘lib, u jamiyat taraqqiyotiga bevosita ta’sir etadi. Boqimandalikning
ildizlari faqat moddiy ehtiyoj bilan cheklanmaydi — u ma’naviy, madaniy va psixologik omillar
bilan ham shakllanadi.
O‘zbekiston sharoitida ham bu muammo turli ko‘rinishlarda namoyon bo‘lmoqda. Ijtimoiy
siyosatda aholining ehtiyojmand qatlamlarini qo‘llab-quvvatlash davlat siyosatining ustuvor
yo‘nalishlaridan biri bo‘lsa-da, ayrim hollarda bu yordam mexanizmlari noto‘g‘ri yo‘naltirilishi
natijasida “doim yordam kutish”, “tayyor narsaga o‘rganish” kayfiyati kuchaymoqda. Shu sababli,
boqimandalikni faqat iqtisodiy yordam tizimining oqibati sifatida emas, balki ijtimoiy ongda
shakllangan passiv hayot falsafasi sifatida ko‘rish kerak.
Boqimandalik fenomenining sotsiologik tahlili shuni ko‘rsatadiki, bu holat shaxs va
jamiyat o‘rtasidagi ijtimoiy aloqalarning sustlashuvi, mas’uliyat va mehnatsevarlik
qadriyatlarining zaiflashuvi natijasida yuzaga keladi. Har qanday jamiyatning barqaror rivojlanishi
fuqarolarning faolligiga, tashabbuskorligiga va o‘z hayoti uchun javobgarlikni his etish darajasiga
bevosita bog‘liqdir. Agar bu sifatlar pasaysa, jamiyatda “tashqi kuchdan kutish” psixologiyasi
paydo bo‘ladi. Natijada, inson o‘z mehnatini qadrlamaydi, ijtimoiy o‘zgarishlarda faol ishtirok
etmaydi.
Noyabr, 2025-Yil
36
Boqimandalik hodisasining ijtimoiy ildizlari tarixan chuqurdir. Ijtimoiy tizimlarda uzoq
yillar davomida shakllangan paternalistik boshqaruv modeli, ya’ni “davlat hamma narsani hal
qiladi” degan qarashlar inson ongiga singib qolgan. Mustaqillikdan so‘ng jamiyatda demokratik
tamoyillar qaror topgan bo‘lsa-da, ayrim qatlamlarda hanuzgacha eski dunyoqarash saqlanib
qolgan. Shu bois boqimandalikni bartaraf etish, avvalo, insonning fikrlash tarzini o‘zgartirish,
mustaqil qaror qabul qilish madaniyatini shakllantirish bilan chambarchas bog‘liqdir.
Boqimandalikning shakllanishiga oilaviy tarbiya, ta’lim tizimi, ommaviy axborot
vositalari, ijtimoiy siyosat va mehnat bozori muhitining o‘zaro ta’siri bevosita sabab bo‘ladi.
Masalan, oilada bolaga ortiqcha g‘amxo‘rlik qilinib, unga mustaqil harakat qilish imkoniyati
berilmasa, unda mustaqillik qobiliyati shakllanmaydi. U hayotda har bir narsani boshqalardan
kutishga o‘rganadi. Shu sababli, oilaviy muhit boqimandalikning birlamchi “ijtimoiy
laboratoriyasi” sifatida baholanadi.
Ta’lim tizimi esa bu jarayonning ikkinchi halqasidir. Agar ta’lim jarayonida o‘quvchi yoki
talaba mustaqil fikrlash, ijodkorlik, mas’uliyat va tashabbus ko‘rsatish imkoniga ega bo‘lmasa, u
keyinchalik jamiyatda ham passiv rolni egallaydi. O‘qituvchi va ta’lim muassasalari yoshlarni
mustaqil fikrlashga, hayotiy qarorlarni o‘zi qabul qilishga o‘rgatmasa, ularning ongida “tayyor
natijaga tayanish” fikri shakllanadi. Natijada, boqimandalik kayfiyati yoshlar ongiga singib
boradi.
Boqimandalik hodisasining iqtisodiy ildizlari ham muhimdir. Ishsizlik darajasining oshishi,
mehnat bozorida raqobatning yetarli emasligi, ba’zi sohalarda mehnatga yarasha haq to‘lanmasligi
insonlarda mehnatga bo‘lgan ishonchni susaytiradi. Inson o‘z mehnati natijasida barqaror hayotga
erisha olmasligiga amin bo‘lsa, u tashabbuskorlikni yo‘qotadi va faqat tashqi yordamni kutishga
o‘tadi. Bu holat jamiyatning iqtisodiy barqarorligiga ham tahdid soladi.
Sotsiologik tahlil shuni ko‘rsatadiki, boqimandalikni bartaraf etish uchun faqat moddiy
choralar ko‘rish yetarli emas. Eng avvalo, jamiyatda mas’uliyat, mehnatsevarlik, halollik va
tashabbuskorlik qadriyatlarini tiklash zarur. Inson o‘z mehnati orqali o‘z hayotini yaxshilash
mumkinligiga ishongan taqdirdagina, u faol pozitsiyani egallaydi. Shu boisdan, sotsiologiya
boqimandalikni shunchaki ijtimoiy muammo emas, balki madaniy va axloqiy inqiroz sifatida ham
o‘rganadi.
Bugungi kunda O‘zbekistonda amalga oshirilayotgan islohotlar ham fuqarolarning ijtimoiy
faolligini oshirishga, ularni tashabbuskorlik ruhida tarbiyalashga yo‘naltirilgan. Davlat tomonidan
yaratilayotgan imkoniyatlardan samarali foydalanish uchun har bir fuqaro o‘z hayoti uchun mas’ul
ekanini anglab yetmog‘i lozim. Chunki boqimandalik kayfiyati kuchaygan jamiyatda
islohotlarning natijasi to‘liq bo‘lmaydi.
Boqimandalik muammosining sotsiologik tahlili, shuningdek, uni kamaytirishning ijtimoiy
mexanizmlarini ishlab chiqishga yordam beradi. Buning uchun avvalo, ijtimoiy siyosatda “faol
yordam” tamoyilini joriy etish zarur, ya’ni insonlarga tayyor yordam emas, balki o‘z
imkoniyatlarini ishga solish uchun sharoit yaratish kerak. Shu tarzda fuqaroning mehnatga bo‘lgan
ishonchi, o‘z kuchiga tayanish hissi ortadi.
Boqimandalik — bu shunchaki iqtisodiy ehtiyoj emas, balki ijtimoiy ongdagi passivlik,
mas’uliyatdan qochish va hayotiy faollikning pasayishi natijasidir. Uni bartaraf etish uchun
Noyabr, 2025-Yil
37
oiladan boshlab ta’lim tizimigacha, davlat siyosatidan tortib ommaviy madaniyatgacha bo‘lgan
barcha sohalarda kompleks yondashuv zarur.
Shu sababli, mazkur maqolada boqimandalikni keltirib chiqaruvchi omillar sotsiologik
nuqtayi nazardan tahlil qilinadi. Maqsad – bu hodisaning ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy ildizlarini
aniqlash, uning jamiyatdagi oqibatlarini baholash hamda boqimandalikni kamaytirish bo‘yicha
taklif va tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat. Ushbu yondashuv orqali insonning faol hayotiy
pozitsiyasini shakllantirish, jamiyatda mas’uliyat, tashabbus va mehnat qadriyatlarini
mustahkamlash mumkin bo‘ladi.
Asosiy qism:
Boqimandalikning asosiy sabablari turlicha bo‘lsa-da, ularning barchasi
insonning ijtimoiy faoliyati bilan uzviy bog‘liqdir. Birinchi navbatda, ijtimoiy tizimdagi iqtisodiy
tengsizlik, ishsizlik va mehnat bozoridagi muvozanatsizlik bu muammoning ildizidir. Inson
mehnatiga yarasha moddiy rag‘bat olmasa, jamiyatda “mehnatsiz yashash” g‘oyasi ong ostida
shakllanadi. Bunday holatda shaxs o‘z harakatining natijasiga emas, balki boshqalarning yordami
yoki davlat tomonidan beriladigan yordamga tayanadi.
Shuningdek, boqimandalikning kuchayishiga oilaviy tarbiya uslublari ham ta’sir qiladi.
Agar bola kichikligidan mustaqil qaror qabul qilish, mehnat qilish, javobgarlikni his qilishga
o‘rganmasa, u ulg‘aygach ham tashabbussiz bo‘lib qoladi. Bu holat jamiyatda passivlik, ijtimoiy
loqaydlik, befarqlik kabi xususiyatlarning kuchayishiga olib keladi. Ta’lim tizimi esa bu jarayonda
muhim rol o‘ynaydi. Agar o‘quvchi yoki talaba ijodiy fikrlashga, muammolarni mustaqil hal
etishga o‘rgatilmasa, u o‘z kelajagini boshqalardan kutadi.
Ommaviy axborot vositalari ham boqimandalik kayfiyatining shakllanishiga ta’sir etuvchi
omillardan biridir. Reklama, serial va ijtimoiy tarmoqlarda yengil boylik, mehnatsiz muvaffaqiyat
targ‘ib qilinayotgan bir paytda, yosh avlodda mehnat qadriyatlariga nisbatan befarqlik paydo
bo‘ladi. Shu sababli sotsiologlar media madaniyatning shaxs ongiga ta’sirini chuqur o‘rganish
zarurligini ta’kidlaydilar.
Boqimandalikning ijtimoiy-psixologik ildizlari orasida motivatsiya tanqisligi, hayotdan
maqsad topa olmaslik, o‘zini jamiyatda foydali shaxs sifatida his qilmaslik holatlari ham muhim
o‘rin tutadi. Odam o‘z mehnatining natijasini qadrlamasa, unga nisbatan ijtimoiy rag‘bat tizimi
ham ishlamaydi. Shu bois, har bir insonda mehnatsevarlik, mas’uliyat va o‘z kuchiga ishonchni
shakllantirish muhim ijtimoiy vazifa hisoblanadi.
Boqimandalik jamiyatdagi ijtimoiy adolat tamoyillariga ham ta’sir ko‘rsatadi. Mehnatsevar
insonlar bilan mehnatsiz yashashga odatlangan qatlam o‘rtasida ziddiyat paydo bo‘ladi. Bu esa
ijtimoiy ishonch va hamjihatlikning pasayishiga olib keladi. Shu sababli, har bir demokratik
jamiyatda shaxsiy mas’uliyatni kuchaytirish, rag‘bat tizimini mukammallashtirish va teng
imkoniyatlarni yaratish boqimandalikni kamaytirishning asosiy yo‘nalishlaridan biridir.
Jamiyat taraqqiyotida sotsiologik yondashuv shuni ko‘rsatadiki, boqimandalikni bartaraf
etish faqat iqtisodiy o‘zgarishlar orqali emas, balki ijtimoiy ongni o‘zgartirish orqali amalga
oshadi. Har bir fuqaroda “men jamiyatga foyda keltiraman” degan tuyg‘u shakllangandagina
ijtimoiy barqarorlik va taraqqiyot ta’minlanadi.
Xulosa:
Boqimandalik – bu shunchaki iqtisodiy muammo emas, balki jamiyatning
ijtimoiy-madaniy muvozanatiga salbiy ta’sir ko‘rsatuvchi murakkab hodisadir. Uni kamaytirish
uchun har bir shaxsda mas’uliyat hissini, mehnatsevarlikni, mustaqil fikrlashni shakllantirish
Noyabr, 2025-Yil
38
zarur. Oila, ta’lim, ommaviy axborot vositalari va davlat siyosati bu borada muvofiqlashgan holda
faoliyat yuritishi lozim.
Har bir fuqaro o‘z hayoti uchun mas’ul ekanini anglagandagina, boqimandalik kayfiyati
o‘rnini tashabbuskorlik, ijodkorlik va ishonch egallaydi. Jamiyatdagi ijtimoiy ong o‘zgarar ekan,
fuqarolarning faol hayotiy pozitsiyasi shakllanadi. Natijada, iqtisodiy va ma’naviy barqarorlik
mustahkamlanadi, inson o‘z mehnati bilan farovon hayotga erishish mumkinligini chuqur
anglaydi.
Boqimandalikni yengish yo‘lidagi eng muhim omil – bu tarbiya va ma’rifatdir. Chunki
faqat ongli, mas’uliyatli va mehnatsevar insonlargina jamiyatni taraqqiyot sari yetaklay oladi. Shu
boisdan, boqimandalikka qarshi kurash – bu avvalo insonni o‘zgartirish, uning fikrini,
dunyoqarashini va ijtimoiy ongini yuksaltirish jarayonidir.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Giddens A. “Sociology”. Polity Press, 2018.
2.
Weber M. “The Protestant Ethic and the Spirit of Capitalism”. Routledge, 2005.
3.
Karimov I. “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch”. Toshkent: Ma’naviyat, 2008.
4.
Parsons T. “Social System”. The Free Press, 1951.
5.
Norbekov M. “Odam va ijtimoiy ong”. Toshkent, 2019.
6.
Durkheim E. “The Division of Labor in Society”. New York: Free Press, 2014.
