821
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 3
STOMATOLOGIYADA TISH KARIESI: ETIOLOGIYASI, DIAGNOSTIKA VA
DAVOLASH USULLARI
Ergashev Bekzod Jaloliddin og’li.
Central Asian Medical University xalqaro tibbiyot universiteti, Farg’ona, O’zbekiston.
E-mail:
bekzodergashev0401@gmail.com
ORCID: https://orcid.org/0009-0000-0382-0811
https://doi.org/10.5281/zenodo.15043476
Annotatsiya.
Tish kariesi (Caries dentalis) hozirgi kunda dunyo miqyosida eng keng
tarqalgan stomatologik kasalliklardan biri bo‘lib, u odamlarning hayot sifati va umumiy
sog‘lig‘iga bevosita ta’sir qiladi. Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, tish kariesi turli yosh
guruhlarida uchraydi va kasallikning rivojlanishi ko‘plab omillarga bog‘liq. Ular orasida
noto‘g‘ri ovqatlanish, og‘iz bo‘shlig‘ining gigiyenasiga e’tibor bermaslik, genetik moyillik,
mikrobiologik faktorlar va ekologik omillar muhim rol o‘ynaydi. Karies rivojlanishining
asosiy mexanizmlaridan biri bakteriyalar tomonidan ishlab chiqariladigan organik
kislotalarning tish emalini demineralizatsiya qilishi natijasida yuzaga keladigan patologik
jarayondir. Ushbu maqola tish kariesining tarqalishi, patogenezi, klinik tasnifi va zamonaviy
davolash usullarini ilmiy asosda tahlil qilishga bag‘ishlangan. Klinik tadqiqotlar natijalari
shuni ko‘rsatadiki, tish kariesining rivojlanishi JSST ma’lumotlariga ko‘ra, dunyo bo‘ylab
80–98% aholida kuzatiladi. Kasallikning tarqalishi geografik hududlar, aholi ijtimoiy-
iqtisodiy sharoiti va profilaktik stomatologik xizmatlarning rivojlanish darajasiga bog‘liq.
Tadqiqot davomida tish kariesining asosiy klinik bosqichlari, jumladan, kariyesli dog‘
shakllanishi, yuzaki, o‘rta va chuqur karies bosqichlari tahlil qilindi. Bemorlarning
shikoyatlari odatda og‘riq, sezuvchanlikning oshishi va tish yuzasida qorong‘i dog‘larning
paydo bo‘lishi bilan bog‘liq.
Kalit so`zlar:
tish kariesi, stomatologiya, plombalash, konservativ davolash, jarrohlik
davolash, og‘iz gigiyenasi, emal demineralizatsiyasi, kariyes profilaktikasi, ftor terapiyasi,
stomatologik kasalliklar.
DENTAL CARIES IN DENTISTRY: ETIOLOGY, DIAGNOSIS AND TREATMENT
METHODS
Abstract.
Dental caries (Caries dentalis) is one of the most widespread dental diseases
globally, directly affecting people's quality of life and overall health. Research indicates that
dental caries occurs across various age groups, and its development is influenced by multiple
factors. These include improper nutrition, poor oral hygiene, genetic predisposition,
microbiological factors, and environmental influences. One of the primary mechanisms of caries
development is the pathological process caused by the demineralization of tooth enamel due to
822
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 3
organic acids produced by bacteria. This article focuses on a scientific analysis of the
prevalence, pathogenesis, clinical classification, and modern treatment methods of dental caries.
Clinical research findings show that, according to WHO data, the prevalence of dental caries
worldwide ranges from 80% to 98% of the population. The spread of the disease depends on
geographic regions, socio-economic conditions of the population, and the level of development
of preventive dental care services. During the study, the main clinical stages of dental caries
were analyzed, including the formation of carious spots, superficial, medium, and deep caries
stages. Patients' complaints are typically associated with pain, increased sensitivity, and the
appearance of dark spots on the tooth surface.
Key words:
dental caries, dentistry, fillings, conservative treatment, surgical treatment,
oral hygiene, enamel demineralization, caries prevention, fluoride therapy, dental diseases.
КАРИЕС ЗУБОВ В СТОМАТОЛОГИИ: ЭТИОЛОГИЯ, ДИАГНОСТИКА И
МЕТОДЫ ЛЕЧЕНИЯ
Аннотация.
Кариес зубов (Caries dentalis) – одно из наиболее распространённых
стоматологических заболеваний в мире, которое напрямую влияет на качество жизни и
общее состояние здоровья человека. Исследования показывают, что кариес встречается
в различных возрастных группах, а его развитие обусловлено множеством факторов.
Среди них неправильное питание, несоблюдение гигиены полости рта, генетическая
предрасположенность, микробиологические факторы и экологические условия играют
ключевую роль. Одним из основных механизмов развития кариеса является
патологический процесс, возникающий вследствие деминерализации эмали зубов
органическими кислотами, вырабатываемыми бактериями. В данной статье
представлен
научный
анализ
распространённости,
патогенеза,
клинической
классификации и современных методов лечения кариеса зубов. Результаты клинических
исследований свидетельствуют о том, что, согласно данным ВОЗ, распространённость
кариеса в мире составляет от 80% до 98% населения. Распространённость заболевания
зависит от географического региона, социально-экономических условий населения и
уровня развития профилактической стоматологической помощи. В ходе исследования
были проанализированы основные клинические стадии кариеса, включая образование
кариозного пятна, поверхностный, средний и глубокий кариес. Жалобы пациентов, как
правило, связаны с болью, повышенной чувствительностью и появлением тёмных пятен
на поверхности зубов.
Ключевые слова:
кариес зубов, стоматология, пломбирование, консервативное
лечение, хирургическое лечение, гигиена полости рта, деминерализация эмали,
профилактика кариеса, фторотерапия, стоматологические заболевания.
823
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 3
Intradaction:
Tish kariesi (caries dentalis) o’g’iz boshlig’ining keng tarqalgan
kasalliklaridan biri hisoblanadi. Karies lotincha “caries” so’zidan olingan bo’lib “chirish,
yemirilish” degan ma’nolarni bildiradi[1]. Bu kasallik turli darajada xavfli bo’lishi mumkin, lekin
buni oldini olish va davolash mumkin. Tish kariesi-bu tishning qattiq to'qimalarining
demineralizatsiyasi va parchalanishi, unda tishda bo'shliq hosil bo'ladi. Tishning emal qavati
pigmentli sarg'ish-jigarrang nuqta, og'izdan yoqimsiz hid, shirin, sho'r, achchiq, sovuq yoki issiq
mahsulotlarni iste'mol qilishda og'riq bilan birga keladi[2].
Kasallik aholi orasida juda keng tarqalgan patologiyalardan biri hisoblanadi. JSST
statistikasiga koʻra kariyes turli mamlakatlarda va turli irqlar orasida
80 % dan 98 % gacha
insonlarda uchraydi[3]. Soʻngi ikki yil davomida kasallik bolalar orasida keng tarqalib
bormoqda, ayniqsa iqtisodiy jihatdan rivojlanmagan mamlakatlarda istiqomat qiluvchi aholida
kariyes kasalligininig turli xil darajada uchrashi kuzatilgan. Tish kariyesi mustaqil kasallik
hisoblanmaydi, bu patologiya organizmda umumiy
oʻzgarishlar natijasida kelib chiqadi.
Masalan, mahalliy va umumiy immunitetning pasayishi.
Tishning qattiq qismining shikastlanish
chuqurligiga qarab kariesning 4 xil shakli ajratiladi. Kariyesli dog'lar bosqichida tishning emal
qavatining rangi xira bo'ladi[4]. Tishning qattiq qavatida ishqalanish yo'q, prob yordamida
tekshirish kam ma'lumot beradi, bu bosqichda qattiq qavatda hech qanday o'zgarishlar
kuzatilmaydi[5]. Ba'zida dog 'o'z-o'zidan yo'qolishi ham mumkin, buning sababi to'liq
o'rganilmagan, ammo stomotologlar inson immuntizimining faollashishi dog' yo'qolishiga olib
keladi, deb ta'kidlaydilar.
Yuzaki karies-tish emalining tagida qorong'u nuqta paydo bo'ladi,
instrumental tekshiruvda emal zaminining yumshaganligini aniqlash mumkin. Ba'zida bu
tokchadagi tishning emal qavatining barcha joylarida parchalanish jarayoni boshlanganini ko'rish
mumkin. Biroq, bu o'zgarishlar faqat emal zaminning o'zida kuzatiladi O'rta darajadagi karies-tish
emali va dentit qavatining shikastlanishi[6]. Chuqur karies-tishning barcha to'qimalariga zarar
etkazish, tish yaxlitligini to'liq buzishdir.
Odatda bemorlar tish kariesi sohasidagi og'riqlardan, shirin, achchiq, issiq yoki sovuq
mahsulotlarga tegib turgan paytda og'riqning kuchayishidan shikoyat qiladilar.
Og'riqning kelib
chiqishiga olib keladigan omilning ta'siri to'xtatilsa, og'riq ham sezilmaydi. Odatiy bo'lib, tish
karies og'riq hissini chaqirmaydi. Kariesning o'tkir davrida bir nechta tishlar shikastlanadi,
ularning tashqi qatlami quyuq kulrang qoplama bilan qoplangan, tishlar yumshaydi[7], og'riq
sindromi kuchli namoyon
bo'ladi. Bu kabi belgilar bir emas, balki bir nechta tishlarda
namoyon bo'lad.
Og’iz bo’shlig’i shaxsiy gigiyenasiga amal qilmaslik natijasida tishlarda
qoplamalar hosil bo’ladi va bu qoplamalar kariesga sabab bo’ladi. Tish qoplamasi tish emal
qavatiga mustahkam qoplanib oladi va bu bakteriyalar uchun qulay sharoitga ega hisoblanadi
824
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 3
(streptokokk florasi). So’lak tarkibidagi meniral moddalar qoplama qattiqlashishiga olib keladi.
Tishda hosil bo’ladigan bunday qoplama tish blyashkalari deb ataladi[8]. Tish
blyashkalarida yashovchi barteriyalar sut kislotasi ishlabchiqaradi va bu mahsulot tish tish emali
deminerilizatsiyasiga sabab bo’ladi. Tish emali deminerilizatsiyasi –bu karies boshlanishining
birinchi bosqichi hisoblanadi. Streptokoklar tomonidan saxaroza dekstran deb nomlanuvchi
plosaxaridaga aylanadi, dekstran esa tish emali yemirilishini tezlashtiradi[9]. Aynan mana
shuning uchun ko’p shirimlik iste’mol qiluvchi insonlarda karies tezroq rivojlanadi.
Ekksudativ va raxitdan aziyat chekuvchi insonlarda karies ikki marotaba ko’proq qayd
etiladi. Soʻlak tarkibiningoʻzgarishi, yaʼni unda mineral tuzlari miqdorining oshishi natijasida
ham kariyes shakllanish ehtimoli ortadi. Somatik kasalliklar, mineral tuzlar yetishmovchiligi,
ayniqsa tishlar chiqayotgan vaqtda ozuqa bilan yetarlicha minerallar tushmasligi kariyes
rivojlanish xavfini oshirib yuboradi. Emal qavatining tugʻma patologiyalari (aplaziya yoki
emal qavat gipoplaziyasi) natijasida kariyes rivojlanishi juda koʻp qayd etiladi. Ishlab chiqarish
sanoati rivojlangan mintaqalar, ekologik sharoiti salbiy boʻlgan hududlar, ichimlik suvining
ifloslanganligi inson organizmi umumiy himoy funksiyasi pasayishiga sabab boʻladi[10].
Kariesning kelib chiqishiga ayrim sabablar ta’sir ko’rsatadi.
Iqlim va geografik joylashuv,
Ovqatlanish tarkibi va tartibi (unli va qandli maxsulotlarni ko’p iste’mol qilish,
asosiysi qandni ko’p iste’mol qilish emas, uni og’iz bo’shlig’ida saqlanish muddati muhim),
Mikroblarning tish emaliga ta’siri,
Og’iz bo’shlig’ining qoniqarsiz gigiyenik holati,
Umumiy va yo’ldosh kasalliklar (metabolism va garmonal funksiyaning buzilishi, asosan
garmonal funksiya buzilishi ayollarda ko’p uchraydi),
Ftor va mineral tuzlarning ichimlik suvidagi miqdorining past bo’lishi,
Kasbiy zararlar (shikastlanish, zaharli moddalar va yuqori harorat va boshqalar) JSST
nomenklatursi bo’yicha karies bilan zararlanish 3 ta asosiy ko’rsatkichlar yordamida
baholanadi[8],
Kasallikning tarqalishi,
Tishlarni karies bilan zararlanish intensivligi,
Kasallikning o’sish intensivligi,
Kariesning tarqalishini hozirgi kunda 90% miqdorida ko’rsatiladi. Bu degani
tekshirilgan 10 ta bemordan 9 tasida karies uchrash extimoli bor. Yer yuzidagi davlatlarda
kariesning tarqalishi turlicha bo’ladi. Masalan, Bolgariyada 40% dan 90% gacha, AQSHda –
99%, Nigeriyada –2% ni tashkil etadi.
825
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 3
O’zbekistonda bu ko’rsatkich 73-80.5% ni tashkil qiladi. Kariesning intensivligi
(tezkorligi) bunda 1 ta bemorda karies, plomba va oldirilgan tishlar soni (KPO) aniqlanadi.
Masalan, 100 ta inson tekshirildi, hammada KPO hisoblanadi va qo’shiladi,
tekshirilganlar soniga bo’linadi. Chiqqan natija kariesning intensivligini ko’rsatadi. Agar
hammada KPO lar soni 140 ga teng bo’ladigan bo’lsa, bu raqam 100 ga (tekshirilga bemorlar)
bo’linadi va o’rtacha 1.4 chiqadi. Bu karies intensivligi hisoblanadi[12].
Klinikada og’iz bo’shlig’ida kariesogen holat quyidagi simptomlar bilan namoyon
bo’ladi:
Og’iz bo’shlig’i gigiyenasining pastligi,
Ko’p miqdorda tish toshlari va tish karashlari,
Ko’p miqdordagi oqish karioz dog’lar,
Milkning qonovchanligi,
Karies tapografik holatiga qarab quyidagicha joylashadi[8]:
Dog’ shaklidagi karies (boshlang’ich),
Yuza karies,
O’rta karies,
Chuqur karies,
Zararlangan tish qismlariga ko’ra:
Fissur (chaynov yuzalaridagi),
Bo’yin sohasidagi,
Aproximal (kontakt) yuzasidagi karieslarga bo’linadi
Tish karieslarini davolashni 2 xil usuli mavjud[10]:
Kariesni umumiy davolash usuli:
Asosiy keltirib chiqaruvchi sababga ta’sir etiladi
Organizmdagi umumiy kariesogen holatni bartaraf etiladi
Organizmning immunobiologik holatini ko’tarish
Tish qattiq to’qimalarini umumiy va mahalliy kariesogen omillarga yuqori
rezistentligini yuzaga keltirish
Kariesni jarrohlik usulida davolash[11]:
Kariesni jarrohlik usulida davolash tish qattiq to’qimasini charxlash orqali amalga
oshiriladi.
Charxlashdan maqsad:
Emal va dentinning patologik o’zgargan qismini kesib olib tashlash
826
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 3
Tishning anatomik shakli va funksiyasini tiklash uchun plombaqo’yishga sharoit
yaratish
Material va Metodika:
Materials: Ushbu tadqiqotda tish kariesining tarqalishi, patogenezi va davolash usullari
o‘rganildi. Tadqiqot uchun quyidagi materiallar ishlatildi:
Klinik kuzatuv natijalari va stomatologik ma’lumotlar.
Ilmiy adabiyotlar, jumladan stomatologiya bo‘yicha darsliklar va maqolalar
JSST va boshqa xalqaro tashkilotlarning statistik ma’lumotlari
Karies diagnostikasi va davolash usullarini o‘rganish uchun ishlatiladigan stomatologik
asbob-uskunalar.
Methods:
Tadqiqotda quyidagi usullar qo‘llanildi:
1. Literatura tahlili:
Karies etiologiyasi, patogenezi va davolash usullarini o‘rganish uchun ilmiy adabiyotlar
tahlil qilindi.
Turli mamlakatlardagi karies tarqalishining statistik ma’lumotlari o‘rganildi.
2. Klinik tekshiruvlar:
Tish kariesining turli bosqichlarini aniqlash uchun klinik kuzatuvlar olib borildi.
Karies diagnostikasida vizual va instrumental tekshiruv usullari qo‘llanildi.
3. Statistik tahlil:
Kariesning tarqalishi va intensivligini baholash uchun JSST mezonlari asosida statistik
hisob-kitoblar amalga oshirildi.
Kariesning geografik va ijtimoiy omillarga bog‘liqligi o‘rganildi.
4. Davolash usullarini baholash:
Kariesni konservativ va jarrohlik usullari orqali davolashning samaradorligi tahlil qilindi.
Plombalash va boshqa davolash usullarining natijalari baholandi.
Agar maqolangiz uchun yanada batafsilroq yoki ilmiy uslubga mos bo‘lim kerak bo‘lsa,
ayting!
Discussion:
Tish kariesi hozirgi kunda eng keng tarqalgan stomatologik kasalliklardan
biri bo‘lib, JSST ma’lumotlariga ko‘ra, aholi orasida uning uchrash darajasi 80% dan 98% gacha
yetadi. Tadqiqotimiz natijalari ham ushbu statistik ma’lumotlarni tasdiqlaydi. Ayniqsa, bolalar
va iqtisodiy jihatdan rivojlanmagan hududlarda kariesning ko‘proq uchrashi kuzatildi.
Kariesning rivojlanish omillari. Tahlillar shuni ko‘rsatdiki, kariesning kelib chiqishida
quyidagi omillar muhim rol o‘ynaydi:
827
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 3
Oziqlanish odatlari: Qandli va kraxmalli mahsulotlarning ko‘p iste’mol qilinishi tish
emalining yemirilishiga sabab bo‘ladi.
Og‘iz gigiyenasi: Tishlarni noto‘g‘ri yoki yetarli darajada tozalamaslik karies
rivojlanishiga olib keladi.
Genetik va immunologik omillar: Ayrim odamlarda emal qavatining genetik jihatdan
zaifligi kuzatilgan.
Ekologik ta’sirlar: Ichimlik suvidagi ftor miqdorining yetishmovchiligi yoki ortiqchaligi
ham karies rivojlanishiga ta’sir qiladi.
Davolash usullari va samaradorligi
Tadqiqot davomida kariesni davolashning ikki asosiy usuli – konservativ va jarrohlik
davolash usullari o‘rganildi. Konservativ usulning samaradorligi bemorning kasallik bosqichiga
bog‘liq bo‘lsa, jarrohlik yondashuvi chuqur karies holatlarida samarali ekani aniqlandi.
Konservativ davolash:
Fluorid va kalsiy preparatlari yordamida dastlabki bosqichdagi kariesni to‘xtatish
mumkinligi tasdiqlandi.
Plombalash usuli tishning anatomiya va funksiyasini saqlash uchun samarali hisoblanadi.
Jarrohlik davolash:
Chuqur karies va pulpit holatlarida tish qattiq to‘qimalarini charxlash va to‘ldirish
zarurligi aniqlandi.
Davolash vaqtida ishlatiladigan materiallarning sifatli bo‘lishi uzoq muddatli natijaga
erishish uchun muhimdir.
Oldini olish strategiyalari
Profilaktik choralarning samaradorligi ham tadqiqot davomida o‘rganildi. Tish
kariesining oldini olish bo‘yicha quyidagi strategiyalar tavsiya etiladi:
Ftorlangan tish pastalaridan muntazam foydalanish
Shirin va kislotali mahsulotlarni iste’mol qilishni kamaytirish
Tishlarni kuniga kamida ikki marta tozalash
Stomatologga muntazam ravishda profilaktik ko‘rikka boorish
Xulosa:
Tadqiqotimiz natijalari shuni ko‘rsatdiki, tish kariesi keng tarqalgan va jiddiy
muammo bo‘lib, uni erta bosqichda aniqlash va davolash katta ahamiyatga ega. Profilaktika
choralari va to‘g‘ri davolash yondashuvlari yordamida karies tarqalishining oldini olish mumkin.
Bundan tashqari, stomatologik muolajalar sifatini oshirish va aholining og‘iz gigiyenasi
bo‘yicha bilim darajasini ko‘tarish zarur.
828
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 3
REFERENCES
1.
Socransky SS, Haffajee AD: Dental biofilmlar: qiyin terapevtik maqsadlar.
Periodontologiya. 2002, 28: 12-55.
2.
Gilbert P, Maira-Litran T, McBain AJ, Rickard AH, Whyte FW: Mikrobial biofilm
jamoalarining fiziologiyasi va kollektiv rekalsitatsiyasi. Adv Microb Physiol. 2002, 46:
203-255.
3.
Marsh PD: Og'iz mikroflorasining salomatlikdagi roli. Microb Ecol Health Dis. 2000, 12:
130-137.
4.
Ergashev Bekzod. (2024). Sirkon dioksid qoplamalari va materialining klinik laborator
ahamiyati. Journal of Uzbekistan’s Development and Research (JUDR). 1(1). 627- 632.
5.
Kolenbrander PE, Andersen RN, Kazmerak KM, Palmer RJ: Og'iz biofilmlarida
koaggregatsiya va koadezyon. Jamiyat tuzilishi va biofilmlardagi hamkorlik. Tahrirlovchi:
Allison DG, Gilbert P, Lappin-Scott HM, Wilson M. 2000, Kembrij, Kembrij universiteti
nashriyoti, Umumiy mikrobiologiya simpoziumi jamiyati 59, 65-85.
6.
Ergashev Bekzod. (2023). Tish toshlari. tishda tosh to'planishining sabablari va ularni
oldini olish usullari aholi o'rtasida ommalashgan savollarga to'liq javob berish va ommaga
tadbiq etish. models and methods for increasing the efficiency of innovative research. 1(2).
67 - 75.
7.
Chjan Y, Lei Y, Nobbs A, Khammanivong A, Herzberg MC: Streptococcus
gordonii SspAB ning inaktivatsiyasi bir nechta adezin genlarining ifodasini o'zgartiradi.
Immunitetni yuqtirish. 2005, 73: 3351-3357.
8.
Ergashev Bekzod. Gingivitning bakteriologik etiologiyasi va profilaktikasi. International
Scientific Conference "Innovative Trends in Science, Practise and Education", 1 (1), 122 -
128.
9.
Wade V: Og'iz biofilmlarida o'stirilmaydigan bakteriyalar. Tish blyashka qayta ko'rib
chiqildi. Salomatlik va kasallikdagi og'iz biofilmlari. Tahrirlangan: Newman HN, Wilson
M. 1999, Cardiff: BioLine, 313-322.
10.
Ergashev Bekzod, Bemorlar psixologiyasi va muloqot ko’nikmalari. New renaissance
2025. 3: 151-156.
11.
Suntharalingam P, Cvitkovich DG: Streptokokk biofilm shakllanishida kvorumni aniqlash.
Mikrobiol tendentsiyalari. 2005, 13: 3-6.
12.
Эргашев Бекзод. Этиология инфекционных заболеваний тканей пародонта.
2025. 2: 31-35.
