2025
JANUARY
NEW RENAISSANCE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE
VOLUME 2
|
ISSUE 1
22
AVTOMOBILDA YUKLARNI TASHISHNI TASHKIL ETISH VARIANTLARI.
AVTOMOBIL TRANSPORTINING ISHLASHINI BAHOLASH UCHUN TEXNIK VA
EKSPLUATATSION KO'RSATKICHLAR
Babayev Nasim
Samarqand iqtisodiyot va servis instituti
“Marketing” kafedrasi dotsenti, i.f.n.
Ramazonova Maftuna Jahongir qizi
Samarqand iqtisodiyot va servis instituti talabasi
talabamirzayev@gmail.com
https://doi.org/10.5281/zenodo.14608576
Annotatsiya.
Ushbu maqolada avtomobilda yuklarni tashishni tashkil etishning samarali
variantlari tahlil qilinadi. Avtomobil transportining texnik va ekspluatatsion ko‘rsatkichlarini
baholash mezonlari, shuningdek, yuk tashish jarayonining iqtisodiy va ekologik jihatlari
o‘rganiladi. Maqolada texnik infratuzilmaning rivojlanishi, yuk tashish tizimining
optimallashtirilgan variantlari hamda O‘zbekiston Respublikasining avtomobil transporti
bo‘yicha qonunchiligiga tayangan holda huquqiy asoslar bayon etilgan. Tadqiqot uchun Harald
Gleissner & J.Christian Femerling: Logistics (basics – exercises – case studies) kitobi va www.itf-
oecd.org tomonidan taqdim etilgan yo‘l sektorining texnik-ekspluatatsion ko‘rsatkichlari bo‘yicha
ma'lumotlar
1
, shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi avtomobil transportida yuk tashish
to‘g‘risidagi qonun
2
asos bo‘lib xizmat qilgan.
Kalit so‘zlar:
transport logistikasi, yuk tashishni tashkil etish, avtomobil transporti, texnik
ko‘rsatkichlar, ekspluatatsion samaradorlik, o‘zbekiston qonunchiligi, yo‘l infratuzilmasi, yuk
tashish tizimlari.
Аннотация.
В данной статье анализируются эффективные варианты организации
грузоперевозок автомобильным транспортом. Изучены критерии оценки технических и
эксплуатационных показателей автомобильного транспорта, а также экономические и
экологические аспекты процесса грузоперевозок. В статье описано развитие технической
инфраструктуры, оптимизированные варианты системы грузоперевозок, а также
правовая база, основанная на законодательстве Республики Узбекистан об
автомобильном транспорте. Для исследования книга Харальда Гляйсснера и Дж.
Кристиана Фемерлинга: Логистика (основы – упражнения – тематические исследования)
1
https://www.itf-oecd.org/sites/default/files/docs/01performindice.pdf
2
https://lex.uz/docs/-5590150
2025
JANUARY
NEW RENAISSANCE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE
VOLUME 2
|
ISSUE 1
23
и информация о технических и эксплуатационных показателях дорожного сектора,
предоставленная на сайте www.itf-oecd.org, а также Закон За основу взята Республика
Узбекистан по перевозке грузов автомобильным транспортом.
Ключевые слова:
транспортная логистика, организация грузоперевозок,
автомобильный транспорт, технические показатели, операционная эффективность,
законодательство Узбекистана, дорожная инфраструктура, системы грузоперевозок.
Abstract.
This article analyzes effective options for organizing cargo transportation by
road. The criteria for assessing the technical and operational performance of road transport, as
well as the economic and environmental aspects of the cargo transportation process are studied.
The article describes the development of technical infrastructure, optimized options for the cargo
transportation system and the legal framework based on the legislation of the Republic of
Uzbekistan on road transport. The study was based on the book Harald Gleissner & J.Christian
Femerling: Logistics (basics – exercises – case studies) and information on the technical and
operational performance of the road sector provided by www.itf-oecd.org, as well as the Law of
the Republic of Uzbekistan on cargo transportation by road transport.
Keywords:
transport logistics, organization of cargo transportation, road transport,
technical indicators, operational efficiency, legislation of Uzbekistan, road infrastructure, cargo
transportation systems.
Kirish
Transport logistikasi zamonaviy iqtisodiyotning ajralmas qismi bo‘lib, tovarlarning
joylashuvi va harakati jarayonini boshqarishda muhim rol o‘ynaydi. Avtomobilda yuklarni
tashishni tashkil etish esa ushbu jarayonning asosiy qismi sifatida yuklarning samarali va xavfsiz
yetkazib berilishini ta’minlaydi. O‘zbekiston Respublikasida avtomobil transporti transport-
logistika tizimining asosiy tarmog‘i bo‘lib, iqtisodiy rivojlanish va xalqaro aloqalarni
mustahkamlashda muhim ahamiyat kasb etadi. Shu nuqtai nazardan, yuk tashishni tashkil etish
jarayonini texnik va ekspluatatsion ko‘rsatkichlar orqali baholash masalasi dolzarbdir.
Mazkur maqolada avtomobilda yuklarni tashish jarayonining turli variantlari tahlil qilinadi.
Tadqiqotda avtomobil transportining texnik va ekspluatatsion samaradorligini oshirish uchun
qo‘llaniladigan ilg‘or yondashuvlar, transport infratuzilmasini rivojlantirish va huquqiy
me’yorlarning roli yoritib beriladi. Jumladan, Harald Gleissner & J. Christian Femerlingning
"Logistics" asarida transport tizimining asosiy tamoyillari va xizmat ko‘rsatish darajasini oshirish
usullari bo‘yicha berilgan amaliy tavsiyalar tahlil qilindi. Shuningdek,
2025
JANUARY
NEW RENAISSANCE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE
VOLUME 2
|
ISSUE 1
24
tomonidan taqdim etilgan yo‘l transporti texnik ko‘rsatkichlari bo‘yicha tadqiqot natijalari va
ularning iqtisodiy samaradorlikka ta’siri o‘rganildi. O‘zbekiston Respublikasi avtomobil
transportida yuk tashish to‘g‘risidagi qonun transport jarayonining huquqiy asoslarini aniqlashda
muhim manba bo‘lib xizmat qildi.
Maqola davomida avtomobil transportining texnik va ekspluatatsion ko‘rsatkichlarini
baholash orqali yuk tashish jarayonini optimallashtirish va uning samaradorligini oshirishga
qaratilgan yondashuvlar taklif etiladi. Ushbu tadqiqot logistika tizimining iqtisodiy, ekologik va
texnologik samaradorligini oshirishga xizmat qiladigan yechimlarni ham ko‘rsatib beradi.
Avtomobil transportining texnik va ekspluatatsion ko‘rsatkichlari
Avtomobil transportining samaradorligini oshirish uchun texnik va ekspluatatsion
ko‘rsatkichlar hal qiluvchi ahamiyatga ega. Ushbu ko‘rsatkichlar orasida transport vositalarining
yuk ko‘tarish quvvati, yonilg‘i sarfi, texnik xizmat ko‘rsatish sifati va ekologik xavfsizlik darajasi
asosiy mezon sifatida ajralib turadi. Transport vositalarining yuk ko‘tarish quvvati yuk tashish
samaradorligini oshirishda bevosita ta’sir ko‘rsatib, bir reysda ko‘proq yukni tashish imkoniyatini
ta’minlaydi. Bu esa transport vositalarining ko‘p marotaba qatnovini kamaytirish orqali vaqt va
xarajatlarni tejashga olib keladi.
Yonilg‘i sarfi esa iqtisodiy samaradorlikka bevosita ta’sir etuvchi muhim omildir.
Muntazam ravishda transport vositalarining texnik holatini kuzatib borish va texnik xizmat
ko‘rsatishni sifatli tashkil etish yonilg‘i sarfini optimallashtirishga yordam beradi. Masalan,
dvigatelning sozligi, g‘ildiraklarning mosligi va boshqa texnik parametrlar yoqilg‘i tejamkorligini
oshirishga xizmat qiladi. Bundan tashqari, transport vositalarini zamonaviy ekologik standartlar
asosida yangilash ham muhimdir. Bu nafaqat ekologik xavfsizlikni ta’minlaydi, balki uzoq
muddatda ekspluatatsion xarajatlarni kamaytirib, samaradorlikni oshiradi.
tadqiqotlari avtomobil transporti samaradorligiga infratuzilmaning
bevosita ta’sirini ko‘rsatadi. Tadqiqotlarga ko‘ra, yo‘llarning sifati va infratuzilmaning
rivojlanganligi transport tizimining umumiy ishlash samaradorligini sezilarli darajada oshiradi.
Yo‘l tarmoqlarining silliqligi transport vositalarining ishlash muddatini uzaytiradi va yonilg‘i
sarfini kamaytiradi. Yo‘llarning mustahkamligi esa og‘ir yuklarni xavfsiz tashish imkonini beradi,
bu ayniqsa iqtisodiy jihatdan muhimdir. Bundan tashqari, infratuzilma obyektlarining mavjudligi,
jumladan, logistika markazlari, terminallar va yoqilg‘i quyish stansiyalari, yuk tashish
jarayonining uzluksizligini ta’minlashda asosiy o‘rin tutadi. Ushbu obyektlarning joylashuvi va
sifati transport harajatlarini kamaytirish, yuklarni o‘z vaqtida va xavfsiz yetkazib berish imkonini
oshiradi. Shu bilan birga, texnologik yechimlarni joriy qilish, masalan, transport vositalarining
2025
JANUARY
NEW RENAISSANCE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE
VOLUME 2
|
ISSUE 1
25
holatini real vaqt rejimida kuzatish imkonini beruvchi tizimlar, texnik xizmat ko‘rsatish sifati va
ekspluatatsion samaradorlikni yanada oshirishi mumkin. Bu yondashuvlar avtomobil transporti
orqali yuk tashishni iqtisodiy jihatdan tejamli va ekologik xavfsiz qilishga xizmat qiladi.
Yuk tashishni tashkil etish variantlari
Yuk tashishni tashkil etish jarayonida multimodal transport tizimlarini qo‘llash samarali
yechim hisoblanadi. Bu usul yuklarning avtomobil, temir yo‘l va dengiz transporti orqali uzluksiz
harakatlanishini ta’minlaydi. Shuningdek, transport zanjirlarining uzviyligi yuk tashish
jarayonining tezkorligi va xarajatlarni kamaytirishga xizmat qiladi. Gleissner va Femerlingning
tadqiqotlariga ko‘ra, logistika markazlarini rivojlantirish va transport jarayonlarini raqamlashtirish
orqali tashish samaradorligini oshirish mumkin.
Yuk tashishni tashkil etish jarayonida multimodal transport tizimlarini qo‘llash eng
samarali yechimlardan biri hisoblanadi. Ushbu tizim yuklarni bir transport turidan boshqasiga
uzviy o‘tkazish imkoniyatini yaratib, ularning avtomobil, temir yo‘l va dengiz transporti orqali
uzluksiz va samarali harakatlanishini ta’minlaydi. Multimodal transportning asosiy afzalliklaridan
biri – yuklarni uzoq masofalarga tashishda xarajatlarni sezilarli darajada kamaytirishdir. Masalan,
yukning katta qismini temir yo‘l yoki dengiz transportida tashish, avtomobil transportidan esa
qisqa masofalarda foydalanish nafaqat xarajatlarni tejashga, balki ekologik ta’sirni kamaytirishga
yordam beradi. Shuningdek, multimodal transport tizimlari transport zanjirlarining uzviyligini
ta’minlab, tashish jarayonining tezkorligini oshiradi. Bunda yuklarni ortish va tushirish
jarayonlarini optimallashtirish ham muhim o‘rin tutadi. Har bir transport turining o‘ziga xos
afzalliklaridan foydalanish orqali logistika operatsiyalarining samaradorligi oshadi va yuklarning
maqsadli manzilga o‘z vaqtida yetkazilishi ta’minlanadi. Bu jarayonning muvaffaqiyati esa
logistika markazlari va terminallarning rivojlanganligiga bevosita bog‘liq.
Gleissner va Femerlingning tadqiqotlariga ko‘ra, logistika markazlarini rivojlantirish
multimodal transport tizimlarining samaradorligini oshirishda asosiy omillardan biridir.
Zamonaviy logistika markazlari yuklarni qayta yuklash, saqlash va tarqatish jarayonlarini tezkor
va samarali tashkil etishga imkon beradi. Bundan tashqari, bunday markazlarda mavjud bo‘lgan
maxsus texnologiyalar transport vositalarining yuk ko‘tarish quvvatidan maksimal darajada
foydalanishga yordam beradi. Transport jarayonlarini raqamlashtirish ham multimodal tizimning
samaradorligini oshirishga xizmat qiladi. Elektron logistika tizimlari yuk tashish jarayonini
avtomatlashtirish orqali operatsion xarajatlarni kamaytiradi va transport resurslaridan optimal
foydalanishni ta’minlaydi. Raqamlashtirish yuklarning real vaqt rejimida kuzatilishini ta’minlab,
yuk ortish va yetkazib berish jarayonlaridagi kechikishlarni minimallashtiradi. Gleissner va
2025
JANUARY
NEW RENAISSANCE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE
VOLUME 2
|
ISSUE 1
26
Femerling tadqiqotlari raqamli tizimlardan foydalanish orqali yuk tashish jarayonining aniqligini
oshirish va inson omiliga bog‘liq xatoliklarni kamaytirish mumkinligini ta’kidlaydi.
Xulosa qilib aytganda, multimodal transport tizimlari yuk tashish jarayonining har bir
bosqichida iqtisodiy va ekologik samaradorlikni ta’minlaydi. Bu yondashuvni muvaffaqiyatli joriy
qilish uchun zamonaviy logistika infratuzilmasini yaratish va raqamli texnologiyalarni qo‘llash
talab etiladi. Shu orqali xalqaro yuk tashish jarayonlarining raqobatbardoshligi va barqarorligi
sezilarli darajada oshiriladi.
Huquqiy me‘yorlarning ahamiyati
O‘zbekiston Respublikasining avtomobil transportida yuk tashish to‘g‘risidagi qonuni
mamlakat transport tizimining barqaror ishlashi va xavfsizligini ta’minlashda muhim ahamiyatga
ega. Ushbu qonun transport jarayonini tartibga solish uchun asosiy huquqiy manba bo‘lib, unda
transport vositalariga qo‘yiladigan texnik talablardan tortib, yuk tashish xavfsizligi va ekologik
xavfsizlikni ta’minlashgacha bo‘lgan barcha muhim jihatlar qamrab olingan. Texnik talablarga
ko‘ra, transport vositalarining texnik holati muntazam nazorat qilinishi, ularda xalqaro
standartlarga mos bo‘lgan xavfsizlik tizimlari joriy etilishi kerak. Bu nafaqat yuk tashish
jarayonining xavfsizligini oshiradi, balki ekologik xavfsizlikni ta’minlashda ham muhim o‘rin
tutadi. Xususan, avtomobil transportidan chiqayotgan zararli chiqindilarni kamaytirish va energiya
tejamkorligini oshirishga qaratilgan qoidalar qonunda aniq belgilangan.
Bundan tashqari, huquqiy me’yorlar transport operatorlari va mijozlar o‘rtasidagi
munosabatlarni tartibga solib, yuk tashish jarayonining shaffofligini oshiradi. Shartnomaviy
munosabatlar va yuk ortish, yetkazib berish bo‘yicha aniq huquqiy talablarning mavjudligi
transport tizimining samaradorligini oshirishga yordam beradi. Shuningdek, ushbu qonunchilik
xalqaro standartlarga moslashgan bo‘lib, O‘zbekistonning transport-logistika tizimini xalqaro
bozor talablari bilan uyg‘unlashtirishga imkon yaratadi. Bu milliy transport tizimining
raqobatbardoshligini oshirib, xalqaro yuk tashish jarayonlarida ishonchli hamkor sifatida mavqeini
mustahkamlaydi.
Innovatsion yondashuvlar
Zamonaviy transport-logistika tizimini rivojlantirishda innovatsion yondashuvlar, ayniqsa,
raqamlashtirish jarayonlarni optimallashtirish uchun asosiy omil hisoblanadi. Elektron hujjat
almashinuvi va real vaqt rejimida yuklarni kuzatish tizimlarini joriy etish transport harajatlarini
kamaytirib, tashish samaradorligini oshirishga xizmat qiladi. Masalan, elektron tizimlar yuk
tashish jarayonining barcha bosqichlarini avtomatlashtirib, inson omiliga bog‘liq xatoliklarni
2025
JANUARY
NEW RENAISSANCE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE
VOLUME 2
|
ISSUE 1
27
minimallashtiradi. Yuklarning joylashuvini real vaqt rejimida kuzatish vositalari esa tashish
jarayonidagi kechikishlarning oldini olishga yordam beradi.
va boshqa xalqaro tashkilotlar tomonidan o‘tkazilgan tadqiqotlar shuni
ko‘rsatadiki, raqamlashtirish transport jarayonlarining iqtisodiy samaradorligini oshirish bilan
birga ekologik zararlarni ham kamaytiradi. Elektron tizimlardan foydalanish orqali qog‘ozga
bo‘lgan ehtiyojning kamayishi ekologik jihatdan foydali bo‘lib, atrof-muhitga zararli ta’sirni
minimallashtiradi. Bundan tashqari, avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimlari yoqilg‘i sarfini
optimallashtirish va transport resurslaridan maksimal darajada foydalanishni ta’minlaydi.
Innovatsiyalar nafaqat tashish jarayonining texnologik darajasini oshiradi, balki logistika
tizimining ekologik barqarorligini ta’minlashda ham muhim ahamiyat kasb etadi. Shuningdek,
elektron tizimlarni joriy etish orqali yuk tashish jarayonlarining statistik ma’lumotlarini tahlil
qilish imkoniyati yaratiladi. Bu transport operatorlariga samaradorlikni oshirish va xarajatlarni
kamaytirish bo‘yicha aniq strategiyalarni ishlab chiqishda yordam beradi.
Umuman olganda, huquqiy me’yorlar va innovatsion yondashuvlar birgalikda avtomobil
transporti tizimining iqtisodiy, ekologik va texnologik samaradorligini sezilarli darajada oshirish
imkonini beradi. Shu yondashuvlar asosida transport-logistika tizimini rivojlantirish milliy va
xalqaro miqyosda barqaror va raqobatbardosh infratuzilmani yaratishga xizmat qiladi.
Xulosa va takliflar
Ushbu maqola xalqaro logistika tizimlarining samaradorligini oshirishga qaratilgan nazariy
va amaliy yondashuvlarni ko‘rib chiqadi. Taqsimot markazlarining roli, multimodal transport
tizimlari, amaliy logistika prinsiplari va elektron hujjatlar kabi masalalar xalqaro yuk tashishni
optimallashtirishda muhim ahamiyatga ega ekani ta’kidlandi. Bundan tashqari, xavfsizlikni
ta’minlash va ekologik talablarni inobatga olish global logistika tizimining barqarorligi uchun
zarurdir. Shuningdek ushbu maqolada quyidagi takliflar ilgari surildi:
1.
Texnik infratuzilmani rivojlantirish:
Yo‘l tarmoqlarini modernizatsiya qilish va
transport vositalarini ekologik talablar asosida yangilash.
2.
Logistika markazlarini kengaytirish:
Taqsimot markazlarini strategik joylarda
tashkil etish orqali yuk tashish jarayonini samarali boshqarish.
3.
Transport tizimida raqamlashtirish:
Elektron hujjatlar va avtomatlashtirilgan
boshqaruv tizimlarini joriy etish.
4.
Huquqiy asoslarni takomillashtirish:
Qonunchilikni xalqaro standartlarga
moslashtirish orqali milliy transport tizimining raqobatbardoshligini oshirish.
2025
JANUARY
NEW RENAISSANCE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE
VOLUME 2
|
ISSUE 1
28
REFERENCES
1.
Gleissner, H., & Femerling, J. C. Logistics: (Basics-Exercises-Case Studies), Springer
International Publishing, 2013.
2.
https://www.itf-oecd.org/. Performance Indicators for the Road Sector: Summary of the Field
Tests, 2001.
3.
O‘zbekiston Respublikasi avtomobil transportida yuk tashish to‘g‘risidagi qonun.
https://lex.uz/docs/-5590150.
