575
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 9
QISHLOQ XO‘JALIGI MAHSULOTLARINI SAQLASH VA QAYTA ISHLASHNING
OZIQ-OVQAT SANOATIDAGI O‘RNI
Eshdavlatov Nomozbek Sobir o‘g‘li
G-test MChJ, bosh mutaxassisi.
Abduraxmanov Obidjon Xamidovich
Toshkent davlat agrar universiteti “Qishloq xo’jaligi mahsulotlarini, standartlashtirish va
sertifikatlash” kafedrasi katta o‘qituvchisi.
https://doi.org/10.5281/zenodo.17462338
Annotatsiya.
Mazkur maqolada qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini saqlash va qayta ishlash
tizimining oziq-ovqat sanoatidagi o‘rni, uning iqtisodiy samaradorlik va oziq-ovqat xavfsizligini
ta’minlashdagi ahamiyati tahlil qilinadi. Mahsulotni dastlabki yig‘im-terimdan boshlab
iste’molchiga yetkazib berishgacha bo‘lgan bosqichlarda sifatni saqlash, yo‘qotishlarni
kamaytirish va qayta ishlash texnologiyalarini takomillashtirish masalalari yoritilgan.
Shuningdek, O‘zbekiston sharoitida agroklasterlar, sovitish va saqlash infratuzilmasining
rivojlanishi, hamda ISO 22000, HACCP va Codex Alimentarius talablari asosida xavfsiz ishlab
chiqarish tizimlarini joriy etish muhimligi ko‘rsatilgan.
Kalit so‘zlar:
qishloq xo‘jaligi mahsulotlari, saqlash, qayta ishlash, oziq-ovqat sanoati,
sifat, xavfsizlik, ISO 22000, HACCP, agroklaster.
Kirish
Oziq-ovqat xavfsizligi va ta’minoti bugun O‘zbekistonda agrar siyosatning markazida
turibdi. “Yangi O‘zbekiston taraqqiyot strategiyasi 2022–2026”da qishloq xo‘jaligi
mahsulotlarini qayta ishlash, saqlash va logistika zanjirlarini modernizatsiya qilish, eksportni
kengaytirish ustuvor vazifa sifatida belgilangan [1]. So‘nggi yillarda agrar sohada bozor
mexanizmlarini chuqurlashtirish va qiymat zanjirini mustahkamlashga qaratilgan normativ-
huquqiy hujjatlar qabul qilindi: masalan, 2023-yil 12-dekabrdagi PF-205-son Farmon (qishloq
xo‘jaligi sohasida erkin bozor munosabatlarini yanada rivojlantirish), 2024-yil 1-apreldagi PQ-
146-son Qaror (agrar va oziq-ovqat mahsulotlari yetishtiruvchi, ishlab chiqaruvchi va eksport
qiluvchi tadbirkorlar bilan muloqotdan kelib chiqadigan vazifalarni bajarish choralari) shular
jumlasidan [2]. Mazkur hujjatlar saqlash va qayta ishlash infratuzilmasini kengaytirish, sovitish
zanjiri hamda agro-logistika markazlari tarmog‘ini rivojlantirishni jadallashtirdi. Rasmiy
axborotga ko‘ra, 2019-yildagi 31 ta agro-logistika markazi va ~1,5 ming sovitkich omborlaridan
bugun 78 ta markaz va qariyb 2 ming omborga yetildi; 2030-yilgacha markazlar sonini 100 taga,
sig‘imni esa 2,5 mln tonnadan oshirish rejalashtirilgan. Jahon banki va ADB loyihalari doirasida
ham sovitkich omborlari va agro-logistika markazlariga yo‘naltirilgan investitsiyalar
yo‘qotishlarni kamaytirish, sifatni saqlash va eksportga yo‘naltirilgan konsolidatsiyani
kuchaytirishga xizmat qilmoqda [6].
Xalqaro maydonda esa oziq-ovqat tizimlari barqarorligini ta’minlash uchun normativ
asoslar va strategiyalar izchil yangilanmoqda. Yevropa Ittifoqining Farm-to-Fork strategiyasi
oziq-ovqat tizimini adolatli, sog‘lom va ekologik bardoshli qilishni ko‘zlaydi; unda qayta ishlash
va saqlash bosqichlarida chiqindilarni kamaytirish, xavfsizlikni kuchaytirish bo‘yicha aniq
choralar belgilangan [7]. Codex Alimentariusning “Oziq-ovqat gigiyenasining umumiy
prinsiplari” (CXC 1-1969, 2020-yilgi yangilanish) esa GXP va HACCP qo‘llanmasini yangicha
talqin bilan mustahkamlab, saqlash va qayta ishlash bosqichlarida xavfni aniqlash, KNN
belgilash va monitoringni talab etadi [6].
576
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 9
Xalqaro savdoda WTO SPS bitimi (sanitariya va fitosanitariya choralariga doir)
davlatlarga inson, hayvon va o‘simlik salomatligini himoya qilish maqsadidagi choralarni ilmiy
asosda belgilash, shu jumladan saqlash va qayta ishlash bosqichlarida xavfsizlik talablarini
qo‘yish huquqini beradi [8].
Milliy darajada sifat va xavfsizlik bo‘yicha huquqiy poydevor mavjud: “Oziq-ovqat
mahsulotlarining sifati va xavfsizligi to‘g‘risida”gi Qonun, yangilanayotgan sanitariya qoidalari
hamda (so‘nggi yillarda muhokama qilingan) Oziq-ovqat xavfsizligi to‘g‘risidagi alohida
qonunchilik tashabbuslari mazkur sohani institutsional jihatdan mustahkamlamoqda [5].
Shuningdek, Prezident portalida agro-logistika markazlari faoliyatini hududlarda
kengaytirish, ularga xomashyo bazasini biriktirish bo‘yicha topshiriqlar berilgani qayd etilgan;
bu esa hosilni yig‘im-terimdan iste’molchigacha “sovuq zanjir”da sifatni ushlab turish imkonini
yanada kuchaytiradi.
Shu kontekstdan kelib chiqib, ushbu maqola qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini saqlash va
qayta ishlashning O‘zbekiston oziq-ovqat sanoatidagi o‘rnini tahlil qiladi. Mavzuni yoritishda (i)
milliy strategik hujjatlar va investitsion loyihalar ta’siri; (ii) Codex, HACCP va SPS talablari
bilan uyg‘unlik; (iii) saqlash-qayta ishlash texnologiyalarining (sovitish, modifikatsiyalangan gaz
muhiti, ozonlash va boshqalar) sifat, xavfsizlik va iqtisodiy samaradorlikka ta’siri; (iv) agro-
logistika tarmoqlarining eksport va ichki ta’minot barqarorligiga qo‘shayotgan hissasi
bosqichma-bosqich tahlil etiladi. Mazkur yondashuv O‘zbekistonning 2022–2026 yillardagi
transformatsion maqsadlari va xalqaro standartlar bilan uyg‘un holda, sohada yo‘qotishlarni
qisqartirish, mahsulot qiymatini oshirish hamda iste’molchi ishonchini mustahkamlashga
qaratilgan ilmiy-amaliy asos yaratadi.
Tahlil va muhokama
Qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini saqlash tizimi — oziq-ovqat sanoatining barqaror
faoliyatini ta’minlovchi eng muhim bo‘g‘inlardan biridir. Bu tizim mahsulotning sifatini,
tozaligini va biologik qiymatini hosilni yig‘im-terimdan iste’molchigacha bo‘lgan zanjirda
saqlab turish orqali oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlaydi. Saqlash texnologiyalari to‘g‘ri
tanlanmasa, mahsulot tarkibidagi suv, ozuqaviy modda, fermentativ jarayonlar va mikrobiologik
muvozanat buzilib, iste’mol uchun yaroqsiz holatga keladi. Shuning uchun saqlash tizimi nafaqat
texnologik, balki iqtisodiy va sanitariya jihatdan ham strategik ahamiyatga ega.
Hozirgi kunda O‘zbekistonda sabzavot, meva, g‘alla, sut va go‘sht mahsulotlarini saqlash
uchun 2 mingdan ortiq zamonaviy sovitkich omborlari faoliyat yuritmoqda. Ularning umumiy
sig‘imi 2,5 million tonnadan ortiq bo‘lib, bu yiliga ishlab chiqariladigan hosilning 15–18 foizini
uzoq muddatli saqlash imkonini beradi. 2022–2026-yillarga mo‘ljallangan “Yangi
O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi”da saqlash va qayta ishlash infratuzilmasini
kengaytirish, yangi agro-logistika markazlarini tashkil etish asosiy yo‘nalish sifatida belgilangan.
Shuningdek, 2023-yil 1-noyabrdagi Prezident qarorida qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini yig‘im-
terimdan keyingi yo‘qotishlarni kamaytirish, sovitish zanjirini rivojlantirish va energiya tejamkor
texnologiyalarni joriy etish bo‘yicha aniq chora-tadbirlar belgilandi.
Saqlash tizimi oziq-ovqat sanoatining ishlab chiqarish zanjirini to‘ldirib, xomashyo
ta’minotini uzluksiz qiladi. Masalan, sabzavot va mevalarning mavsumiyligi qayta ishlash
korxonalari uchun xomashyo ta’minotida nomutanosiblik tug‘diradi. Sovitkich omborlari, gazli
saqlash kameralar va ozonli texnologiyalar esa bu muammoni bartaraf etib, qayta ishlovchi
korxonalarni yil davomida barqaror xomashyo bilan ta’minlaydi. Shu orqali mahsulot tannarxi
pasayadi, ishlab chiqarish hajmi ortadi, eksport imkoniyatlari kengayadi.
577
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 9
Ilmiy jihatdan qaralganda, saqlash tizimining samaradorligi harorat, nisbiy namlik, gaz
muhitidagi kislorod va karbonat angidrid nisbati hamda mikroflora muvozanatini boshqarish
orqali aniqlanadi. O‘zbekistonning iqlim sharoitida sabzavotlarni 0–4 °C da, mevalarni esa 2–6
°C da 90–95 % nisbiy namlikda saqlash eng optimal natijalarni beradi. Zamonaviy saqlash
tizimlarida modifikatsiyalangan gaz muhiti (MAP) va ozonlash texnologiyalaridan foydalanish
mikroorganizmlar o‘sishini sekinlashtirib, vitaminlar va antioksidantlarning saqlanish darajasini
20–25 % ga oshiradi.
Xalqaro amaliyotda, xususan, Yevropa Ittifoqi va Yaponiya tajribasida saqlash tizimi
oziq-ovqat sanoati integratsiyasining ajralmas bo‘lagi sifatida qaraladi. Masalan, “Farm to Fork”
strategiyasi doirasida mahsulotni yig‘ishdan tortib iste’molchiga yetkazishgacha bo‘lgan har bir
bosqichda saqlash tizimi ekologik, gigiyenik va energiya samaradorlik mezonlari asosida
standartlashtiriladi. O‘zbekistonda ham ISO 22000 va HACCP talablariga muvofiq
sertifikatlangan saqlash tizimlari soni ortmoqda.
Saqlash tizimi — bu faqat mahsulotni saqlab turish vositasi emas, balki butun oziq-ovqat
sanoati zanjirining ishonchliligi, xavfsizligi va iqtisodiy samaradorligini ta’minlaydigan asosiy
mexanizmdir. Shu sababli, O‘zbekiston agrar siyosatida saqlash texnologiyalarini
modernizatsiya qilish, energiya tejamkor va raqamli boshqaruvga ega omborlarni keng joriy
etish milliy oziq-ovqat xavfsizligini mustahkamlashning eng muhim yo‘nalishlaridan biri
hisoblanadi.
Qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini qayta ishlash – xomashyoni yuqori qo‘shimcha qiymatli
mahsulotga aylantiradigan asosiy bo‘g‘in bo‘lib, oziq-ovqat zanjirining barqarorligi, ichki bozor
narxlarining muvozanati va eksport salohiyatining oshishida hal qiluvchi o‘rin tutadi.
Birinchidan, qayta ishlash saqlanish muddatini uzaytiradi (quritish, sterilizatsiya,
konservalash, muzlatish), bu esa mavsumiy taklif tebranishlarini yumshatib, ishlab chiqaruvchi
va iste’molchi uchun narx barqarorligini ta’minlaydi. Ikkinchidan, xomashyo o‘rniga tayyor yoki
yarim tayyor mahsulot sotilishi rentabellik va marjani oshiradi: masalan, sabzavot sharbatlari,
pyure, quritilgan bo‘laklar, konservalar yoki aralashmasi bozor qiymatini bir necha barobargacha
ko‘tarishi mumkin.
Uchinchidan, qayta ishlash ish o‘rinlari, loyihalarga investitsiya va soliq tushumlarini
ko‘paytiradi, klaster va kooperatsiyalar orqali kichik fermerlarni qiymat zanjiriga faolroq
bog‘laydi.
Texnologik
nuqtai
nazardan,
zamonaviy
korxonalar
sovitish-muzlatish,
modifikatsiyalangan gaz muhiti, past haroratli quritish, fermentatsiya, ozon bilan dezinfeksiya,
biopolimer qadoqlash kabi yechimlar bilan sifat va xavfsizlikni bir vaqtda ta’minlaydi.
Jarayonlar raqamli kuzatuv (harorat, namlik, gaz tarkibi, partiya identifikatsiyasi),
avtomatlashtirilgan nazorat va energiya tejamkor uskunalar bilan boshqarilganda ishlab chiqarish
tannarxi pasayadi, chiqindilar kamayadi va yon-oqimlardan (po‘st, urug‘, press-qoldiq)
qo‘shimcha mahsulot (oziq tolasi, yog‘, ekstrakt, yem) olinadi. Bu “nol chiqindi” tamoyiliga
yaqinlashishga xizmat qiladi.
Sifat va xavfsizlikni kafolatlash uchun korxonalarda ISO 22000 talablari, HACCP
tamoyillari, shuningdek O‘zDSt me’yorlari asosida kritik nazorat nuqtalari aniqlanadi;
laboratoriya nazorati (mikrobiologik, kimyoviy, sensor) va metrologik kuzatuvchanlik
ta’minlanadi. Natijada, mahsulot eksport bozorlari talablariga javob beradi, brend ishonchi
ortadi.
578
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 9
Qayta ishlash xavfsiz, barqaror va raqobatbardosh oziq-ovqat sanoati uchun tayanch
mexanizm bo‘lib, mahsulotning iqtisodiy qadriyatini oshiradi, ichki ta’minotni barqaror qiladi,
eksportni diversifikatsiya qiladi va innovatsion texnologiyalarni amaliyotga olib kiradi.
Oziq-ovqat sanoatida sifat va xavfsizlikni boshqarish tizimlari ishlab chiqarish
jarayonining uzluksizligi, iste’molchi ishonchi va xalqaro bozorlarda raqobatbardoshlikni
ta’minlashda hal qiluvchi o‘rin tutadi. Bu tizimlarning asosiy vazifasi – mahsulotning xomashyo
bosqichidan tortib iste’molchigacha bo‘lgan har bir jarayonda xavflarni aniqlash, baholash va
boshqarish orqali uning xavfsizligini kafolatlashdir.
O‘zbekiston sharoitida bu jarayonni huquqiy jihatdan “Oziq-ovqat mahsulotlarining sifati
va xavfsizligi to‘g‘risida”gi Qonun hamda O‘zDSt ISO 22000:2019 “Oziq-ovqat xavfsizligi
menejmenti tizimi” standarti tartibga soladi. ISO 22000 tizimi HACCP tamoyillariga asoslanib,
xomashyo, ishlab chiqarish, saqlash, transport va realizatsiya bosqichlarida kritik nazorat
nuqtalarini (KNN) belgilashni talab qiladi. Har bir KNN bo‘yicha aniqlash, kuzatish,
hujjatlashtirish va tuzatish choralarini belgilash korxonaning ichki boshqaruv mexanizmini
mustahkamlaydi.
HACCP tizimi amaliyotda o‘zini eng ishonchli xavf tahlil vositasi sifatida ko‘rsatgan.
Uning bosqichlari – xavflarni aniqlash, KNNni belgilash, kritik mezonlarni aniqlash,
monitoring, tuzatish, verifikatsiya va hujjatlashtirish – ISO 22000 bilan uyg‘unlikda
qo‘llanganda, korxona faoliyatini xalqaro talablarga moslashtirish imkonini beradi.
Sifatni boshqarishning zamonaviy tendensiyalari raqamli kuzatuvchanlik tizimlari
(traceability systems), blokcheyn texnologiyalari va IoT qurilmalari orqali monitoringni
avtomatlashtirishga qaratilgan. Masalan, saqlash omborlari va qayta ishlash liniyalarida harorat,
namlik va gaz muhitining doimiy kuzatuvi mahsulot buzilishining oldini oladi va KNN bo‘yicha
tezkor ogohlantirish imkonini yaratadi.
Xalqaro tajribada, jumladan Yevropa Ittifoqi, Yaponiya va AQShda, ISO 22000 va
HACCP tizimlarining amalda joriy etilishi natijasida oziq-ovqat bilan bog‘liq kasalliklar 30–40
% gacha kamaygani qayd etilgan. O‘zbekiston korxonalarida ham ushbu tizimlarni joriy etish
nafaqat eksport salohiyatini oshiradi, balki ichki bozorda sog‘lom raqobat va iste’molchilar
ishonchini kuchaytiradi.
Xulosa
Qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini saqlash va qayta ishlash tizimi — oziq-ovqat sanoatining
eng muhim tayanch ustunlaridan biridir. Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, ushbu tizim nafaqat
mahsulotning iste’molga yaroqlilik muddatini uzaytiradi, balki uning ozuqaviy qiymatini,
biologik faolligini va bozor qiymatini saqlab qoladi. Saqlash jarayonlarida sovitish,
modifikatsiyalangan gaz muhiti, ozonlash va biologik himoya kabi zamonaviy texnologiyalarni
qo‘llash mahsulot yo‘qotishlarini 15–20 foizgacha kamaytiradi, qayta ishlash tizimi esa hosilga
qo‘shimcha iqtisodiy qiymat bag‘ishlaydi.
O‘zbekiston sharoitida qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini saqlash va qayta ishlash
infratuzilmasini rivojlantirish bo‘yicha qator davlat dasturlari amalga oshirilmoqda. Jumladan,
“Yangi O‘zbekistonning 2022–2026-yillarga mo‘ljallangan taraqqiyot strategiyasi”, Prezident
farmon va qarorlari asosida agro-logistika markazlari, sovitkich omborlar, qayta ishlash
korxonalari tarmog‘ini kengaytirish bo‘yicha amaliy natijalar erishilmoqda. Ushbu siyosiy va
iqtisodiy chora-tadbirlar oziq-ovqat xavfsizligini mustahkamlash, eksport salohiyatini oshirish va
tarmoqda ilmiy-texnik innovatsiyalarni joriy etishga xizmat qilmoqda.
579
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 9
Bundan tashqari, ISO 22000, HACCP, ISO 9001 kabi xalqaro standartlar asosida sifat va
xavfsizlik
boshqaruvi tizimlarini joriy
etish
korxonalarda nazoratni tizimlashtirib,
mahsulotlarning ichki va tashqi bozordagi raqobatbardoshligini ta’minlaydi. Xususan, KNN
(kritik nazorat nuqtalari) tizimi, verifikatsiya mexanizmlari va kuzatuvchanlik jarayonlari ishlab
chiqarishning barcha bosqichlarida xavfsizlikni kafolatlaydi.
Umuman olganda, qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini saqlash va qayta ishlash tizimining
takomillashuvi — bu nafaqat oziq-ovqat sanoatining rivojlanish omili, balki milliy
iqtisodiyotning barqaror o‘sishini ta’minlovchi strategik yo‘nalishdir. Zamonaviy
texnologiyalarni joriy etish, sifat menejmenti tizimlarini kuchaytirish va ekologik xavfsiz saqlash
usullaridan foydalanish orqali O‘zbekiston oziq-ovqat sanoatini xalqaro talablarga to‘liq mos
darajada rivojlantirish imkoniyatiga ega.
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “2022–2026-yillarga moʻljallangan Yangi
Oʻzbekistonning taraqqiyot strategiyasi toʻgʻrisida”gi Farmoni. T.: 2022-yil 28-yanvar,
PF-60-son.
2.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining
qishloq xoʻjaligi va oziq-ovqat mahsulotlarini yetishtiruvchi, ishlab chiqaruvchi va ularni
eksport qiluvchi tadbirkorlar bilan oʻtkazilgan muloqotida belgilangan vazifalarni amalga
oshirish chora-tadbirlari toʻgʻrisida”gi Qarori. T.: 2024-yil 1-aprel, PQ-146-son.
3.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Respublikada oziq-ovqat xavfsizligini
ta’minlashning qo‘shimcha chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Farmoni. T.: 2024-yil 16-fevral,
PF-36-son.
4.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Respublika oziq-ovqat sanoatini jadal
rivojlantirish hamda aholini sifatli oziq-ovqat mahsulotlari bilan to‘laqonli ta’minlashga
doir chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi Qarori. T.: 2020-yil 9-sentyabr, PQ-4821-son.
5.
O‘zbekiston Respublikasining “Oziq-ovqat xavfsizligi to‘g‘risida”gi Qonuni. T.: 2025-yil
3-fevral, O‘RQ-1023-son.
6.
Codex Alimentarius Commission. General Principles of Food Hygiene (CXC 1-1969;
latest update). — Rome: FAO/WHO, 2020-2022.
7.
European Commission. Farm to Fork Strategy (Action Plan). — Brussels: European
Union, 2020.
8.
World Trade Organization (WTO). Agreement on the Application of Sanitary and
Phytosanitary Measures (SPS Agreement). — Geneva: WTO, 1994
