947
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 6
QURBANBAY ZARETDINOVTIŃ QOSIQ DÓRETIWSHILIGINDE “ANAJAN”
QOSIǴINIŃ TALQILANIWI
Jumamuratova Aysaule
Ózbekstan mámleketlik konservatoriyası Nókis filialı
Muzıka kórkem óneri fakulteti “Muzıkatanıw” bólimi 3- kurs student.
Kamalova Gúlmaryam
Ilimiy basshı.
https://doi.org/10.5281/zenodo.15693299
Annotaciya.
bul maqalada Qaraqalpaq muzıka kórkem ónerinıń payda bolıwı hám
rawajlanıw basqıshları sóz etiledi. Sol qatarda, professional kompozitorlardıń biri
Q.Záretdinovtıń ómiri hám dóretiwshilik jolı hám “Anajan” qosıǵınıń jaratılıw tariyxı hám
talqılanıwı haqqında maǵlıwmatlar berilgen.
Tayanısh sózler:
professor,
kompozitor, muzıka izzertlewshi, folklorshı, dirijyor, opera,
monoopera, drama, kinofilm, qosıq, romans, takt, ólshem, temp.
АНАЛИЗ ПЕСНИ "ОНАЖОН" В ТВОРЧЕСТВЕ КУРБАНБАЯ
ЗАРЕТДИНОВА
Аннотация.
В данной статье рассматриваются этапы возникновения и развития
каракалпакского музыкального искусства. Также представлена информация о жизни и
творческом пути К. Заретдинова, одного из профессиональных композиторов, а также
об истории создания и анализе песни “Онажон”.
Ключевые слова:
профессор, композитор, музыковед, фольклорист, дирижёр,
опера, моноопера, драма, кинофильм, песня, романс, такт, размер, темп.
ANALYSIS OF THE SONG "ONAJON" IN THE WORKS OF KURBANBAY
ZARETDINOV
Abstract.
This article examines the stages of emergence and development of Karakalpak
musical art. Information is also presented on the life and creative path of one of the professional
composers, K. Zaretdinov, as well as on the history of the creation and analysis of the song
“Onajon”.
Keywords:
professor, composer, musicologist, folklorist, conductor, opera, mono opera,
drama, film, song, romance, rhythm, meter, tempo.
Qaraqalpaq xalqı áyyemgi zamanlardan berli óziniń shejiresine, dástúrlerine, ádebiyat
hám kórkem óneri sıyaqlı turmıslıq hám ruwxıy baylıqlarına iye bolǵan xalıq esaplanadı.
Qaraqalpaq mádeniyatı, ádebiyatı hám muzıkası haqqında awız-eki maǵlıwmatlar
ásirden-ásirge, atadan-balaǵa ótip áyyem zamanlardan berli bizge shekem jetip kelgen. Olardıń
jetip keliwine, sebepshiler bolsa, baqsı hámde jırawlarımız bolıp tabıladı.
XIX ásirde jırawlar, baqsılar, sázendeler mekteplerinen shıqqan kóplegen atqarıwshılar
óziniń sheberligin joqarı shıńlarǵa jetkizgen. XX ásirge kelip, qaraqalpaq milliy muzıkasınıń
awız-eki hám kásiplik túrleri, onıń atqarıwshı hám dóretiwshileri jańa dáwirdi, jańa sazlar menen
jırlay baslaydı. Solay etip, 1917-jılı Tórtkúl qalasında orıs áskeriy garnizonınıń kórkem óner
háweskerler dógeregi shólkemlestirilgen. Bul jámáát qosıqlardı taratıw menen shuǵıllanǵan.
1925-1935-jıllar hám onnan sońǵı jıllar Orta Aziya hám Qazaqstan xalıqlarınıń muzıkalıq
miyrasların toplaw, notaǵa túsiriw, násiyatlaw hám izzertlew jumısların A.Zataevich,
948
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 6
V.Uspenskiy, V.Belyaev, V.Shafrannikov, G.Kompaneec, B.Tumanyan, Á.Xalimov sıyaqlı
kompozitorlar, muzıka izzertlewshileri hám folklorshıları alıp barılǵan
1
.
Urıstan sóńǵı jılları Qaraqalpaq muzıka mádeniyatınıń qáliplesiwi hám rawajlanıwında
bir qansha ózgerisler júz bergen. 1970-jılǵa shekem J.Shamuratov, V.Shafrannikov, Á.Xalimov
onnan keyin Á.Sultanov, Q.Turdıqulov, A.Xaytatdinov, N.Qarashaev sıyaqlı belgili qániygeli
hám melodist-kompozitorlar xızmet etti. 1970-jıllardan keyın respublika mádeniyatı Tashkent,
Almatı, Lelingrad Konservatoriyaların pitkerip kelgen Ǵ.Demesinov, N.Muxammeddinov,
S.Palwanov D.Jańabaeva, M.Jiyemuratov, Q.Záretdinov sıyaqlı qánigeli kompozitorlar hám
T.Adambaeva, K.Ótegenov, S.Levshenko, A.Malikov sıyaqlı muzıka izzertlewshileri kelip
qatarına qosıldı. Usı kompozitorlardıń ishinde, qaraqalpaq muzıka mádeniyatında iri janrlardıń
kirip kelip, onı rawajlandırıwǵa salmaqlı úles qosqan kompozitor Qurbanbay Zaretdinovtı atap
ótiw orınlı.
Ózbekstan hám Qaraqalpaqstan Respublikaları kórkem óner ǵayratkeri, Berdaq atındaǵı
mámleketlik sıylıqtıń laureatı, belgili kompozitor, dirijyor, professor Qurbanbay Zaretdinov
1951-jılı Kegeyli rayonında tuwılǵan. Ata-anası kolxozda jumıs islegen. Kishkene waqtınan
baslap-aq muzıkaǵa qızıqqan hám bayan ásbabın shertip úyrengen. Q.Zaretdinov mektepte oqıp
júregn waqıtlarında kórkem óner dógeregine qatnasa baslaydı hám mektepti pitkergennen soń,
1966-jılı Nókis mámleketlik xoreografiya bilim jurtınıń xor dirijyorlıǵı bóliminde bilim aladı.
Oqıwǵa qumar, shaqqan Q.Zaretdinov 1968-jılı házirgi Berdaq atındaǵı mámleketlik
teatrǵa jumısqa alınadı. Oqıwın tabıslı tamamlap, M.Ashrafiy atındaǵı Tashkent mámleketlik
konservatoriyasınıń xor dirijyorı fakultetine oqıwǵa túsedi. 1975-jılı oqıwın tabıslı tamamlap,
J.Shamuratov atındaǵı Nókis muzıka hám xoreografiya bilim jurtına jollama menen jiberiledi.
Ol jerde oqıw isleri boyınsha direktordıń orınbasarı hám oqıtıwshı bolıp jumıs alıp
barǵan. 1981-jılı Berdaq atındaǵı Qaraqalpaq mámleketlik filarmoniyası shólkemlestiriledi hám
Q.Zaretdinov ekinshi dirijyor sıpatında jumıs isley baslaydı. 1987-jıl Berdaq atındaǵı Qaraqalpaq
mámleketlik filarmoniyasınıń bas dirijyorı lawazımında islep, sol jılı birinshi márte
saxnalastırılǵan “Ájiniyaz” operasına saxnalastırıwshı dirijyor sıpatında qatnasadı.
Q.Zaretdinov 1975-jıldan baslap dóretiwshilik penen shuǵıllana baslaǵan. Onıń
dóretiwshiliginde hár túrli janrlardaǵı shıǵarmalardı ushratıwımızǵa boladı. Dáslep vokal
shıǵarmalarınan házil dálkek qosıqlarǵa nama jazadı. Keyin ala, iri janrdaǵı shıǵarmalar dóretip,
xalıq ishinde tanıla baslaydı. Olardan A.Xalimov penen birge “Ǵárip ashıq”, “Ádalatqa qıyanet”,
“Edige”, “Berdaq” muzıkalı dramalarına, “Saqıpqıran”, “Sháriyar” dramaların, “Tumaris”,
“Xalıq ushın”, “Edige-Toqtamıs – Ámir Temur” operaların, “Aralım meniń” monooperasın,
“Nazlımxan sulıw”, “Qırıq qız” baletlerin, bir neshe kinofilmlerge muzıkalar jazǵan. Onıń
jazǵan shıǵarmalarınıń ishinde bárshe dóretpeleri óz qunın joytpay, atqarılıp atır. Kompozitor tek
dóretiwshilik penen shuǵıllanıp qoymastan bir qatar muzıka pánleri boyınsha oqıwlıq
qollanbalardıń, baǵdarlamalardıń avtorı.
Q.Zaretdinovtıń qosıqshılıq dóretiwshiligine názer awdaratuǵın bolsaq, 100 den aslam
romans hám qosıqlar jaratqan. Onıń dóretken shıǵarmaları qulaqqa jaǵımlıǵı sebepli tıńlawshınıń
júrek tórine jetip barǵan hám óshpes muzıka bolıp, ele kúnge shekem óz tıńlawshılarına iye.
Usınday shıǵarmaların atap ótetuǵın bolsaq, “Dayı qız”, “Súygenimnen jánanım”, “Seniń
kózleriń”, “Anajan”, “Búlbúl”, “Sálem, ana topraǵım!” h.t.b. qosıqların jazadı. Qosıqları menen
jaqqınnan tanısqanımızda onıń tariyxları bar ekenin esitip, ol haqqında jazıwdı maqul kórdik.
1
Ayımbetov K.Ótegenov.K “Qaraqalpaq muzıka ádebiyatı.” Nókis-2023.
949
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 6
Onıń “Anajan” qosıǵın eń birinshi Ózbekstan, Qazaqstan hám Qaraqalpaqstan
Respublikasına xızmet kórsetken artist Roza Qutekeeva atqarǵan. Sonlıqtan R.Qutekeeva menen
sáwbetlestik.
Aytıwına qaraǵanda bul qosıqtı dóretilmesten aldın Roza apa Xalila Dawletmuratovtıń
aldına barıp, kóplegem analarǵa arnalǵan qosıqlar bar ekenin, olardıń kóbisi qayǵılı mazmunda
ekenin aytadı. Oǵan Xalil aǵa - Ana haqqında jazılǵan qosıq, qaytseńde qayǵılı namaǵa dónip
keteberedi deydi.
Hár bir perzent ata-anasın húrmet etedi, jaqsı kóredi. Biraq, onı bildirgisi kelmeydi, ata-
anasına az itibar awdaradı. Sonlıqtanda «Ananıń kewli balada, balanıń kewli dalada» -
degenindey, ata-ana bul ómirde balam dep, qayǵırıp ótedi, al biz perzentler bolsaq, ózlerimizdiń
táshwishimiz benen áwere bolıp qalamız. Bir kúnleri olar bul dúnyanı tárk etkennen keyin, ornı
bilinip, arqamızda hámiyshe súyenish bolıp turǵanın, qádirin kún ótken sayın sezedi ekenseń.
Házir ózim Ana bolıp túsinip atırman-dep ayta otırıp, Xalila aǵadan anası haqqında qosıq
jazıp beriwin sorap; onı kompozitorǵa alıp barıp, muzıka jazdırıp, qosıqtı aytsam dep edim –
deydi.
Xalil aǵa usınday mazmundaǵı óziniń anasına arnap jazıp qoyǵan qosıǵın alıp kelip
beredi. R.Qutekeeva qosıqtı oqıp kórip anası yadına túsip, kózine jas aladı. Sol jıllı Xalila aǵanıń
70 jıllıq yubileyi bolıp ótiwi kerek edi. R.Qutekeeva kompozitor, dirijyor Q.Zaretdinovtıń aldına
barıp: - Men mına qosıqtı Xalila aǵadan soranıp alıp edim. Soǵan nama jazıp berseńiz hám onıń
yubileyine shekem tayar bolsa, yadlap úlgerip, aytıp shıqsam dep edim – dep hár kórgen sayın,
Qurbanbay aǵanıń izinen qalmaydı. Qosıqtıń tekstin qoldan kóshirip alıp kelip beredi. Úsh
hápteden soń Q.Zaretdinov: - Mına qosıqtı tez yadla – dep, R.Qutekeevanıń qolına notanı uslatıp
ketedi. Sol boyınsha tayarlanıp, yadlap, onı jazdırıp, yubileyige tayın bolıp turadı. Biraq, ol jılı
yubiley bolmay, bul qosıq R.Qutekeevanıń repertuarımnan orın aladı.
Búgingi kúnde bul qosıqtı R.Qutekeeva 8-mart Xalıq aralıq hayal-qızlar bayramında,
koncertlerde, ushrasıwlarda, teatrda ótkeriletuǵın “Sawǵa” bayram koncertlerinde atqarıp atır.
Qosıq kópshilik tıńlawshılardıń unatqan qosıǵına aylanıp úlgerdi.
Bul qosıq Andante tempinde, f-moll tonallıǵında, 2/4 ólsheminde, lirikalıq xarakterde
dóretilgen. Shıǵarma ápiwayı eki bólimli kupletli formada, qosıq mazmunında anasınan ayrılǵan
insan ishki sezimleri sáwlelenedi.
Qosıq segiz taktli kirisiw menen baslanıp, oń qolda tema oktava intervalında berilse, shep
qolda akkordlı hám arpedjiolı faktura almasıp beriledi.
Qosıqtıń birinshi bóliminiń birinshi gápinde dawısta qosıq diapozonınıń tómengi
notalarınan tema berilse, akkomponimentte shep qolda kvarta hám kvinta intervalı aralıǵındaǵı
akkordlar, oń qolda segizlik sozımlıqlardıń almasıwı menen qollanılǵan.
950
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 6
Birinshi bólimniń ekinshi gápinde bolsa dawıs diapozonı kóterilip, akkomponiment
ózgerissiz dawam etedi.
Birinshi bólimnen ekinshi bólimge óterde baylanıstırıwshı eki takt qollanılǵan bolıp,
sekvenciyalıq hárekette shıǵarmanı kulminaciyaǵa alıp keledi.
Ekinshi bólimde dawıs diapozonı kóterilip, insandı elede tásirlendiriwshi ırǵaqlar menen
berilgen.
951
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 6
Bul bólimde atqarıwshınıń sheberligin, jáne de anasınan ayrılǵan insannıń obrazın
súwretlew ushın taktler de berilgen.
Ekinshi bólimniń ekinshi gápinde birinshi bólimniń ekinshi gápi tákirarlanadı.
Juwmaqlap aytatuǵın bolsaq, hár bir kompozitor nama dóretiwde tekst mazmunın tolıq
uyrenip shıǵıp, shayırdıń aytajaq oyın biliwi lazım. Eger olay islemese qosıq mángi qalmaydı.
Sonlıqtanda geypara namalar ómir súre almay, umıtılıp ketedi. Demek, Q.Zaretdinov bul qosıqqa
nama dóretken waqtında onı tereń túsingeni, shayırdıń aytajaq oyı menen birge, atqarıwshınıń da
pikirlerin namalarında jámlestirip, tıńlawshılardıń júrek tarın terbetetuǵınday qosıq dóretkeniniń
guwası bolamız. Sebebi kópshilik tıńlawshılar bul qosıqtıń naması hám sózleri bir-birin tolıqtırıp
tur. Sebebi qosıqtıń baslanıwınan-aq júreklerdi terbetedi. Al tekst atqarılǵan waqıtta bolsa,
sózlerdiń mániliginen kózińe jas keledi-dep pikirlerin bildirgen edi. Sonlıqtanda qosıq búgingi
kúnde de saxnadan túspey atqarılıp atır.
REFERENCES
1.
T.Adambaeva “Qaraqalpaq sovet muzıkasınıń tariyxınan” Nókis “Qaraqalpaqstan”-1985
2.
Gúlmaryam Kamalova Maxsetdullaevna, Jumamuratova Aysaule Aralbay qızı ROZA
QUTEKEEVANÍŃ
PEDAGOGIKALÍQ
ISKERLIGI
//“BILIMLENDIRIW
SISTEMASINDA MUZÍKALÍQ – TEORIYALÍQ PÁNLERDIŃ TUTQAN ORNÍ HÁM
ÁHMIYETI” Respublikalıq ilimiy-ámeliy konferenciya 15-may 2024-jıl
3.
Jumamuratova A. A, Kamalova G.M QARAQALPAQSTANDA AKADEMIYALIQ
VOKAL JÓNELISI// “PEDAGOGS” international research journal ISSN: 2181-
4027_SJIF: 4.995
952
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 6
4.
Jumamuratova A, Kamalova G.M. SAHRA BÚLBÚLI ROZA QUTEKEEVA//
ОБРАЗОВАНИЕ НАУКА И ИННОВАЦИОННЫЕ ИДЕИ В МИРЕ 2181-3187
