291
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 6
KOGNITIV PSIXOLOGIYADA INSAN ONGI VA INTELLEKT JARAYONLARINI
RIVOJLANTIRISH ZARURLIGI
Aldjanova Guljahan Amangeldievna
docent Pedagogika fanlari boyincha falsafa doktori, PhD.
Berdoq nomidagi Qaraqalpoq Davlat universiteti.
Esemuratova Hurliman
QDU Psixologiya yo'nalishi 4 kurs talabasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.15628302
Annotatsiya.
Ushbu maqola kognitiv psixologiya sohasida insan ongi va intellekt
jarayonlarini rivojlantirishning zaruriyati masalasiga bag'ishlangan. Maqolada kognitiv
psixologiyaning asosiy tushunchalari, insan ongining tuzilishi va intellekt jarayonlarining
mexanizmlari ko'rib chiqilgan. Tadqiqot natijalari kognitiv rivojlanishning hayot faoliyatidagi
o'rni va zamonaviy jamiyatda intellekt salohiyatini oshirishning dolzarbligini ko'rsatadi.
Kalit so'zlar:
kognitiv psixologiya, ong, intellekt, kognitiv jarayonlar, rivojlanish,
tafakkur, xotira, e'tibor, idrok, ta'lim.
Аннотация.
Данная статья посвящена необходимости развития человеческого
сознания и интеллектуальных процессов в области когнитивной психологии. В статье
рассматриваются основные понятия когнитивной психологии, структура человеческого
сознания и механизмы интеллектуальных процессов. Результаты исследования
показывают роль познавательного развития в жизнедеятельности и актуальность
повышения интеллектуального потенциала в современном обществе.
Ключевые слова:
когнитивная психология, сознание, интеллект, познавательные
процессы, развитие, мышление, память, внимание, восприятие, образование.
Abstract.
This article is dedicated to the necessity of developing human consciousness
and intellectual processes in the field of cognitive psychology. The article examines the basic
concepts of cognitive psychology, the structure of human consciousness, and the mechanisms of
intellectual processes. The research results show the role of cognitive development in life activity
and the relevance of increasing intellectual potential in modern society.
Keywords:
cognitive psychology, consciousness, intellect, cognitive processes,
development, thinking, memory, attention, perception, education.
Kirish. Kognitiv psixologiya - bu XX asrning ikkinchi yarmida shakllanган va
zamonaviy psixologiyaning eng muhim yo'nalishlaridan biri hisoblanадigan fan sohasi. Bu soha
insan ongining, tafakkurining va intellekt jarayonlarining qonuniyatlarini o'rganish bilan
shug'ullanadi. Zamonaviy dunyoda axborot texnologiyalarining jadal rivojlanishi, bilim
jamiyatining shakllanishi va raqobatbardosh iqtisodiyotning talablari insan intellekt salohiyatini
rivojlantirishning muhimligini yanada oshirmoqda. Kognitiv psixologiya sohasidagi tadqiqotlar
shuni ko'rsatadiki, insan ongi va intellekt jarayonlari doimiy rivojlanish jarayonida bo'lib, ularni
maqsadli ravishda takomillashitirish mumkin. Bu esa individual va ijtimoiy rivojlanish uchun
katta imkoniyatlar yaratadi. Insan miyasining plastikligi va kognitiv qobiliyatlarning rivojlanish
potensiali zamonaviy psixologiyaning eng qiziqarli tadqiqot yo'nalishlaridan birini tashkil etadi.
Hozirgi kunda kognitiv psixologiya nafaqat nazariy jihatdan, balki amaliy tatbiq jihatidan
ham katta ahamiyat kasb etmoqda. Ta'lim tizimi, kasb-hunar tayyorlash, ruhiy salomatlik,
qariyalar bilan ishlash va boshqa ko'plab sohalarda kognitiv yondashuvlar keng qo'llanilmoqda.
Bu maqola kognitiv psixologiyaning asosiy tushunchalari, insan ongi va intellekt jarayonlarining
292
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 6
xususiyatlari hamda ularni rivojlantirishning zamonaviy usullarini ko'rib chiqishga
bag'ishlangan.
Kognitiv psixologiya termini lotin tilidan kelib chiqqan bo'lib, "cognitio" - bilish, anglash
ma'nosini bildiradi. Bu fan sohasi insan aqliy faoliyatining turli jihatlarini - idrok etish, e'tibor
qaratish, xotira, tafakkur, til va muloqot jarayonlarini o'rganadi. Kognitiv psixologiyaning asosiy
vazifasi insan ongining qanday ishlashi, ma'lumotlarni qanday qayta ishlashi va bilimlarni
qanday tashkil etishini tushuntirishdir.
Kognitiv jarayonlarning asosiy turlari. Idrok (Percepciya): Bu jarayon orqali insan tashqi
dunyo haqidagi ma'lumotlarni dastlabki qayta ishlash amalga oshiriladi. Idrok nafaqat hissiy
organlar orqali keladigan axborotni qabul qilish, balki uni ma'noli tarzda talqin qilish jarayonidir.
Zamonaviy tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, idrok jarayoni faol va konstruktiv xarakterga ega -
insan o'zi kuzatayotgan voqelikni faol ravishda "quradi". Diqqat: Bu kognitiv jarayon ong
faoliyatini ma'lum obyekt yoki jarayonga yo'naltirish va uni shu holatda ushlab turishni
ta'minlaydi. E'tibor turli turlarga bo'linadi: ixtiyoriy va beixtiyoriy, taqsimlangan va
konsentratsiyalangan. Zamonaviy axborot asrida e'tiborni boshqarish qobiliyati alohida ahamiyat
kasb etadi. Xotira: Ma'lumotlarni kodlash, saqlash va esga olish jarayonlari majmuasi. Xotira
qisqa muddatli va uzoq muddatli turlarga, shuningdek, turli modallik bo'yicha (ko'rish, eshitish,
harakatiy) tasniflanadi. Xotira nafaqat o'tmishni saqlash, balki kelajakni rejalashtirish uchun ham
muhimdir. Tafakkur: Eng yuqori darajadagi kognitiv jarayon bo'lib, muammolarni hal qilish,
qaror qabul qilish, ijodiy faoliyat bilan bog'liq. Tafakkur turli shakllarda namoyon bo'ladi:
mantiqiy, ijodiy, tanqidiy, intuitiv. Zamonaviy tadqiqotlar tafakkurning turli turlari turli miya
hududlarida amalga oshirilishini ko'rsatadi. Til va nutq: Kognitiv jarayonlarning muhim
komponenti bo'lib, tafakkur bilan chambarchas bog'liqligi bilan ajralib turadi. Til nafaqat
muloqot vositasi, balki tafakkurning shakllantiruvchi omili hisoblanadi.
Zamonaviy kognitiv psixologiya insan ongini ma'lumotlarni qayta ishlovchi murakkab
tizim sifatida ko'radi. Bu tizim bir necha asosiy komponentlardan iborat: Hissiy registrlar: Tashqi
muhitdan keladigan ma'lumotlarni dastlabki qayta ishlash uchun javobgar bo'lgan tizimlar. Qisqa
muddatli xotira: Ma'lum vaqt oralig'ida cheklangan miqdordagi ma'lumotni saqlash va qayta
ishlash uchun mo'ljallangan. Uzoq muddatli xotira: Keng ko'lamli bilim bazasi bo'lib, turli
turdagi ma'lumotlarni doimiy saqlash imkonini beradi. Ijroiya nazorat: Kognitiv jarayonlarni
boshqarish, rejalashtirish va monitoringini amalga oshiruvchi meta-kognitiv tizim. Insan ongi
kognitiv psixologiya nuqtai nazaridan ko'rib chiqilganda, murakkab, ko'p qatlamli va dinamik
tizim sifatida namoyon bo'ladi. Ong nafaqat individual tajriba va bilimlarning yig'indisi, balki
faol va ijodiy ravishda voqelikni talqin qiluvchi mexanizm hisoblanadi.
Intellekt jarayonlarining mexanizmlari. Intellekt - bu insan kognitiv qobiliyatlarining eng
yuqori darajadagi namoyon bo'lish shakli bo'lib, murakkab muammolarni hal qilish, yangi
bilimlarni o'zlashtirish va ijodiy faoliyat bilan bog'liq. Intellekt jarayonlarining mexanizmlarini
tushunish kognitiv rivojlanish strategiyalarini ishlab chiqish uchun muhim ahamiyat kasb etadi.
Intellekt jarayonlarining asosiy komponenti. Ma'lumotni qayta ishlash tezligi: Bu
komponent intellektning asosiy ko'rsatkichlaridan biri hisoblanadi. Yuqori qayta ishlash tezligi
murakkab masalalarni samarali hal qilish imkonini beradi. Ishchi xotira hajmi: Bir vaqtda faol
holda ushlab turilishi mumkin bo'lgan ma'lumotlar miqdori. Bu komponent murakkab aqliy
operatsiyalarni bajarish uchun zarur. Bilimlarni tashkil etish: Uzoq muddatli xotirada saqlangan
bilimlarning tizimli tashkil etilishi intellekt faoliyatining samaradorligini belgilaydi.Meta-
kognitiv qobiliyatlar: O'z aqliy jarayonlari haqida bilish va ularni boshqarish qobiliyati. Bu
293
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 6
qobiliyat o'rganish va muammolarni hal qilish samaradorligini sezilarli darajada oshiradi.
Intellekt jarayonlarining turlari. Konvergent tafakkur: Ma'lum qoidalar va algoritmlar
asosida yagona to'g'ri yechimga erishishga qaratilgan tafakkur turi. Divergent tafakkur: Bir
masala uchun ko'plab alternativ yechimlar yaratishga qaratilgan ijodiy tafakkur turi. Analitik
tafakkur: Murakkab obyekt yoki vaziyatni tarkibiy qismlarga ajratish va ular orasidagi
bog'liqliklarni aniqlash. Sintetik tafakkur: Alohida elementlarni birlashtirish va yangi, yaxlit
tuzilma yaratish qobiliyati. Tanqidiy tafakkur: Ma'lumotlarni baholash, tahlil qilish va asosli
xulosa chiqarish qobiliyati. Intellekt rivojlanishining bosqichlari. Jean Piaget tomonidan ishlab
chiqilgan kognitiv rivojlanish nazariyasi intellekt rivojlanishining to'rt asosiy bosqichini ajratib
ko'rsatadi: Sensomotor bosqich (0-2 yosh): Bu bosqichda bola dunyoni bevosita hissiy tajriba
orqali biladi. Asosiy yutuq - obyekt doimiyligini tushunish. Operatsiyagacha bosqich (2-7 yosh):
Simbolik tafakkur rivojlanadi, biroq mantiqiy operatsiyalar hali to'liq shakllanmagan. Konkret
operatsional bosqich (7-11 yosh): Mantiqiy tafakkur rivojlanadi, biroq faqat konkret obyektlar va
vaziyatlar bo'yicha. Formal operatsional bosqich (11 yoshdan yuqori): Abstrakt va gipoteza-
deduktiv tafakkur rivojlanadi. Kognitiv rivojlanishning zarurligi
Zamonaviy dunyoda kognitiv qobiliyatlarni rivojlantirish zaruriyati bir qator omillar bilan
belgilanadi:
Ijtimoiy-iqtisodiy omillar. Bilim iqtisodiyoti: Hozirgi kunda iqtisodiy
rivojlanishning asosiy resursi axborot va bilimdir. Bu sharoitda yuqori kognitiv qobiliyatlarga
ega bo'lgan mutaxassislar talabi ortib bormoqda. Texnologik rivojlanish: Sun'iy intellekt va
avtomatlashtirish rivojlanishi oddiy, takrorlanuvchi ishlarni kamaytirib, ijodiy va murakkab
kognitiv faoliyat talab etadigan ishlarning salmoqini oshirmoqda. Globallashuv: Dunyoning
tobora
murakkablashib
borishi,
madaniyatlararo
muloqotning
kuchayishi
kognitiv
moslashuvchanlik va ko'p aspektli tafakkur talab etadi.
Kognitiv - neyrologik bog'liqliklar: Miya faoliyati va kognitiv jarayonlar orasidagi
bog'liqliklarni aniqlash. Neyrofeedback usullari: Miya faoliyatini nazorat qilish orqali kognitiv
qobiliyatlarni yaxshilash. Sun'iy intellekt va kognitiv psixologiya. Insan-mashina hamkorligi:
Sun'iy intellekt bilan samarali hamkorlik qilish yo'llarini o'rganish. Kognitiv modellashtirish:
Insan tafakkurini kompyuter modellari yordamida modellashtirish. Hybrid intellekt: Insan va
sun'iy intellektning birlashgan qobiliyatlaridan foydalanish. Shaxsiylashtirilgan kognitiv
rivojlanish. Individual farqlar: Har bir inson uchun optimal kognitiv rivojlanish strategiyalarini
aniqlash. Genetik omillar: Kognitiv qobiliyatlarga genetik ta'sirlarni o'rganish. Muhit ta'sirlari:
Turli muhit omillarining kognitiv rivojlanishga ta'sirini tahlil qilish.
Xulosa qilib aytganda, kognitiv psixologiyada insan ongi va intellekt jarayonlarini
rivojlantirish zarurligi zamonaviy jamiyatning eng muhim talablaridan biri hisoblanadi. Kognitiv
qobiliyatlar nafaqat individual muvaffaqiyat, balki butun jamiyat rivojlanishi uchun ham kalit
omil hisoblanadi. Hozirgi kunda bilim iqtisodiyoti, texnologik rivojlanish va globallashuv
sharoitida yuqori kognitiv salohiyatga ega bo'lish zaruriyat darajasida muhim. Tadqiqotlar shuni
ko'rsatadiki, kognitiv qobiliyatlar hayot davomida rivojlantirilishi mumkin. Zamonaviy usullar -
mnemonika, muammoli o'qitish, meditatsiya, raqamli texnologiyalar - kognitiv rivojlanishning
samarali vositaları hisoblanadi. Ta'lim tizimida kognitiv yondashuvlarning qo'llanilishi o'rganish
samaradorligini sezilarli darajada oshiradi. Kelajakda kognitiv psixologiya sohasida yangi
kashfiyotlar kutilmoqda. Neyrokognitiv tadqiqotlar, sun'iy intellekt bilan hamkorlik,
shaxsiylashtirilgan yondashuvlar kognitiv rivojlanishning yangi ufqlarini ochadi. Bu
rivojlanishlar insoniyatning intellekt salohiyatini oshirish va murakkab global muammolarni hal
qilish imkoniyatlarini kengaytiradi. Kognitiv rivojlanish - bu nafaqat individual ehtiyoj, balki
294
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 6
ijtimoiy mas'uliyat ham hisoblanadi. Har bir inson o'z kognitiv salohiyatini rivojlantirish orqali
nafaqat shaxsiy hayotini yaxshilaydi, balki jamiyat rivojlanishiga ham hissa qo'shadi. Bu
maqsadda ta'lim muassasalari, ishlab chiqarish korxonalari, ijtimoiy tashkilotlar va davlat
organlari birgalikda harakat qilishi zarur.
REFERENCES
1.
Neisser, U. (1967).
Cognitive Psychology
. New York: Appleton-Century-Crofts.
2.
Piaget, J. (1977).
The Development of Thought: Equilibration of Cognitive Structures
.
New York: Viking Press.
3.
Baddeley, A. (2007).
Working Memory, Thought, and Action
. Oxford: Oxford University
Press.
4.
Miller, G. A. (1956). The magical number seven, plus or minus two: Some limits on our
capacity for processing information.
Psychological Review
, 63(2), 81-97.
5.
Aldjanova G., Bekmuratova G. ÓSPIRIMLER XARAKTERINDE TOLERANTLIQTIŃ
ORNI //Modern Science and Research. – 2025. – Т. 4. – №. 5. – С. 39-42.
6.
Aldjanova G., Yernazarova G. " MEN HÁM MENIŃ DENEM": DENESINE BOLǴAN
QATNAS ÓSPIRIMNIŃ ÓZIN-ÓZI BAHALAW ÁHMIYETLI FAKTOR SIPATINDA
//Modern Science and Research. – 2025. – Т. 4. – №. 5. – С. 43-46.
7.
Aldjanova G., Qosbawlieva Q. SOCIAL-PSYCHOLOGICAL TRAINING AS A WAY
TO CHANGE PERSONAL AND BEHAVIORAL FEATURES //Modern Science and
Research. – 2025. – Т. 4. – №. 4.
8.
Aldjanova G., Qosbawlieva Q. SOCIAL-PSYCHOLOGICAL TRAINING AS A WAY
TO CHANGE PERSONAL AND BEHAVIORAL FEATURES //Modern Science and
Research. – 2025. – Т. 4. – №. 4.
9.
Aldjanova G. A. TYPES OF LEARNING ACTIVITIES IN THE CREDIT-MODULAR
TRAINING SYSTEM //Modern Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 9. – С. 15-
21. 1172 ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 5
10.
Aljanova G. A. Development of creative thinking in the process of learning in higher
school. – 2021. 18. Aljanova G. A. Formation of Young Teacher Professionalism
Through Mentoring //European Scholar Journal. – 2021. – Т. 2. – №. 11. – С. 128-130.
11.
Альджанова Г. А. ЭФФЕКТИВНЫЕ ВОЗМОЖНОСТИ ПСИХОДИАГНОСТИКИ В
ПОДГОТОВКЕ БУДУЩЕГО УЧИТЕЛЯ //Путь науки. – 2017. – №. 4. – С. 66-67.
12.
Альджанова Г. ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ МӘДЕНИЯТ КОНЦЕПЦИЯСЫ НЕГИЗЛЕРИ
//ВЕСТНИК КАРАКАЛПАКСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА
ИМЕНИ БЕРДАХА. – 2018. – Т. 38. – №. 1. – С. 53-56.
13.
Альджанова
Г.
А.
ЭФФЕКТИВНОСТЬ
ЗНАКОВО-КОНТЕКСТНОЙ
ТЕХНОЛОГИИ В ПОДГОТОВКЕ БУДУЩЕГО УЧИТЕЛЯ В ВЫСШИХ
ОБРАЗОВАТЕЛЬНЫХ УЧРЕЖДЕНИЯХ //Актуальные проблемы гуманитарных и
естественных наук. – 2018. – №. 11. – С. 89-92.
14.
Альджанова Г. А. МОДЕЛЬ ФОРМИРОВАНИЯ ПРОФЕССИОНАЛЬНЫХ
КОМПЕТЕНЦИЙ
БУДУЩИХ
УЧИТЕЛЕЙ
В
УСЛОВИЯХ
ПРОЕКТНОКОНТЕКСТНОГО ОБУЧЕНИЯ
