МЕДИЦИНА, ПЕДАГОГИКА И ТЕХНОЛОГИЯ:
ТЕОРИЯ И ПРАКТИКА
Researchbib Impact factor: 13.14/2024
SJIF 2024 = 5.444
Том 3, Выпуск 05, Мая
124
https://universalpublishings.com
MIKROBIOTA VA INSON SALOMATLIGI: ICHAK FLORASINING
ROLI
Daminov Samandar Iskandar o‘g‘li
+998972851017
Nazarov Sirojiddin Gʻani oʻgʻli
sirojiddinnazarov612@gmail.com
94 746 66 99
Yoʻldoshev Azizbek Najmiddin oʻgʻli
94 715 56 16
Ibodullayeva Naxshona Nodirjon qiz
naxshonaibodullayeva@gmail.com
+998949372835
Jonqobilova Qunduz Rustam qizi
qunduzjonqobilova955@gmail.com
+998945994310
Toshkent tibbiyot akademiyasi Termiz filiali talabalari
Annotatsiy:
Ushbu maqolada inson organizmidagi mikrobiotaning
biologik va tibbiy ahamiyati yoritilgan. Asosan, ichak mikroflorasi tarkibi, uning
immunitet, ovqat hazm qilish, ruhiy salomatlikka ta’siri va mikrobiota
muvozanatining buzilishi bilan bog‘liq kasalliklar haqida ma’lumotlar berilgan.
Shuningdek, mikrobiotani saqlab qolish va tiklash usullari ko‘rib chiqilgan.
Kalit so‘zlar:
mikrobiota, ichak florasi, immunitet, ovqat hazm qilish,
psixologik salomatlik, disbioz, probiotiklar
Аннотация
: В данной статье рассматривается биологическое и
медицинское значение микробиоты человека. Основное внимание
уделяется составу кишечной микрофлоры, её влиянию на иммунитет,
пищеварение, психическое здоровье, а также заболеваниям, связанным с
МЕДИЦИНА, ПЕДАГОГИКА И ТЕХНОЛОГИЯ:
ТЕОРИЯ И ПРАКТИКА
Researchbib Impact factor: 13.14/2024
SJIF 2024 = 5.444
Том 3, Выпуск 05, Мая
125
https://universalpublishings.com
нарушением микробиотического баланса. Также описаны методы
поддержания и восстановления микробиоты.
Ключевые слова:
микробиота, кишечная флора, иммунитет,
пищеварение, психическое здоровье, дисбиоз, пробиотики
Annotation
: This article explores the biological and medical importance of
human microbiota. It focuses primarily on the composition of gut microbiota, its
impact on immunity, digestion, mental health, and diseases linked to microbiota
imbalance. Methods for maintaining and restoring a healthy microbiota are also
discussed.
Keywords:
Microbiota, gut flora, immunity, digestion, mental health,
dysbiosis, probiotics
Kirish
: Inson organizmi murakkab va o‘zaro chambarchas bog‘langan
tizimlardan iborat bo‘lib, uning to‘laqonli faoliyati nafaqat hujayralar va
to‘qimalarning sog‘lom bo‘lishiga, balki u bilan birga yashovchi
mikroorganizmlarga ham bog‘liqdir. Ushbu mikroorganizmlar majmuasi
mikrobiota deb ataladi. Mikrobiota – bu inson organizmida yashovchi trillionlab
mikroorganizmlar, ya’ni bakteriyalar, viruslar, zamburug‘lar va ayrim
protozoalarning muvozanatli to‘plamidir. Mikrobiota asosan teri, og‘iz
bo‘shlig‘i, burun, jinsiy a’zolar va eng muhimi ichakda joylashgan bo‘ladi. Ichak
mikrobiotasi inson sog‘lig‘ida hal qiluvchi rol o‘ynaydi va hozirda uni “yashirin
a’zo” deb ham atashadi, chunki u ham boshqa a’zolar kabi mustaqil va faol
funktsiyalarni bajaradi.
Taxminlarga ko‘ra, inson ichagida 100 trilliondan ortiq mikroorganizmlar
mavjud bo‘lib, ularning genetik materiali inson genomidan 150 barobar ko‘pdir.
Bu mikroblar asosan ovqat hazm qilish, vitaminlar sintezi (ayniqsa K vitamini va
B vitaminlari), metabolizmni tartibga solish, immunitetni shakllantirish va
patogen mikroorganizmlarga qarshi himoya qilish kabi muhim biologik
jarayonlarda ishtirok etadi. Shu bilan birga, ichak mikrobiotasi va markaziy asab
tizimi o‘rtasida murakkab aloqa mavjud bo‘lib, u “ichak-miya o‘qi” (gut-brain
axis) orqali ruhiy holat, stressga chidamlilik va hatto xotira bilan bog‘liq bo‘lgan
jarayonlarga ta’sir qiladi.
МЕДИЦИНА, ПЕДАГОГИКА И ТЕХНОЛОГИЯ:
ТЕОРИЯ И ПРАКТИКА
Researchbib Impact factor: 13.14/2024
SJIF 2024 = 5.444
Том 3, Выпуск 05, Мая
126
https://universalpublishings.com
Mikrobiotaning tarkibi har bir insonda individual bo‘lib, tug‘ilish
jarayonidan boshlab shakllana boshlaydi. Tabiiy yo‘l bilan tug‘ilgan chaqaloqlar
ona yo‘ldoshidan va ona tanasidan tabiiy mikroflorani qabul qiladi. Bu
mikrobiologik meros bola hayotining ilk kunlaridan boshlab sog‘lom immun
tizim rivojlanishida muhim ahamiyatga ega. Keyinchalik mikrobiota tarkibi
turmush tarzi, ovqatlanish odatlari, antibiotiklar qabul qilish, stress holatlari,
ekologik sharoit va boshqa omillar ta’sirida o‘zgaradi. Bu muvozanatning
buzilishi disbioz deb ataladi. Disbioz holati ichak faoliyatining buzilishi,
yallig‘lanishli kasalliklar, autoimmun reaksiyalar, teri muammolari, hatto ruhiy
tushkunlik va nevrologik buzilishlar bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin.
Bugungi kunda mikrobiotani chuqur o‘rganish tibbiy biologiyaning eng
istiqbolli yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. Mikrobiotaning o‘zgarishini baholash
orqali kasalliklarni erta aniqlash, individual terapiyani shakllantirish, probiotik
va prebiotik vositalar yordamida mikroflorani tiklash imkoniyati tug‘ilmoqda.
Shuning uchun, bu maqolada mikrobiotaning biologik va tibbiy ahamiyati, uning
asosiy vazifalari, mikrobiotaning buzilishi va sog‘liq uchun salbiy oqibatlari,
shuningdek, uni tiklash yo‘llari keng tahlil qilinadi.
Inson tanasidagi mikrobiota og‘irligi 1,5–2 kg atrofida bo‘lib, bu miqdor
ba’zi a’zolar og‘irligiga teng. Inson tanasidagi mikroorganizmlar soni tanadagi
hujayralardan ko‘proq: 100 trilliondan ortiq mikrob (Taxminan 1,3:1 nisbatda
hujayralarga nisbatan). Mikrobiotadagi genlar soni inson genomidan 150 baravar
ko‘p (ya’ni, 3 milliondan ortiq gen). Tadqiqotlarga ko‘ra, ichak mikrobiotasidagi
o‘zgarishlar depressiya, xavotir va hatto autizm spektri buzilishlari bilan bog‘liq
bo‘lishi mumkin (gut-brain axis). Tabiiy yo‘l bilan tug‘ilgan chaqaloqlar
kesarcha kesish orqali tug‘ilganlarga qaraganda mikrobiotasi xilma-xilroq va
immun tizimi barqarorroq bo‘ladi. 2020-yilgi tadqiqotda aniqlanishicha,
Lactobacillus rhamnosus bakteriyasi depressiya va stress belgilarini
kamaytirishga yordam bergan (hayvonlarda va ayrim klinik tajribalarda).
Antibiotiklarni ehtiyotkorlik bilan qo‘llash: Antibiotiklar bakterial
infeksiyalarni davolashda muhim ahamiyatga ega bo‘lsa-da, ularning noto‘g‘ri
yoki keraksiz qo‘llanilishi inson ichak mikrobiotasiga jiddiy zarar yetkazadi.
Antibiotiklar
nafaqat
zararli
patogen
bakteriyalarni,
balki
foydali
mikroorganizmlarni ham o‘ldiradi. Bu holat mikrobiotaning muvozanatini buzadi
va disbioz holatini yuzaga keltiradi.
МЕДИЦИНА, ПЕДАГОГИКА И ТЕХНОЛОГИЯ:
ТЕОРИЯ И ПРАКТИКА
Researchbib Impact factor: 13.14/2024
SJIF 2024 = 5.444
Том 3, Выпуск 05, Мая
127
https://universalpublishings.com
Disbioz natijasida quyidagi muammolar yuzaga kelishi mumkin:
•
Ovqat hazm qilishning buzilishi (ich ketishi, qabziyat)
•
Immunitet zaiflashishi
•
Allergik reaksiyalar
•
Yo‘g‘on ichak yallig‘lanishi (kolit)
•
Candida kabi zamburug‘larning faollashuvi
Ko‘ngil aynishi, umumiy holsizlik, teri muammolari
Antibiotiklar mikrobiota xilma-xilligini kamaytiradi. Ayrim tadqiqotlarga
ko‘ra, atigi bir kunlik antibiotik qabul qilish mikrobiotaning tuzilishini bir necha
oy yoki hattoki yillab tiklanmaydigan darajada o‘zgartiradi. Ayniqsa keng ta’sir
doirasiga ega antibiotiklar (masalan: amoksitsillin, siprofloksasin) mikrobiotaga
kuchli ta’sir ko‘rsatadi.
Oldini olish usullari:
•
Antibiotikni faqat shifokor tavsiyasiga ko‘ra qabul qilish
•
Doza va kurs muddatiga qat’iy amal qilish
•
Antibiotik bilan bir vaqtda probiotiklar yoki fermentlangan mahsulotlar (kefir,
achchiq karam, tabiiy yo‘gurt) iste’mol qilish
•
Antibiotik kursidan so‘ng prebiotiklar yordamida mikrobiotani tiklash
•
Odatdagi virusli shamollash holatlarida antibiotik qabul qilmaslik (faqat
bakterial infeksiya bo‘lsa kerak)
Shuningdek, antibiotikdan keyingi disbioz chaqaloqlarda, yoshi katta
odamlarda va immuniteti zaif odamlarda og‘ir kechishi mumkin, shuning uchun
ularning holatida ayniqsa ehtiyotkorlik talab etiladi.
Tahlil (Muammo va muhokama):
Bugungi kunda mikrobiota bilan
bog‘liq muammolar butun dunyoda dolzarb masalaga aylangan. Inson
mikrobiotasining buzilishi turli kasalliklarning yuzaga chiqishida muhim omil
sifatida e’tirof etilmoqda. Xususan, ichak mikrobiotasining disbalansi metabolik
sindrom, semizlik, 2-tip diabet, allergiyalar, autoimmun kasalliklar va hatto
nevrologik buzilishlar (masalan: depressiya va Altsgeymer kasalligi) bilan
bog‘lanmoqda.
So‘nggi 10 yillikda mikrobiotaning sog‘liqdagi o‘rni haqida ko‘plab
tadqiqotlar olib borilmoqda. Misol uchun, 2016-yilgi Jahon sog‘liqni saqlash
МЕДИЦИНА, ПЕДАГОГИКА И ТЕХНОЛОГИЯ:
ТЕОРИЯ И ПРАКТИКА
Researchbib Impact factor: 13.14/2024
SJIF 2024 = 5.444
Том 3, Выпуск 05, Мая
128
https://universalpublishings.com
tashkiloti (JSST) hisobotiga ko‘ra, antibiotiklarning haddan tashqari ko‘p
qo‘llanishi tufayli mikrobiota tarkibining buzilishi global miqyosda ortib
bormoqda. Shu sababli, ba’zi mamlakatlarda antibiotiklarni faqat maxsus nazorat
ostida sotishga ruxsat berilgan.
O‘zbekistonda esa ko‘pchilik bemorlar antibiotiklarni shifokor tavsiyasisiz
qabul qilayotgani kuzatilmoqda. Bu esa ichak mikrobiotasining doimiy ravishda
zararlanib borishiga olib kelmoqda. Ayniqsa, bolalarda va yoshi katta odamlarda
bu holat salomatlikka jiddiy ta’sir qiladi.
Mikrobiotaning muvozanatini tiklash uchun sog‘lom turmush tarziga rioya
qilish, oziq-ovqat odatlarini to‘g‘rilash va dori vositalaridan ongli foydalanish
zarur. Shu bilan birga, aholining mikrobiota haqida xabardorligini oshirish ham
muhim vazifa hisoblanadi.
Ilmiy yangiliklar
: So‘nggi yillarda mikrobiotani o‘rganish tibbiyotda eng
dolzarb yo‘nalishlardan biriga aylandi. Mikrobiotaning inson salomatligiga
ta’siri faqat ovqat hazm qilish bilan cheklanmasligi, balki butun organizmga, shu
jumladan, miya faoliyati va immunitet tizimiga ham bevosita aloqadorligi
isbotlanmoqda.
Mikrobiom terapiyasi: 2020-yillardan boshlab mikrobiota orqali davolash —
ya’ni mikrobiom terapiyasi faol rivojlanmoqda. Bu usulda sog‘lom insondan
olingan mikroflora maxsus yo‘l bilan kasal bemorning ichaklariga ko‘chirib
o‘tkaziladi (fekal transplantatsiya). Bu, ayniqsa, Clostridium difficile
infeksiyasini davolashda samarali bo‘layotgani klinik tajribalarda tasdiqlangan.
Mikrobiota va ruhiy salomatlik: 2022-yilda nufuzli “Nature Microbiology”
jurnalida e’lon qilingan maqolada, ichakdagi mikroblarning ayrim turlari
serotonin va dopamin kabi neyrotransmitterlar ishlab chiqarishda ishtirok etishi
aniqlangan. Bu esa ichak va miya o‘rtasidagi aloqa — gut-brain axis —
nazariyasini yana bir bor tasdiqladi.
Mikrobiotaning individual xususiyatlari: Yana bir muhim yangilik — har bir
insonning mikrobiotasi o‘ziga xosdir, ya’ni har bir odamda mikroblarning turi,
nisbati va genetik potensiali turlicha bo‘ladi. Shu asosda shaxsiylashtirilgan
davolash usullari ishlab chiqilmoqda (personalized medicine).
Mikrobiota diagnostikasi: Hozirda ayrim mamlakatlarda mikrobiotani DNK
asosida tahlil qiluvchi testlar mavjud bo‘lib, ular orqali bemorning ichakdagi
МЕДИЦИНА, ПЕДАГОГИКА И ТЕХНОЛОГИЯ:
ТЕОРИЯ И ПРАКТИКА
Researchbib Impact factor: 13.14/2024
SJIF 2024 = 5.444
Том 3, Выпуск 05, Мая
129
https://universalpublishings.com
mikroblari haqida aniq ma’lumot olinadi. Bu esa individual ovqatlanish rejasi
yoki dori vositalarini tanlashda yordam beradi.
Xulosa
: Yuqorida ko‘rib o‘tilgan ma’lumotlar asosida aytish mumkinki,
inson mikrobiotasi organizm salomatligining ajralmas qismi hisoblanadi. Ichak
mikrobiotasining muvozanatli holatda bo‘lishi faqat hazm jarayonini emas, balki
immunitet, metabolizm, hatto ruhiy holatni ham tartibga solishda muhim rol
o‘ynaydi.
Mikrobiotaning buzilishi ko‘plab kasalliklarning rivojlanishiga sabab
bo‘lishi mumkin. Ayniqsa, antibiotiklar noto‘g‘ri qo‘llanganda, noto‘g‘ri
ovqatlanish yoki stress holatida mikroflora tezda yomonlashadi. Shu bois,
mikrobiotani himoya qilish va tiklash choralari sog‘lom turmush tarzining
ajralmas qismi bo‘lishi zarur.
Bugungi kunda ilm-fan bu sohada tez sur’atlar bilan rivojlanmoqda.
Mikrobiom terapiyasi, shaxsiylashtirilgan ovqatlanish va genetik asosda
mikrobiotani baholovchi usullar kelajakda tibbiyotda yangi davrni boshlab
berishi mumkin.
Shu munosabat bilan quyidagilarni tavsiya etamiz:
•
Antibiotiklardan faqat shifokor tavsiyasi asosida foydalanish;
•
Probiotik va prebiotiklarga boy ovqatlar iste’mol qilish;
•
Stressni kamaytirish va jismoniy faollikni oshirish;
•
Mikrobiota haqida aholining xabardorligini oshirish.
Shaxsiy va jamiyat salomatligi uchun mikrobiota muvozanatini saqlash juda
muhim. Har bir inson o‘z organizmini asrashda mikroblar bilan do‘stlashishi
kerak!
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Bäckhed, F., Roswall, J., & Peng, Y. (2015). Inson mikrobiomasi va uning
salomatlikka ta’siri. Nature Reviews Microbiology, 13(7), 479-490.
2.
Gänzle, M. G. (2015). Laktik kislota bakteriyalari va ularning salomatlikka
foydalari. Food Research International, 73, 244-252.
МЕДИЦИНА, ПЕДАГОГИКА И ТЕХНОЛОГИЯ:
ТЕОРИЯ И ПРАКТИКА
Researchbib Impact factor: 13.14/2024
SJIF 2024 = 5.444
Том 3, Выпуск 05, Мая
130
https://universalpublishings.com
3.
Turnbaugh, P. J., va boshqalar (2006). Semirish bilan bog‘liq ichak
mikrobiomasi va uning energiya sarfi qobiliyatining oshishi. Nature, 444(7122),
1027-1031.
4.
Sharma, R., va boshqalar (2021). Ichak mikrobiotasining inson salomatligi va
kasalliklaridagi roli. Advances in Medical Sciences, 66(1), 27-36.
5.
Fujimura, K. E., va Slusher, N. A. (2018). Mikrobiota va uning salomatlik va
kasalliklar bilan aloqasi. Annual Review of Microbiology, 72, 439-460.
6.
Zhao, L., va boshqalar (2017). Ichak mikrobiotasi saraton davolanish
samaradorligini modulyatsiya qiladi. Nature, 543(7647), 61-66.
