MODELS AND METHODS IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
18
MAKTABLARDA INKYUZIV TA’LIM O’QITISH SHAROITIDA
MAXSUS PEDAGOGLARNING O’RNI VA ISH FAOLIYATI.
Tursunova Maftuna Baxtiyor qizi
Namangan viloyati Pop tumani 6-maktab maxsus pedagog o’qituvchisi.
maftunatursunova006@gmail.com
https://doi.org/10.5281/zenodo.14033256
Annotatsiya:
Ushbu maqolada inklyuziv ta’lim haqida tushuncha,
inklyuziv ta’limning ish faoliyati ,inklyuziv ta’limning afzalliklari va
kamchiliklari, maxsus pedagogning o’rni, ish faoliyati haqida ochib berilgan
Kalit so’zlar:
inklyuziv ta’lim,maxsus pedagog,afzalliklar, kamchiliklar,
alohida ehtiyojga ega bo’lgan bolalar.
Abstract:
This article describes the concept of inclusive education, the
work of inclusive education, the advantages and disadvantages of inclusive
education, the role of a special pedagogue, and the work of a special educator.
Key words
: inclusive education, special pedagogue, advantages,
disadvantages, children with special needs.
Аннотация:
В данной статье описываются понятие инклюзивного
образования, работа инклюзивного образования, преимущества и
недостатки инклюзивного образования, роль специального педагога и
работа специального педагога
.
Ключевые слова:
инклюзивное образование, специальный педагог,
преимущества, недостатки, дети с особыми потребностями.
Bilamizki, har qanday jamiyatda amalga oshirilayotgan barcha islohotlarning
eng asosiy maqsadi o’sib kelayotgan yosh avlodning davlat uchun munosib
fuqarolar sifatida ulg’ayishlari, mamlakat taraqqiyoti va gullab-yashnashiga
mustahkam tayanch yaratishdan iboratdir. Bu albatta har tomonlama yetuk va
barkamol avlodlarni tarbiyalab, kamolotga yetkazish orqali yaratiladi. Bizning
o’zbek xalqi azal-azaldan bolajon xalq, qaysi millat vakili bo’lishidan qat’i nazar
mehr berib, ardoqlaydi, nafaqat o’z farzandining, balki har bir murg’ak qalb
uchun qayg’uradi. Dunyodagi jamiki bolalariga tegishli bo’lgan bolalar huquqi
haqidagi Konvensiyada, O’zbekiston Respublikasining “Ta’lim to’g’risida’gi
Qonunida qolaversa, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” kabi bir qator muhim
me’yoriy xujjatlarda ko’rsatilishicha, barcha bolalar, shu jumladan, jismoniy yoki
ruhiy rivojlanishida nuqsoni bor bolalar ham mehnat qilish, ta’lim olish, hayotda
o’z o’rnini topish xuquqlariga ega. Respublikamizda ijtimoiy tashabbuslarni
qoʼllab-quvvatlash jamgʼarmasi tomonidan 2007 yildan buyon «Oʼzbekistonda
Inklyuziv taʼlim» loyihasi amalga oshirib kelinmoqda. Loyiha hamkorlari:
Oʼzbekiston Respublikasi Xalq taʼlimi vazirligi; Oliy va oʼrta maxsus taʼlim
MODELS AND METHODS IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
19
vazirligi; Navoiy shahridagi «Umr» imkoniyati cheklangan bolalarga yordam
berish markazi, Samarqand shahridagi «Hayot» nomli nogironlarga yordam
berish markazi, Jizzax shahridagi «Istiqbolli avlod» markazi, Qashqadaryo
viloyatining Qarshi shahridagi «Umid» tashabbuslarga koʼmak berish va
rivojlantirish markazi, Termiz shahridagi «Imkon» imkoniyati cheklangan
bolalar va oilalarga koʼmak berish markazi, Fargʼona viloyatining Qoʼqon
shahridagi «Ziyo» maxsus zaruratli bolalarga ijtimoiy koʼmak berish markazi,
maqsadli hududlar hokimliklari; Oʼzbekistondagi Shvetsariya elchixonasidir.
Ushbu loyiha doirasida Toshkent, Guliston, Qarshi, Samarqand, Termiz, Аndijon,
Qoʼqon, Nukus, Buxoro, Urganch shaharlaridagi maktabgacha taʼlim muassasa,
maktab, kasb-hunar kollejlari va akademik litseylarda imkoniyati cheklangan
bolalar aralash guruhlarda inklyuziv texnologiya asosida taʼlim-tarbiya №4 2022
183 olishmoqda. Mamlakatimizda imkoniyati cheklangan bolalar taʼlim tarbiyasi
va ularning ijtimoiy hayotga moslashuviga qulay sharoitlar yaratib kelinmoqda.
Ularni jamiyatga integratsiya qilish, avvalo, imkon qadar salomatligini tiklash
maqsadida «Imkoniyati cheklangan bolalar uchun umumiy taʼlim loyihasi»
asosida ish yuritib kelinmoqda. Bundan, asosan, inklyuziv taʼlim
imkoniyatlaridan foydalanish koʼzda tutilmoqda. Inklyuziv ta’limni chuqurroq
oʼrganish, u bilan bogʼliq muammolarni aniqlash, samaradorlik jihatlarini
asoslab berish dolzarb ilmiy muammoga aylanib kelmoqda. Chunki inklyuziv
taʼlim usuli barcha bolalarning ruhiy-jismoniy holatidan qatʼi nazar taʼlim
jarayonida toʼlaqonli ishtirok etishini taʼminlashga qulay imkoniyat yaratadi.
Аyniqsa, u alohida yordamga muhtoj bolalarning atrofdagilar bilan muloqotda
boʼlishi, ijtimoiy muhit talablariga javob bera oladigan boʼlib ulgʼayishi, oʼz
kundalik-maishiy ehtiyojini qondira olish koʼnikmalarini egallashi, hayotga
moslashib, umumtaʼlim maktablarida sogʼlom tengdoshlari bilan teng
sharoitlarda oʼqiy olishi, ular bilan oʼzaro doʼstona munosabatga kirishishi,
darslarni oʼz vaqtida oʼzlashtirishi, topshiriqlarga masʼuliyat bilan yondashishi
uchun qulayliklar tugʼdiradi.
Inklyuziv ta'lim – har bir o'quvchining individual xususiyatlarini inobatga
olgan holda ta'lim berish usuli bo'lib, bu metodika har qanday qiyinchilikka duch
kelayotgan bolalarni bir joyda o'qitishni ta'minlaydi. Maxsus pedagoglar bu
jarayonda muhim rol o'ynaydi, chunki ularning bilimlari va tajribalari inkluziv
ta'limni samarali amalga oshirishda yordam beradi.
Maxsus Pedagoglarning Vazifalari
1.Individual Yondashuv: Maxsus pedagoglar o'quvchilarning individual
ehtiyojlarini aniqlash va ularga mos ravishda ta'lim berish strategiyalarini
ishlab
MODELS AND METHODS IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
20
chiqadilar. Bu, o'z navbatida, har bir bolaga o'z imkoniyatlarini to'liq ishga solish
imkonini beradi.
2. Ta'lim Resurslarini Tayyorlash: Maxsus pedagoglar inkluziv ta'lim uchun
zarur bo'lgan materiallar va resurslarni tayyorlashda ishtirok etadilar. Ular dars
jarayonida foydalaniladigan yordamchi vositalarni ishlab chiqadilar, bu esa
o'quvchilarning ta'lim jarayonida yanada faol ishtirok etishlariga yordam beradi.
3. O'qituvchilarni O'qitish: Maxsus pedagoglar umumta'lim maktablarida
o'qituvchilarga inkluziv ta'limning asoslari bo'yicha seminarlar va treninglar
o'tkazadilar. Bu, o'z navbatida, umumta'lim o'qituvchilarining inkluziv ta'lim
bo'yicha bilim va ko'nikmalarini oshirishga xizmat qiladi.
4. Ota-onalar bilan Hamkorlik: Maxsus pedagoglar oila va maktab o'rtasidagi
aloqalarni mustahkamlashda muhim rol o'ynaydilar. Ular ota-onalar bilan
muloqotda bo'lib, o'quvchilarning taraqqiyotini kuzatadilar va ularga qo'llab-
quvvatlash xizmatlarini taklif etadilar.
Inklyuziv taʼlim bu davlat siyosati boʻlib, nogiron va sogʻlom bolalar
oʻrtasidagi toʻsiqlarni bartaraf etish, maxsus taʼlimga muhtoj bolalar, (ayrim
sabablarga koʻra nogiron boʻlgan) oʻsmirlar rivojlanishda uchraydigan nuqsonlar
yoki iqtisodiy qiyinchiliklardan qatʼiy nazar ijtimoiy hayotga moslashtirishga
yoʻnaltirilgan umumtaʼlim jarayoniga qoʻshishni ifodalovchi taʼlim tizimi
hisoblanadi. "Inklyuziv taʻlim" atamasi fransuzcha „inclusif“ degan soʻzdan kelib
chiqqan boʻlib, „oʻz ichiga oladi“ deb tarjima qilinadi va maxsus ehtiyojlari
boʻlgan, shartli ravishda sogʻlom, yaʼni sogʻligi cheklanmagan odamlarning
birgalikdagi taʼlimini bildiradi. Inklyuziv taʼlimning mazmun-mohiyati
toʻgʻrisidagi bilim va maʼlumotlar hali jamiyatda yetarlicha emas. Inklyuziv taʼlim
olish jarayoni bir-biriga also oʻxshamaydigan, intellektual,jismoniy va aqliy
xususiyatlarga ega boʻlgan shaxslar maxsus bilimga muhtoj boʻlmagan
tengdoshlari bilan birgalikda zarur bilim va koʻnikmalarni oladigan tarzda
tashkil etiladi. Inklyuziy taʼlim alohida ehtiyojga ega bo‟lgan bolalar bilan
sogʻlom bolalar orasidagi teng taʼlim olish imkoniyatini yaratadi. UNICEF
inklyuziv taʼlimni Oʻzbekiston taʼlim tizimiga kiritish masalalari bilan
shugʻullanadi. Inklyuziv taʼlimning asosiy vazifasi bolalarning qobiliyatlari va
holatidan qatʼi nazar, ularning barchasiga sifatli taʼlim taqdim etishdan iborat va
shu bilan birga, inklyuzivlik tamoyili imkoniyatlari cheklangan bolalar ijobiy
ruhiy va ijtimoiy rivojlanishga ega boʻlishlari uchun oilada yashashlari va oʻz
tengdoshlari bilan birga oddiy maktabda bilim olishlari lozimligini ham nazarda
tutadi.
METOD VA MEDOLOGIYASI
MODELS AND METHODS IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
21
Inklyuziv ta’lim maktabgacha ta'lim nogironlarga nisbatan bag'rikenglikni
tarbiyalashga yordam beradi, chunki go'daklar hali ham boshqalar kabi
tug'ilmagan tengdoshlariga nisbatan dushmanona xurujlarga ega emaslar. Jahon
tajribasi shuni ko‟rsatadiki, qo'shma guruhlarda o'qiyotgan maktabgacha
yoshdagi bolalar yanada yaxshi natijalarga erishmoqdalar. Bu sog'lom bolalarga
ham, alohida ehtiyojli bolalarga ham tegishli.
Inklyuziv Ta'limning Afzalliklari
Inklyuziv ta'limning asosiy afzalliklaridan biri, turli qobiliyat va ehtiyojlarga ega
bo'lgan bolalarning bir-biridan o'rganishidir. Bu jarayon, shuningdek, muammoli
o'quvchilarni ijtimoiy muhitda qo'llab-quvvatlashga yordam beradi va ularning
ijtimoiy ko'nikmalarini rivojlantiradi.
Kamchiliklar
Inklyuziv ta'limning ijobiy va salbiy tomonlarini tortib, ushbu turdagi ta'limning
kamchiliklarini hisobga olish kerak. Kamchiliklarga quyidagilar kiradi:
1. Maxsus ehtiyojli bolalarni kuzatib borish uchun tayyorlangan malakali kadrlar
- o'qituvchilar, o'qituvchilar, psixologlar, defektologlar, logopedlar etishmasligi.
2. O'qituvchilar tarkibi ko'pincha ehtiyojlari bo'lgan talabalarga nisbatan
yumshoq munosabatda bo'lishadi, shuning uchun ularning bilimlarini baholash
ob'ektiv emas. 3. Milliy o'quv dasturi ko'pincha ba'zi o'quvchilarni ma'lum bir
bosqichda o'qishni davom ettirishga to'sqinlik qiladi.
4. Inklyuziv ta'limga muhtoj bolalarning ota-onalari ko'pincha ma'lumotlarga
ega emaslar. Natijada, bolalar faqat o'rta ma'lumot olishadi va o'qishni davom
ettira olmaydilar.
5. Ta'lim sifatini yaxshilash uchun nafaqat inklyuziv, balki umumta'lim
maktablari ham zarur.
MUHOKAMA
Inklyuziv ta'lim tamoyillari bilan boshqariladigan maktablar ko'pincha ularning
kundalik faoliyatiga rahbarlik qiladigan bir qator printsiplarga asoslanadi.
Garchi har bir maktab biroz boshqacha ishlasa-da, aksariyat hollarda ularning
xususiyatlari juda o'xshash: Ushbu maktablarda, ularning xususiyatlaridan yoki
shaxsiy sharoitlaridan qat'i nazar, barcha turdagi o'quvchilarga kirish huquqiga
ega. Ular nafaqat hayotni o'rganish darajasida, balki bolalarning hayot darajasi
barcha sohalarda o'sishiga intilishadi.O'qituvchilar o'zlarini shunchaki master-
klasslarda bilimlarni uzatishga bag'ishlash o'rniga, ko'rsatma va yordamchi
rolini bajaradilar. inklyuziv ta'limga asoslangan maktablar bolani avtonom va
qobiliyatli shaxs sifatida ko'radilar, ular o'zlarining o'zgarishiga erishishlari
mumkin.Bu o'quvchilarda tanqidiy fikrlashni rivojlantirishga va boshqacha
MODELS AND METHODS IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
22
fikrlarni qabul qilishda o'zlarining g'oyalarini rivojlantirishga imkon berishga
intiladi. O'qituvchilar talabalarning faoliyatini nafaqat ularning ilmiy natijalariga
qarab, balki ularning qobiliyatlari yoki ularning umumiy yutuqlari kabi boshqa
omillarga qarab baholashlari kerak.
XULOSA
Yuqorida ta’kidlab o’tganimdek, inklyuziv ta'lim barcha o'quvchilarga normal
hayotni rivojlantirish uchun zarur bo'lgan bilimlarning minimal darajalariga
erishishga imkon berishga, ularning jamiyatimizda o’z o‟rnilarini topishga
qaratilgan jarayondir. Ammo, hamma o'quvchilar ham ularga erishish uchun bir
xil sharoitlarga ega emas. Natijada, chinakam inklyuziv ta'lim har bir talabaning
eng katta kafolatlar bilan talab qilinadigan minimal darajaga chiqishiga imkon
berish uchun ularning muayyan sharoitlariga moslasha olishi kerak. Bu har bir
o’quvchining o'ziga xos ehtiyojlariga qarab turli xil narsalarni anglatishi
mumkin. Masalan, intellektual nuqsoni bo'lgan bola uchun bu, ehtimol, unga o'z
tezligida va ko'proq moslashtirilgan tarzda ishlashga imkon beradigan
yordamchi o'qituvchini tayinlashini o'z ichiga oladi. Shuningdek,maktablarda
inklyuziv ta'limni amalga oshirishda maxsus pedagoglarning roli juda muhim.
Ular nafaqat ta'lim jarayonida, balki o'quvchilar va ularning ota-onalari
o'rtasidagi aloqalarni mustahkamlashda ham faol ishtirok etadilar. Inklyuziv
ta'limni rivojlantirish uchun maxsus pedagoglarning bilim va ko'nikmalaridan
to'liq foydalanish, o'quvchilarning yanada muvaffaqiyatli bo'lishini ta'minlaydi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati:
1. R. Sh. Shomahmudova “Maxsus va inklyuziv ta‟lim” (Xalqaro va milliy
tajribalar) Chashma print. 2011-yil
2. M. Mutalipova, O.Nurmatova, M. Shoyusupova “Yoshlar tashkilotlari va ular
bilan ishlash metodikasi” 3. G. Berdiyeva. A. Shomahmudova “Imkoniyati
cheklangan bolalarni inklyuziv ta‟limda o‟qitish usullari” metodik qo‟llanma.
Toshkent-2015
4. R. M. Po‟latova “Maxsus pedagogika” Toshkent-2018
5. L. R. Mo„minova, Abidova “Maxsus psixologiya” O„zbekiston faylasuflari milliy
jamiyati nashriyoti, Toshkent-2013
6. R.SH.Shomahmudova “O‟z farzandinga madad bo‟l” Toshkent (Yurist-madiya)
nashriyoti-2010
7. D.S. Qaxarova “Inklyuziv ta‟lim texnologiyasi” Toshkent (Fan va texnologiya)
2014-yil
