MODELS AND METHODS IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
186
LINGVOMADANIY KOMPETENSIYANING MAZMUNI VA NAZARIY
ASOSLARI
Jumamuratova Sevara Saparbaevna
Ajiniyoz nomidagi Nukus davlat pedagogika instituti, Ta’lim va tarbiya
nazariyasi va metodikasi o‘zbek tili ixtisosligi 2-kurs doktoranti
+99893-164-22-00
https://doi.org/10.5281/zenodo.12512251
Annotatsiya.
Ushbu maqolada lingvomadaniy kompetensiyaning
mazmuni, nazariy asoslari va lingvomadaniy kompetensiyaning til ta’limida
tutgan o‘rni haqida atroflicha yoritilgan. Lingvomadaniy kompetensiyani
rivojlantirishning samarali usullari haqida ma’lumot berilgan.
Abstract.
This article details the content, theoretical foundations of
linguistic and cultural competence, and the role of linguistic and cultural
competence in language education. Information is provided on effective
methods of developing linguistic and cultural competence.
Kalit so‘zlar:
lingvomadaniyat, lingvomadaniy kompetensiya, til, ta’lim,
darslik
Keywords:
Linguistic culture, linguistic competence, language, education,
textbook
Hozirgi kunda o‘quvchilarning lingvistik va lingvomadaniy savodxonligini
oshirish va ushbu kompetensiyasiyalarni rivojlantiruvchi fanlarning o‘rni ortib
bormoqda.
Lingvomadaniyat – madaniyat va tilning o‘zaro aloqasini, o‘zaro ta’sirini,
tilda o‘z aksini topgan xalq madaniyatining ko‘rinishlarini tadqiq etadi. Til
madaniyatlarining ma’no jihatdan yaqin bo‘lgan, umumiy xususiylikva
individuallik sintezi sifatidagi tushunchalar tizimi bo‘lgan ko‘p bosqichli tuzilishi
ham lingvomadaniyat hisoblanadi. Tilimizdagi so‘zlarda lingvomadaniy
ma’lumotlar mavjud: toponimlar, kundalik voqelikdagi so‘zlashuv nomlari,
jargon, frazeologik birliklar, maqol va matallar kabi. V.M. Shakleyn, lug‘atda
lingvomadaniyat ma’nosini talqin qilishda, chet tilidagi adresatning to‘g‘ri idrok
etishi uchun o‘rganilayotgan tilning tegishli madaniy an’analarini hisobga olish
zarurligiga e’tibor qaratadi [Shaklein.184].
Lingvomadaniy kompetensiya – til va madaniyat o‘rtasidagi ob’ektiv
bog‘liqlikni qadriyatlar tizimi sifatida ochib beradigan va umummadaniy
tushunchalarni o‘zlashtirish orqali o‘quvchi shaxsini rivojlantirish. O‘quvchilarga
lingvomadaniy birliklarni o‘rgatish va ularning ongida tasavvur hosil qilish
MODELS AND METHODS IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
187
ustuvor vazifa sanaladi. Zero, o‘quvchilar madaniy birliklarni o‘zlashtirmas ekan,
boshqa tushunchalarni o‘rganish befoyda. O‘quv jarayonida chet tilini
o‘rgatishda o‘quvchilarga madaniyat va til o‘rtasidagi bog‘liqlikni aniqlash va
tushuntirish lozim, ushbu o‘zaro ta’sirga misollar ko‘rsatish, matnlarda madaniy
jihatdan belgilangan birliklarni (maqollar, frazeologik birliklar, toponimlar,
metaforalar va boshqalar) topish qobiliyatini rivojlantirishi kerak. O‘quvchilarni
tilni og‘zaki va yozma shaklda “asrlar davomida shakllangan, butun xalq
falsafasi, tarixi va ma’naviy madaniyatining fenomenal jihatlari sifatida” idrok
etishga o‘rgatish lozim. [Yo‘ldosheva.41]. Shu munosabat bilan o‘quvchilarga
chet tilidagi matnlardan madaniy belgilar birliklari va madaniy ma’lumotlarni
aniqlash va tushunishga qaratilgan tahliliy faoliyatni o‘rgatishdagi va
tushunishdagi to‘siqlardan biri, ularda ona tilidagi til madaniyati bilmasligi,
lingvomadaniy birliklarni chuqur o‘rganmaganligidir.
Lingvomadaniy kompetensiyani rivojlantirishning yana bir usuli badiiy
asarlar hisoblanadi. O‘quvchilarga turli xildagi kichik matnlar yoki hikoya, qissa,
romanlarni o‘qitish lozim. Ular badiiy asarlar bilan tanishib chiqqandan so‘ng
asardagi lingvomadaniy birliklar qatnashgan joylardan o‘quvchilarga yanada
tushunarliroq bo‘lishi uchun har xil qiziqarli mashq va topshiriqlarni ishlab
chiqish lozim. Bu lingvomadaniyatni o‘rgatishning eng samarali usullaridan biri
hisoblanadi. Asosan, dars jarayonida lingvomadaniy birliklar qatnashgan
matnlarni topshiriqlar bilan foydalanish ham maqsadga muvofiq. Darsliklardagi
lingvomadaniy birliklarni statistik tahlil qilganimizda, lingvomadaniy
birliklarning kamligiga guvoh bo‘ldik. Shuning uchun bu birliklarning
o‘quvchilarga yanada tushunarli bo‘lishi uchun qo‘shimcha ma’lumotlarni
berganimiz samarali hisoblanadi.
“Kompetensiya” tushunchasiga quyidagilar kiradi:
1) “bilim, qobiliyat, malaka” triadasining ma’nosi va uning tarkibiy qismlari
o‘rtasidagi muqaddas bog‘lanish ifodasi;
2) tanqidiy fikrlash qobiliyatiga ega.
3) faoliyatni haqiqatda amalga oshirish qobiliyati;
4) o'zgaruvchan usulga ega bo'lish (bilimli mahorat). "Lingvomadaniy
kompetentsiya" atamasi chet tillari madaniyati sohasida adekvat xatti-
harakatlar uchun ekstralingvistik bilim, ko‘nikma va texnikalar majmuasi yoki
boshqacha qilib aytganda, leksik birliklarning nomlari asosida madaniyatlararo
muloqotni amalga oshirish qobiliyatini anglatadi. Semantikaning milliy-madaniy
komponenti va ularni va madaniyatlararo muloqot holatlarini yetarli darajada
qo‘llash qobiliyati, shuningdek, bilvosita va to‘g‘ridan-to‘g‘ri madaniyatlararo
MODELS AND METHODS IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
188
muloqot holatlarida o‘zaro tushunishga erishish uchun asosiy bilimlardan
foydalanish qobiliyatidir.
Lingvomadaniy yondashuv doirasida chet tilini o‘qitish tizimi
quyidagilarning birligini o‘z ichiga oladi: 1) o‘qitishning maqsadlari, mazmuni,
usullari, vositalari, o‘qituvchi va o‘quvchilarning faoliyati va o‘zaro
munosabatlari jarayoni; 2) o‘qitishdan keyin faoliyatning erkin shakllari; 3)
tayyorgarlikni nazorat qilish; 4) mutaxassislar tayyorlash uchun jamiyatning
ijtimoiy buyurtmasi bilan belgilanadigan ijtimoiy-madaniy muhit, ta’lim muhiti.
Linvomadaniy
yondashuv
beshta
funksiyani
amalga
kerak:
rivojlantiruvchi, tarbiyaviy, tarbiyaviy, kognitiv va kasbiy. Rivojlanish funksiyasi.
Uning mohiyati shundan iboratki, chet tili madaniyati kognitiv jarayonlar uchun
eng muhim rol o‘ynaydigan talaba shaxsining ijtimoiy va kasbiy ahamiyatga ega
xususiyatlarini, xususan: nutq faoliyati bilan bog‘liq aqliy funksiyalarni (og‘zaki
fikrlash, diqqat, xotira) rivojlantirishga qaratilgan barcha turlari, tasavvur, idrok
va boshqalar); nutq qobiliyatlari (fonematik eshitish, tilni his qilish, taxmin
qilish, farqlash, taqlid qilish va mantiqiy taqdimot va boshqalar);
mehnatsevarlik, qat'iyat, iroda, faollik va o'rganish qobiliyati kabi xarakter
xususiyatlari kiradi. Ta’lim funksiyasi - "Madaniy yondashuv" nutq funksiyalari
va turli xil aloqa shakllaridan foydalanishni o‘z ichiga oladi, shunda professional
chet tili madaniyatini o‘zlashtirish o‘quvchining ma’naviy dunyosini boyitish,
shaxslararo va madaniyatlararo muloqot, o‘z e’tiqodlarini himoya qilish,
madaniyatlararo targ‘ibot vositasidir. sheriklik va ijtimoiy taraqqiyot, milliy
madaniyat va boshqalar. Nutq faoliyatining har bir turi aniq maqsadlarga ega:
gapirish, tinglash, ikki tomonlama tarjima (ona tilidan chet tiliga va aksincha),
o‘qish, yozish. Ta’lim funksiyasi shundan iboratki, chet tillari madaniyati davlat
ta’limi vositasidir. Kasbiy chet tilidagi muloqotda huquqiy ta’limni amalga
oshirish uchun quyidagi imkoniyatlar mavjud: mazmunga asoslangan (turli xil
muammolar mavjudligi); tashkiliy (muammolarni muhokama qilish va
amaliy)[Mirsagatova.53].
Xulosa o‘rnida shuni aytish lozimki, lingvomadaniy kompetensiyani o‘qituvchi
yuqorida sanab o‘tgan usul va tavsiyalar orqali rivojlantirish imkoniga ega.
Lingvomadaniy kompetensiya o‘quvchilarda rivojlansagina ular chet tillarini
o‘rganishga qiziqishi ortadi va shu tilni yaxshi o‘zlashtira oladi.
Foydalangan adabiyotlar:
1.Шаклеин В.М. Лингвокультурная ситуация и исследование текста. М.,
1997. 184 с.
MODELS AND METHODS IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
189
2.Юлдашева Л. В. Методологические и методические аспекты проблемы
языка как культурно-исторической среды // Русский язык в школе. 1990.
№ 4. С. 41.
3. Dilorom Mirsagatova. Kультурологический аспект как основа
формирования иноязычной культуры в процессе обучения английскому
языку.Ilm sarchashmalari. Urganch.2018.
