SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE
“
THE
FUTURE STARTS WITH US: TOWARDS THINKING,
TECHNOLOGY AND SUSTAINABLE DEVELOPMENT
”
V
О
LUME 1. ISSUE 1. 2025
163
UMUMIY O‘RTA TA’LIM MAKTABLARIDA FIZIKA
O‘QITISHNING DOLZARB MUAMMOLARI,
IZOJARAYONLARGA DOIR GRAFIK MASALALARNI
YECHISH USULLARI
Xomidjonova Mastona Xoshimjon qizi
mastonahomidjonova7@gmail.com
Nizomiy nomidagi O'zbekiston milliy pedagogika universiteti
Fizika matematika fakulteti Fizika va
astronomiya yoʻnalishi 2
-bosqich talabasi
Annotatsiya:
Mazkur maqolada grafik masalalarning fizika ta'limidagi
ahamiyati va ularni yechish usullari ko‘rib chiqilgan. Grafik usul fizik jarayonlarni
ko‘rgazmali tushuntirish, matematik hisoblarni soddalashtirish hamda funksional
bog‘liqliklarni aniqlashda muhim rol o‘ynaydi. Izotermik, izobarik va izoxorik
jarayonlarga oid grafik masalalarni bosqichma-bosqich yechish algoritmlari
misollar bilan bayon qilingan. Tadqiqot natijalari grafik masalalarga e'tibor berish
orqali o‘quvchilarning fizik tafakkurini rivojlantirish mumkinligini ko‘rsatadi.
Аннотация:
В данной статье рассматривается значение графических
задач в обучении физике и методы их решения. Графический метод играет
важную роль в наглядном объяснении физических процессов, упрощении
расчетов и выявлении функциональных зависимостей. Подробно описаны
алгоритмы решения задач, связанных с изотермическими, изобарическими и
изохорическими процессами, с приведением примеров. Результаты
исследования показывают, что внимание к графическим задачам способствует
развитию физического мышления учащихся.
Abstract:
This article discusses the importance of graphical problems in
physics education and the methods for solving them. The graphical approach plays
a crucial role in clearly illustrating physical processes, simplifying calculations, and
identifying functional relationships. Step-by-step solution algorithms for problems
SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE
“
THE
FUTURE STARTS WITH US: TOWARDS THINKING,
TECHNOLOGY AND SUSTAINABLE DEVELOPMENT
”
V
О
LUME 1. ISSUE 1. 2025
164
involving isothermal, isobaric, and isochoric processes are presented
with examples. The findings suggest that focusing on graphical
problems can significantly enhance students' understanding and
thinking in physics.
Kalit so‘zlar
:
Grafik masala, fizik jarayon, izotermik, izobarik, izoxorik, p-V
diagramma, V-T diagramma, p-
T diagramma, fizik tafakkur, o‘quv metodikasi
Ключевые слова:
графическая задача, физический процесс,
изотермический, изобарический, изохорический, p
-
V диаграмма, V
-T
диаграмма, p
-
T диаграмма, физическое мышление, методика обучения
Keywords:
Graphical problem, physical process, isothermal, isobaric,
isochoric, p-V diagram, V-T diagram, p-T diagram, physical thinking, teaching
methodology
Kirish.
Grafiklarni chizish va o’qish ko’nikmasiga ega bo’lish o’quvchilar
uchun zaruriy shart hisoblanadi, chunki fizik jarayonning grafik tasviri uni yanada
ko’rgazmali va tushunarli bo’lishiga yordam beradi.
Odatda, grafik usul matematik
hisoblarni sezilarli darajada soddalashtiradi, fizik jarayonlarni tavsiflovchi
kattaliklar o’rtasidagi funksional bog’liqliklarni aniq ifodalaydi.
Grafik masalalarga
masalaning shartida yoki yechish jarayonida yoki bo’lmasa ikkalasida ham grafiklar
ishlatiladigan masalalar kiradi. Fizika darslarida grafik masalalar yechishga alohida
e'tibor qaratish lozim, chunki tajriba shuni ko'rsatadiki, ular o’quvchilar uchun qiyin
hisoblanadi. Buning sababi maktablarda grafik masalalarga juda kam e'tibor
beriladi.
Shuning uchun o’quvchilar grafik masalalar yechishda qiynalishadi va
hatto nimadan boshlashni, qanday yechish usullari mavjudligini ham bilishmaydi.
Olingan natijalar, taklif va tavsiyalar.
Biz izojarayonlarga doir masalalarni
yechish usullariga to’xtalib o’tamiz.
Izojarayonlarga tegishli grafik masalalar
yechish quyidagi reja asosida amalga oshiriladi:
SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE
“
THE
FUTURE STARTS WITH US: TOWARDS THINKING,
TECHNOLOGY AND SUSTAINABLE DEVELOPMENT
”
V
О
LUME 1. ISSUE 1. 2025
165
1. Tasvirlangan jarayonning mohiyatini belgilash zarur.
2. Izojarayonlardan birortasini tanlash va uni grafik tarzda
tasvirlash.
3. Ushbu grafik chizig'ini taqdim etilayotgan jarayon (yoki jarayonlar) chizig'i
(yoki chiziqlari) bilan kesishguncha chizish kerak.
4. Ushbu chiziqlarning kesishish nuqtasini koordinata o'qlaridan biriga
proyeksiyalash lozim.
5. Berilgan gaz massasining ushbu proyeksiyalar mos keladigan holatlarini
ko'rib chiqib, masalada qo'yilgan savolga javob bering.
Endi ushbu algoritmni misollar bilan ko'rsatamiz.
1-masala.
Gaz bilan sodir bo'ladigan
p,V
o'qlardagi jarayonni (1-a rasm)
V,T
va
p,T
o'qlarida chizing.
Mavjud grafikni tahlil qilishdan boshlaymiz.
Avval grafikni
p,V
o’qlarda chizishni qarab chiqamiz.
Shunday qilib, 1-2 jarayon izobarikdir, chunki bosim o'zgarmaydi. Hajmi
ortadi, shuning uchun harorat ko'tariladi. Demak uning grafigi 1-b rasmdagidek
bo’ladi.
2-3 jarayon izoxora hisoblanadi. Hajmi o'zgarishsiz qoladi, bosim pasayadi -
shuning uchun harorat ham pasayadi. Shundan so’ng 1
-c rasmdagi grafikni olamiz.
Keyingi, oxirgi qism - 3-1 - izoterma. Bunda hajm kamayadi, bosim esa ortadi.
Natijada 1-d rasmda keltirilgan grafikni olamiz.
a)
b)
c)
d)
SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE
“
THE
FUTURE STARTS WITH US: TOWARDS THINKING,
TECHNOLOGY AND SUSTAINABLE DEVELOPMENT
”
V
О
LUME 1. ISSUE 1. 2025
166
1-rasm.
Endi ushbu siklni yangi o'qlarda, ya
’
ni
p,T
o'qlarda tasvirlaymiz.
Ma
’
lumki, 1-2 jarayon - izobara - u
p,T
o'qlarda, 2-b rasmda ko
’
rsatilgandek
gorizontal to'g'ri chiziq sifatida tasvirlanadi.
2-3 jarayon izoxorik jarayon va bunda biz 2 nuqtadan koordinata boshi tomon
yo
’
nalgan to
’
g
’
ri chiziq bo
’
ylab pastga qarab harakat qilamiz va 1 nuqtadan
tushirilgan vertical chiziq bilan kesishgach to
’
xtaymiz (2-c rasm), chunki bu
jarayonda harorat va bosim proportsional ravishda kamayib boradi.
Nihoyat 3-1 jaroyon izotermik bo
’
lganligi uchun, 3 nuqtadan 1 nuqtaga
yo
’
nalgan verikal chiziq bo
’
ylab, 1 nuqtagacha boramiz va siklni tugatamiz (2-d
rasm).
a)
b)
c)
d)
2-rasm.
Endi bir necha masalalarning yechimlarini izohsiz beramiz.
2-masala.
Ideal gaz uchun
p,V
koordinata berilgan (3-a rasm) siklni
V,T
koordinatalarda
chizing (3-b,c,d,e rasmlar).
SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE
“
THE
FUTURE STARTS WITH US: TOWARDS THINKING,
TECHNOLOGY AND SUSTAINABLE DEVELOPMENT
”
V
О
LUME 1. ISSUE 1. 2025
167
a)
b)
c)
d)
e)
3-rasm.
Endi ushbu siklni
p,T
koordinatalarda tasvirlaymiz (4-b,c,d,e rasmlar).
a)
b)
c)
d)
e)
4-rasm.
3-masala.
Ideal gaz uchun
p,T
koordinata berilgan (5-a rasm) siklni
p,V
va
V,T
koordinatalarda
chizing.
Avval ushbu siklni
p,V
koordinatalarda chizib olamiz (5-b,c,d,e,f rasmlar).
a)
b)
c)
d)
e)
f)
5-rasm.
SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE
“
THE
FUTURE STARTS WITH US: TOWARDS THINKING,
TECHNOLOGY AND SUSTAINABLE DEVELOPMENT
”
V
О
LUME 1. ISSUE 1. 2025
168
Endi berilgan siklni
V,T
koordinatalarda tasvirlaymiz (6-b,c,d,e,f
rasmlar).
a)
b)
c)
d)
e)
f)
6-rasm.
Xulosa.
Grafik usuldan foydalanish, fizik masalalarni yechishda matematik
funksiyalar grafiklari haqidagi bilimlardan bevosita foydalanish ko
’
nikmasini
namoyish etish imkonini beradi
Shuningdek, ushbu usuldan foydalanish o’quvchilarga analitik usulda
hisoblash mumkin bo’lmagan fizik kattaliklarni topish imkonini beradi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
:
1.
B.Ibragimov Fizikadan grafik masalalar,
“Физиканинг долзарб
муаммолари” мавзусидаги республика илмий
-
амалий
конференцияси
тўплами. Тошкент, М.Улуғбек номидаги ЎзМУ. 2017 йил, 14 октябрь. 243
-244
бетлар.
2.
B.Ibragimov Fizikaning mexanika bo’limiga doir grafik masalalar
yechish metodikasi, PEDAGOGIKA ilmiy-nazariy va metodik jurnal.Toshkent,
2017 yil, 5-son. 36-44 betlar.
3.
B.Ibragimov Molekulyar fizikadan grafik masalalar,
“
Fizika,
matematika va informatika
”
ilmiy-uslubiy jurnal, Toshkent. 2023 yil, 3/1-son, 148-
158 betlar.
SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE
“
THE
FUTURE STARTS WITH US: TOWARDS THINKING,
TECHNOLOGY AND SUSTAINABLE DEVELOPMENT
”
V
О
LUME 1. ISSUE 1. 2025
169
4.
Е.А.Ходак, Методика решения графических задач на
уроках физики. Екатеринбург, 2018.
