ILMIY TADQIQOTLAR VA ULARNING YECHIMLARI JURNALI
JOURNAL OF SCIENTIFIC RESEARCH AND THEIR SOLUTIONS
VOLUME 5, ISSUE 02, IYUN 2025 WORLDLY KNOWLEDGE NASHRIYOTI
worldlyjournals.com
117
CHO‘LPON NASRIDA INSONIYLIK VA JAMIYAT MUAMMOLARI
Arapjonova Zebo Otabek qizi
Andijon davlat chet tillari instituti
Annotatsiya:
Mazkur maqolada o‗zbek mumtoz adabiyotining yirik vakili Cho‗lpon nasridagi
insoniylik g‗oyalari va jamiyatdagi ijtimoiy muammolar aks ettiriladi. Asosiy e‘tibor yozuvchining
nasriy asarlaridagi inson ruhiyati, ijtimoiy tengsizlik, ma‘naviy ezilish, ayol va erkak
munosabatlari kabi mavzularga qaratilgan. Cho‗lpon nasri jamiyatning muhim illatlarini fosh
qilgan holda, insoniy qadriyatlarni tiklashga da‘vat etadi.
Kalit so‘zlar:
Cho‗lpon, nasr, insoniylik, jamiyat muammolari, ijtimoiy tengsizlik, badiiy obraz,
milliy uyg‗onish, tanqid.
Kirish
XX asr boshlaridagi o‗zbek adabiyotida inson va jamiyat munosabatlari alohida e‘tibor
bilan yoritilgan. Ayniqsa, Abdulla Qodiriy, Fitrat, Hamza kabi adiblar bilan bir qatorda Cho‗lpon
ham nasrda inson ruhiyati, ijtimoiy adolatsizlik, jaholat, erk va erkinlik masalalarini chuqur yoritdi.
Cho‗lpon nasrining o‗ziga xosligi — bu uning falsafiy-psixologik yondashuvi, realistik tafakkuri
va adolatga chanqoqligidir. Ushbu maqolada Cho‗lponning "Mehrobdan chayon", "Kecha va
kunduz" romanlari va hikoyalaridagi ijtimoiy muammolar va insoniy qadriyatlar tahlil qilinadi.
Cho‗lpon o‗z asarlarida insoniy azob-uqubatlar, jamiyatda kechayotgan muammolar,
ayollarning ijtimoiy mavqei, erkinlik va ozodlik g‗oyalarini ko‗taradi. Uning nasriy asarlarida
ijtimoiy muhit, odamlar taqdiri va jamiyatdagi turli adolatsizliklar tasvirlanadi. Ayniqsa,
"Mehrobdan chayon" asarida inson psixologiyasi orqali jamiyatdagi g‗ayriinsoniy muomalalar
ochib beriladi. Cho‗lpon yozuvchilik faoliyati orqali xalq qalbini uyg‗otish, ma‘naviy ozodlikka
yetaklash niyatida bo‗lganini kuzatish mumkin. U adabiyotni insoniy qadriyatlar va erkinlik uchun
kurash maydoniga aylantira oldi.
Metod
Tadqiqotda quyidagi metodlar asosida tahlil olib borildi:
Tahliliy-metodik usul
– asardagi muammo va g‗oyalar qatlamlari tahlil qilindi;
Tarixiy-adabiy yondashuv
– nasriy asarlar o‗sha davr ijtimoiy-madaniy kontekstida ko‗rib
chiqildi;
Qiyosiy metod
– boshqa adiblarning asarlari bilan Cho‗lpon nasridagi g‗oya va obrazlar
qiyoslandi;
Deskriptiv metod
– Cho‗lpon tilidagi obraz va voqealarning ta‘sirchan ifodasi o‗rganildi.
Natija
Tahlil natijalariga ko‗ra, Cho‗lpon nasrida insoniylik masalasi eng dolzarb mavzu bo‗lib, bu
orqali u o‗z davridagi siyosiy bosim, ijtimoiy adolatsizlik va ma‘naviy ezilishlarni ochib bergan.
"Mehrobdan chayon" asarida jamiyatdagi zolimlik, erkning toptalishi, ayol taqdirining achchiq
haqiqatlari yorqin yoritilgan. Cho‗lpon obrazlari orqali jamiyatdagi adolatsizliklarga qarshi turgan
insonning ichki qarama-qarshiliklari ko‗rsatiladi.
Tadqiqot natijalari Cho‗lpon nasrida bir nechta asosiy g‗oyaviy yo‗nalishlarni aniqladi:
ILMIY TADQIQOTLAR VA ULARNING YECHIMLARI JURNALI
JOURNAL OF SCIENTIFIC RESEARCH AND THEIR SOLUTIONS
VOLUME 5, ISSUE 02, IYUN 2025 WORLDLY KNOWLEDGE NASHRIYOTI
worldlyjournals.com
118
Insoniyat muammolarining ildizi — jaholat, zulm va ijtimoiy tengsizlikda ekanligi ko‗rsatiladi.
Ayol obrazlari orqali o‗sha davr jamiyatidagi erksizlik va ayollarning og‗ir taqdiri yoritiladi.
Cho‗lpon obrazlari hayotdan yiroq emas, balki real voqelik asosida, o‗quvchida achinish, g‗azab va
tafakkur uyg‗otuvchi vosita sifatida xizmat qiladi.
Asarlardagi dramatizm orqali yozuvchi o‗quvchini ongli jamiyat barpo etishga chorlaydi.
Muhokama
Cho‗lpon o‗z nasr asarlarida jamiyat muammolarini badiiy vositalar orqali fosh etadi.
Yozuvchi asarlarida insoniy qadriyatlar — halollik, mehr, iymon, or-nomus asosiy g‗oyaviy
chiziqni tashkil etadi. Ayniqsa, ayol obrazi orqali erksizlik, jaholat, va tanlov huquqining yo‗qligi
kabi muammolar tasvirlanadi. Cho‗lponning nasrida ideal jamiyat — bu adolatli, ongli, o‗z
qadriyatiga ega insonlar jamiyatidir.
Cho‗lpon nasrini tahlil qilish orqali shuni anglash mumkinki, u o‗z asarlarida xalq dardi
bilan yashagan, millat kelajagini o‗ylagan ijodkordir. Uning "Kecha va kunduz", "Mehrobdan
chayon" kabi romanlari zamonaviy adabiyotimizda inson qalbi va ijtimoiy ong uyg‗onishining
yorqin namunasidir. Cho‗lpon jamiyatdagi nohaqliklarni ochiq-oydin tasvirlab, o‗quvchini
tafakkurga chorlaydi. Ayniqsa, u nasriy asarlarda ayollar taqdiriga alohida e‘tibor qaratib,
jamiyatdagi gender tengsizlik va ma‘naviy zulmni fosh etadi. Asarlardagi ichki monologlar,
dramatik to‗qnashuvlar orqali inson qalbidagi azoblar, orzular va ichki kurashlar ta‘sirchan
ifodalanadi.
Bundan tashqari, Cho‗lpon nasri zamonaviy o‗quvchi uchun ham hayotiy ahamiyatga ega.
Chunki unda ilgari surilgan muammolar, adolatga intilish va inson qadri masalalari bugungi
jamiyatda ham dolzarbligini saqlab qolgan. Bu jihatlar Cho‗lpon asarlarini nafaqat badiiy, balki
ijtimoiy-huquqiy, falsafiy manba sifatida ham o‗rganish imkonini beradi.
Xulosa
Cho‗lpon nasrida insoniylik g‗oyalari markazda turadi. U o‗z asarlari orqali o‗zbek
jamiyatini uyg‗otishga, xalqni jaholat va zo‗ravonlikka qarshi kurashishga chaqiradi. Uning nasri
hozirgi kunda ham o‗z dolzarbligini yo‗qotmagan — inson, uning huquqlari va qadriyati haqida
o‗y yuritishga undaydi. Cho‗lpon asarlari biz uchun ham badiiy, ham ma‘naviy maktab bo‗lib
xizmat qiladi.
Cho‗lpon nasri o‗zbek adabiyotida ijtimoiy-tanqidiy yondashuvga asos solgan muhim
bosqichlardan biridir. Uning har bir asarida insoniylik, adolat, erkinlik, ma‘naviy uyg‗onish
g‗oyalari teran ifoda etilgan. Bugungi kunda ham uning nasriy merosi yoshlarda fikrlash
madaniyatini shakllantirish, jamiyatdagi nohaqliklarga befarq bo‗lmaslik ruhida tarbiyalashda
muhim ahamiyat kasb etadi. Cho‗lpon nasri nafaqat tarixiy adabiy yodgorlik, balki zamonaviy
ijtimoiy-ma‘naviy hayotimiz uchun ham saboqdir. Shuning uchun u hali-hanuz dolzarbligini
yo‗qotmagan adib sanaladi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1.
Cho‗lpon, A. ―Kecha va kunduz‖. – Toshkent: G‗afur G‗ulom nomidagi Adabiyot va san‘at
nashriyoti, 1991.
2.
Cho‗lpon, A. ―Mehrobdan chayon‖. – Toshkent: Sharq nashriyoti, 2000.
3.
Qodirov, O. ―Adabiy tafakkur va ma‘naviy uyg‗onish‖. – Toshkent: O‗zbekiston Milliy
Ensiklopediyasi, 2018.
ILMIY TADQIQOTLAR VA ULARNING YECHIMLARI JURNALI
JOURNAL OF SCIENTIFIC RESEARCH AND THEIR SOLUTIONS
VOLUME 5, ISSUE 02, IYUN 2025 WORLDLY KNOWLEDGE NASHRIYOTI
worldlyjournals.com
119
4.
Yo‗ldoshev, S. ―Cho‗lpon – milliy uyg‗onish adibi‖. – ―Adabiyot va san‘at‖, 2019, №4.
5.
Tohirova, M. ―Cho‗lponning nasriy merosi va uning ijtimoiy-falsafiy jihatlari‖. – Toshkent: Ilm
ziyo, 2021.
6.
Karimov, I. ―Yuksak ma‘naviyat – yengilmas kuch‖. – Toshkent: Ma‘naviyat, 2008.
7.
Rasulov, R. ―O‗zbek nasrining taraqqiyot yo‗li va Cho‗lpon ijodi‖. – ―O‗zbek tili va adabiyoti‖
jurnali, 2022, №2.
