ILMIY TADQIQOTLAR VA ULARNING YECHIMLARI JURNALI
JOURNAL OF SCIENTIFIC RESEARCH AND THEIR SOLUTIONS
VOLUME 5, ISSUE 02, IYUN 2025 WORLDLY KNOWLEDGE NASHRIYOTI
worldlyjournals.com
140
OʻZBEKISTON HUDUDIDA ILK DEHQONCHILIK JAMIYATLARINING
SHAKLLANISHI VA RIVOJLANISH BOSQICHLARI (NEOLITDAN ILK TEMIR
DAVRIGACHA)
Erkinboyev Fozilbek Zokirjon oʻgʻli
Navoiy davlat universiteti
tarix qoʻshimcha davlat huquqi yoʻnalishi 4 bosqich talabasi
Annotatsiya:
Mazkur maqolada Oʻzbekiston hududida neolit davridan ilk temir davrigacha
boʻlgan davr oraligʻida dehqonchilik jamiyatlarining shakllanishi, rivojlanish bosqichlari va
ularning ijtimoiy-iqtisodiy ahamiyati tahlil qilinadi. Arxeologik qazilmalar, paleoetnografik
manbalar hamda ilmiy tadqiqotlar asosida dehqonchilik madaniyatining mintaqaviy xususiyatlari
va taraqqiyot yo‘llari o‘rganiladi.
Kalit so‘zlar
: neolit, eneolit, bronza davri, temir davri, dehqonchilik, irrigatsiya, arxeologik
madaniyatlar, Oʻzbekiston
Dehqonchilik insoniyat sivilizatsiyasining taraqqiyotida muhim bosqichlardan biri bo‘lib,
jamiyatning ishlab chiqaruvchi xo‘jalik turiga o‘tishini ta’minladi. O‘zbekiston hududi – Markaziy
Osiyoning serunum vodiylari, daryo bo‘ylari va tog‘ etaklarida ilk dehqonchilik faoliyati miloddan
avvalgi 7–6-ming yilliklarda shakllangan.
Neolit davridan boshlab bu yerda doimiy turar-joylar, dastlabki sug‘orish tizimlari, don
yetishtirish va uy hayvonlarini boqish singari faoliyatlar paydo bo‘la boshlagan. Eneolit va bronza
davrlariga kelib esa dehqonchilik kengayib, ijtimoiy tuzilmaning murakkablashuviga olib kelgan.
Ayniqsa, Amudaryo, Zarafshon va Qashqadaryo vodiysi bo‘ylari yirik dehqonchilik
madaniyatlarining markaziga aylangan.
Ilk dehqonchilik jamiyatlarining shakllanishi bevosita iqlim o‘zgarishlari, tabiat sharoitiga
moslashish, ovchilik va terimchilikdan ishlab chiqaruvchi xo‘jalik tizimiga o‘tish zarurati bilan
bog‘liq edi. O‘zbekiston hududi, ayniqsa Surxondaryo vodiysi, Zarafshon va Qashqadaryo
vohalari, o‘troq hayot uchun qulay iqlim va geografik sharoitlarga ega bo‘lganligi sababli, bu yerda
ilk dehqonchilik madaniyatlari barvaqt paydo bo‘lgan.
Shuningdek, mintaqadagi qadimgi aholining sivilizatsion salohiyati, ularning mehnat
vositalarini yaratishdagi mahorati, tuproq va suv resurslaridan foydalanishdagi bilimlari
dehqonchilik xo‘jaligining rivojlanishini jadallashtirgan. Neolit va eneolit davrlaridagi uy-joy
qurilishi, don omborlari, sopol idishlar va sug‘orish tizimlari bu jarayonning chuqur tarixiy
ildizlarga ega ekanligini ko‘rsatadi.
Mazkur maqolada O‘zbekiston hududida neolitdan temir davrigacha bo‘lgan davr
mobaynida dehqonchilik madaniyatining shakllanishi va taraqqiyot bosqichlari tarixiy-arxeologik
manbalar asosida yoritib beriladi.
Mazkur maqola Oʻzbekiston hududida dehqonchilik jamiyatlarining bosqichma-bosqich
shakllanishi va rivojlanishini tarixiy-arxeologik asosda tahlil etishga qaratilgan.
Tadqiqotda tarixiy, arxeologik va etnografik tahlil usullari asosida quyidagi metodlar
qo‘llanildi:
ILMIY TADQIQOTLAR VA ULARNING YECHIMLARI JURNALI
JOURNAL OF SCIENTIFIC RESEARCH AND THEIR SOLUTIONS
VOLUME 5, ISSUE 02, IYUN 2025 WORLDLY KNOWLEDGE NASHRIYOTI
worldlyjournals.com
141
Arxeologik manbalarni tahlil qilish
– Sapallitepa, Jarkutan, Qoratepa, Kuchuktepa, Zamonbobo
va boshqa yodgorliklardagi qazilma natijalari asosida madaniy qatlamlar tahlil qilindi.
Tarixiy davrlashtirish
– dehqonchilik jamiyatlari neolit, eneolit, bronza va ilk temir davrlariga
bo‘lib o‘rganildi.
Paleoiqtisodiy yondashuv
– qadimgi aholi qanday ekinlarni yetishtirgani, qanday asbob-uskuna
ishlatgani va qanday ishlab chiqarish tizimiga ega bo‘lganligi tahlil qilindi.
Mintaqaviy taqqoslash
– Surxondaryo, Farg‘ona, Toshkent vohasi va Sirdaryo havzasidagi
madaniy yodgorliklar bir-biri bilan solishtirildi.
Neolit davri (mil. avv. 7–6-ming yilliklar)
: O‘zbekistonning janubida (Surxondaryo vohasi)
joylashgan
Kültəpa
,
Sapallitepa
va
Jarqo‘ton
yodgorliklari ilk dehqonchilik faoliyatining
mavjudligini tasdiqlaydi. Bu davrda bug‘doy, arpa yetishtirilgan, chorvachilik (qo‘y, echki) bilan
birga olib borilgan.
Eneolit davri (mil. avv. 5–4-ming yilliklar)
: Ahali turar-joylar qurishda g‘ishtdan foydalana
boshlagan. Zamonbobo, Kuchuktepa kabi yodgorliklarda don saqlash uchun maxsus omborxonalar
aniqlangan. Suv chiqarish (ochiq kanal) tizimlarining dastlabki shakllari kuzatilgan.
Bronza davri (mil. avv. 3–2-ming yilliklar)
: Xorazm, Buxoro va Qashqadaryo vodiysida
dehqonchilik va irrigatsiya tizimlari rivojlangan. Ayniqsa, Jarkutan madaniyati doirasida qishloq
xo‘jaligi bilan hunarmandchilik birgalikda rivojlangan. Murdalarni yerga dafn qilish odatlari va
mehnat qurollari (saban, belkurak) topilgan.
Ilk temir davri (mil. avv. 1-ming yillik boshlarida)
: Dehqonchilik jamiyatlari yanada
murakkablashgan, yirik irrigatsiya inshootlari paydo bo‘lgan. Jamiyatda ijtimoiy tabaqalanish
kuchaygan, bu esa yerga egalik masalasining shakllanishiga zamin yaratgan.
O‘zbekiston hududida dehqonchilikning shakllanishi insoniyat taraqqiyotining lokal, ammo
murakkab bosqichlarini ko‘rsatadi. Neolit davridan boshlab bu yerda tabiatga moslashgan, suv
manbalaridan unumli foydalanishga asoslangan ijtimoiy-iqtisodiy tuzilmalar vujudga kelgan.
Arxeologik topilmalar asosida shuni ta’kidlash mumkinki, qadimgi dehqonlar nafaqat ekin
yetishtirish bilan shug‘ullangan, balki jamoa shaklida yashab, mehnat taqsimotini amalga oshirgan.
Irrigatsiya tizimlari asta-sekinlik bilan davlatlashtirish jarayonlarini boshlab bergan.
Neolitdan ilk temir davrigacha bo‘lgan davrda O‘zbekiston hududida dehqonchilik jamiyatlari
shakllanishi o‘ziga xos tarixiy taraqqiyot bosqichlarini bosib o‘tgan. Dehqonchilik — ishlab
chiqaruvchi xo‘jalikning asosiy turi sifatida qadimiy jamiyatlarning iqtisodiy va ijtimoiy
tuzilmasini belgilab bergan.
Neolit va eneolit davrlarida dehqonchilikning paydo bo‘lishi O‘zbekiston hududida aholining
ijtimoiy-iqtisodiy hayot tarzida tub burilish yasagan. Bu davrda oziq-ovqat zaxirasini rejalashtirish,
doimiy turar-joylarga ega bo‘lish va mehnatni ixtisoslashtirish jarayoni boshlangan. Ayniqsa,
Sapallitepa
,
Kültəpa
,
Zamonbobo
kabi yodgorliklarda topilgan sopol idishlar, qum va toshdan
yasalgan don maydalagichlar bu davrda g‘alla yetishtirish va saqlashning rivojlanganligini
ko‘rsatadi.
Bronza davriga kelib, dehqonchilik va chorvachilik o‘rtasidagi muvozanat ishlab chiqarish
xo‘jaligining barqaror tizimga aylanganidan dalolat beradi. Jarkutan madaniyati doirasida
aniqlangan arxitektura yodgorliklari, hunarmandchilik izlari va sug‘orish tizimlari o‘sha davrda
yerga egalik, mehnat taqsimoti va mulkchilik shakllarining rivojlanganini bildiradi.
ILMIY TADQIQOTLAR VA ULARNING YECHIMLARI JURNALI
JOURNAL OF SCIENTIFIC RESEARCH AND THEIR SOLUTIONS
VOLUME 5, ISSUE 02, IYUN 2025 WORLDLY KNOWLEDGE NASHRIYOTI
worldlyjournals.com
142
Ilk temir davrida esa dehqonchilik faoliyatida yangi bosqich — ko‘proq mexanizatsiyalashgan,
aniq tashkil etilgan irrigatsiya tizimlariga asoslangan dehqonchilik shakllangan. Bu davrda
sug‘oriladigan dehqonchilik orqali hosildorlik ortgan, mehnat unumdorligi oshgan va aholi
sonining ko‘payishi kuzatilgan. Bu esa jamiyatda yangi ijtimoiy qatlamlar – yer egalari va
dehqonlar sinfining shakllanishiga olib kelgan.
Shuningdek, arxeologik topilmalardan ko‘rinadiki, qadimgi dehqonchilik jamiyatlari ma’naviy
va diniy hayotda ham o‘ziga xos tizimga ega bo‘lgan. Ayrim yodgorliklardagi diniy belgilar,
hayvonlar va o‘simliklarga sig‘inish holatlari, dehqonchilik bilan bog‘liq marosimlar mavjud
bo‘lganligini ko‘rsatadi.
Xulosa qilib aytganda, neolitdan temir davrigacha bo‘lgan bosqichlarda dehqonchilik faqat
xo‘jalik faoliyati emas, balki iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy taraqqiyotning asosiy omiliga
aylangan.
Arxeologik yodgorliklar shuni ko‘rsatadiki, O‘zbekiston hududi Markaziy Osiyoda eng
qadimiy dehqonchilik markazlaridan biri bo‘lib, bu jarayon mahalliy va tashqi omillar ta’sirida
shakllangan. Bugungi kunda bu meros tarixni chuqurroq o‘rganish va milliy identitetni tushunishda
muhim asos bo‘lib xizmat qilmoqda.
Foydalanilgan adabiyotlar
1.
Islomov M. (1991).
O‘zbekistonning eng qadimiy dehqonlari
. – T.: Fan.
2.
Gulyamov Ya.G. (1959).
O‘zbekiston irrigatsiya tarixidan
. – T.: Fan.
3.
Berdimuradov A. (1981).
Janubiy O‘zbekiston neolit yodgorliklari
. – T.: Fan.
4.
Masson V.M. (1982).
Jarkutan va bronza davri madaniyati
. – Ashxobod.
5.
Qosimov B. (2005).
O‘zbekiston qadimgi davr tarixidan
. – T.: O‘qituvchi.
6.
Uzbekistan Archaeological Report (UAR), 2021.
7.
Turgunov B. (2010).
O‘zbekistonning arxeologik yodgorliklari
. – Samarqand.
8.
Dani A.H., Masson V.M. (1992).
The History of Civilizations of Central Asia
. – UNESCO.
