ILMIY TADQIQOTLAR VA ULARNING YECHIMLARI JURNALI
JOURNAL OF SCIENTIFIC RESEARCH AND THEIR SOLUTIONS
VOLUME 5, ISSUE 02, IYUN 2025 WORLDLY KNOWLEDGE NASHRIYOTI
worldlyjournals.com
120
POPULYATSION GENETIKA: TABIIY TANLANISH VA GENETIK DRIFT
HOLATLARI
Muminov Ilyosbek Oʻrinboy oʻgʻli
Namangan Davlat Universiteti
Annotatsiya:
Ushbu maqolada populyatsion genetikasi doirasida tabiiy tanlanish va genetik drift
hodisalari o‘rganiladi. Tabiiy tanlanish organizmlarning atrof-muhit sharoitlariga moslashishini
ta’minlab, genetik tarkibni ijobiy tomonga o‘zgartiradi. Genetik drift esa kichik populyatsiyalarda
tasodifiy gen frekansiyalarining o‘zgarishiga olib keladi. Ikkala jarayon populyatsiyalarning
evolyutsiyasida muhim ahamiyatga ega.
Kalit so‘zlar:
populyatsion genetika, tabiiy tanlanish, genetik drift, evolyutsiya, gen frekansiyasi
Populyatsion genetika — biologiyaning organizmlar genetik tarkibini populyatsiya
darajasida o‘rganadigan sohasi bo‘lib, evolyutsiya jarayonlarini tushunishga xizmat qiladi.
Populyatsiya — bir xil turga mansub bo‘lgan va bir hududda yashovchi organizmlar guruhi
hisoblanadi. Populyatsiyadagi genlarning chastotalari va ularning o‘zgarishi evolyutsiyaning asosiy
mexanizmlarini tashkil etadi.
Bu jarayonlarda eng muhim omillar qatorida
tabiiy tanlanish
va
genetik drift
ajralib
turadi. Ularning har biri populyatsiyadagi genetik tarkib va evolyutsiyaga o‘z ta’sirini ko‘rsatadi.
Populyatsion genetika organizmlar genetik tarkibini populyatsiya darajasida o‘rganish
orqali evolyutsiya jarayonlarini tushunishga yordam beradi. Ayniqsa, tabiiy tanlanish va genetik
drift kabi mexanizmlar populyatsiyalarning genetik tuzilishiga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi.
Tabiiy tanlanish atrof-muhitga moslashish jarayonini ta’minlab, genlar chastotasini foydali
o‘zgarishlarga yo‘naltiradi. Boshqa tomondan, genetik drift kichik hajmli populyatsiyalarda
tasodifiy gen o‘zgarishlariga sabab bo‘lib, ba’zan evolyutsiyaga noma’lum yo‘nalish beradi.
Shu sababli, bu ikki jarayonni tahlil qilish populyatsiyalarning kelajakda qanday
o‘zgarishlar yuz berishini va organizmlarning moslashuvchanligini taxmin qilishda muhim
ahamiyatga ega. Maqola davomida tabiiy tanlanish va genetik drift mexanizmlari, ularning o‘zaro
ta’siri, amaliy misollar va nazariy asoslari ko‘rib chiqiladi.
Tabiiy tanlanish
Tabiiy tanlanish — organizmlar orasida atrof-muhit sharoitlariga moslashganlari ko‘proq
omon qolib, ko‘payishi natijasida genetik tarkib o‘zgarishi jarayonidir. Bu jarayon 1859 yilda
Charlz Darvin tomonidan nazariy asosga ega bo‘lgan.
Tabiiy tanlanishning asosiy shartlari:
Populyatsiyada organizmlar orasida genetik o‘zgaruvchanlik bo‘lishi;
Resurslar chegaralanganligi (raqobat);
Ba’zi organizmlar boshqalarga qaraganda ko‘proq ko‘payish imkoniga ega bo‘lishi.
Natijada, foydali genlar populyatsiyada tobora ko‘payadi, zararli genlar kamayadi. Tabiiy tanlanish
shakllari:
Stabilizatsion tanlanish
— o‘rta holatni saqlash;
ILMIY TADQIQOTLAR VA ULARNING YECHIMLARI JURNALI
JOURNAL OF SCIENTIFIC RESEARCH AND THEIR SOLUTIONS
VOLUME 5, ISSUE 02, IYUN 2025 WORLDLY KNOWLEDGE NASHRIYOTI
worldlyjournals.com
121
Direksional tanlanish
— genotiplarning bir tomonlama o‘zgarishi;
Disruptiv tanlanish
— o‘rtadagi holatlar kamayib, ikki ekstremal genotip ko‘payadi.
Genetik drift
Genetik drift — kichik populyatsiyalarda gen frekansiyasining tasodifiy o‘zgarishi. Bu
jarayon genetik o‘zgaruvchanlikni kamaytirishi yoki ba’zi allellarning yo‘qolishiga olib kelishi
mumkin.
Driftning ikki asosiy shakli mavjud:
Bottleneck (torayish) effekti
— populyatsiyaning birdan kamayishi natijasida genetik xilma-
xillikning yo‘qolishi;
Founder effect (asoschilar effekti)
— yangi populyatsiyaning kichik guruh asoschilaridan tashkil
topishi va ularning genotipi yangi populyatsiyaning genetik tuzilishiga ta’sir qilishi.
Genetik drift evolyutsiyaga tasodifiy ta’sir ko‘rsatadi va tabiiy tanlanish bilan birgalikda
populyatsiyalar evolyutsiyasini shakllantiradi.
Tabiiy tanlanish va genetik drift — populyatsiyalardagi genetik tarkibni o‘zgartiruvchi ikki
asosiy mexanizmdir. Tabiiy tanlanish atrof-muhitga moslashishni ta’minlab, genetik tarkibni
foydali o‘zgarishlarga olib keladi, genetik drift esa kichik populyatsiyalarda genetik xilma-xillikni
kamaytiradi yoki yo‘qotadi. Ikkalasi ham evolyutsiya jarayonida o‘zaro ta’sir qilib, organizmlar
populyatsiyalarining genetik tuzilishini shakllantiradi.
Populyatsion genetikaning asosiy mexanizmlari bo‘lgan tabiiy tanlanish va genetik drift
populyatsiyalardagi genetik tarkibning shakllanishida muhim rol o‘ynaydi.
foydali genlarning chastotasini oshiradi va organizmlarning umumiy sog‘lomligini
yaxshilaydi. Shu bilan birga, genetik drift kichik populyatsiyalarda tasodifiy o‘zgarishlar orqali
genetik xilma-xillikni kamaytirishi yoki ba’zi allellarning yo‘qolishiga olib kelishi mumkin.
Ushbu ikki mexanizm birgalikda populyatsiyalarning evolyutsiyasini boshqaradi va
ularning genetik tuzilishini o‘zgartiradi. Populyatsion genetikaning bu jihatlarini chuqur o‘rganish
evolyutsion biologiya, konservatsiya biologiyasi, shuningdek, chorvachilik va qishloq xo‘jaligi
sohalarida muhim ahamiyatga ega.
Kelajakda, populyatsion genetik mexanizmlarning yanada puxta o‘rganilishi orqali
organizmlarning genetik resurslarini saqlash, yangi zotlarni yaratish va ularni atrof-muhitga
moslashtirish borasida samarali strategiyalar ishlab chiqilishi mumkin.
Foydalanilgan adabiyotlar
1.
Hartl, D. L., & Clark, A. G. (2007).
Principles of Population Genetics
(4th ed.). Sinauer
Associates.
2.
Futuyma, D. J. (2013).
Evolution
(3rd ed.). Sinauer Associates.
3.
Gillespie, J. H. (2004).
Population Genetics: A Concise Guide
. Johns Hopkins University Press.
4.
Hedrick, P. W. (2011).
Genetics of Populations
(4th ed.). Jones & Bartlett Learning.
5.
Lynch, M., & Walsh, B. (1998).
Genetics and Analysis of Quantitative Traits
. Sinauer Associates.
ILMIY TADQIQOTLAR VA ULARNING YECHIMLARI JURNALI
JOURNAL OF SCIENTIFIC RESEARCH AND THEIR SOLUTIONS
VOLUME 5, ISSUE 02, IYUN 2025 WORLDLY KNOWLEDGE NASHRIYOTI
worldlyjournals.com
122
6.
Mayr, E. (2001).
What Evolution Is
. Basic Books.
7.
Freeman, S., & Herron, J. C. (2007).
Evolutionary Analysis
(4th ed.). Pearson Education.
8.
Nei, M. (1987).
Molecular Evolutionary Genetics
. Columbia University Press.
9.
Ridley, M. (2004).
Evolution
(3rd ed.). Blackwell Publishing.
10.
Crow, J. F., & Kimura, M. (1970).
An Introduction to Population Genetics Theory
. Harper & Row.
