INTERNATIONAL JOURNAL OF SCIENTIFIC RESEARCHERS
ISSN: 3030-332X Impact factor: 8,293
Volume 11, issue 1, April 2025
https://wordlyknowledge.uz/index.php/IJSR
worldly knowledge
Index:
google scholar, research gate, research bib, zenodo, open aire.
https://scholar.google.com/scholar?hl=ru&as_sdt=0%2C5&q=wosjournals.com&btnG
https://www.researchgate.net/profile/Worldly-Knowledge
https://journalseeker.researchbib.com/view/issn/3030-332X
519
Oripova Oygul Alidjonovna
Fargʻona viloyati Rishton tuman 1-son Politexnikumi
informatika fani o‘qituvchisi
KIBERXAVFSIZLIK ASOSLARI: MAKTAB O‘QUVCHILARI UCHUN
DASTLABKI BILIMLAR
Annotatsiya:
Ushbu maqolada o‘quvchilar uchun kiberxavfsizlik asoslarini o‘rgatishning
ahamiyati, zamonaviy raqamli xavf-xatarlar sharoitida dastlabki bilim va ko‘nikmalarni
shakllantirish zarurati yoritilgan. Informatika fani o‘qituvchilari uchun kiberxavfsizlik
mavzusida ta'limiy faoliyatni qanday tashkil etish bo‘yicha amaliy tavsiyalar va o‘quvchilarning
Internetdagi xavfsizligini ta'minlashga qaratilgan savol-javob topshiriqlari keltirilgan. Maqola
o‘quvchilarda raqamli madaniyat va shaxsiy ma'lumotlarni himoya qilish ko‘nikmalarini
rivojlantirishga xizmat qiladi.
Kalit so‘zlar
:kiberxavfsizlik, o‘quvchilar, raqamli madaniyat, shaxsiy ma'lumotlarni himoya
qilish, Internet xavfsizligi, kuchli parol, kiberzo‘ravonlik, raqamli texnologiyalar, informatik
ta'lim, xavfsiz onlayn muhit.
So‘nggi yillarda texnologiya va raqamli axborot tizimlari hayotimizning ajralmas qismiga
aylandi. Ayniqsa o‘quvchilar yoshligidan raqamli qurilmalardan foydalanishni o‘rganmoqda:
onlayn darslar, ijtimoiy tarmoqlar, o‘yinlar, ma'lumot izlash va muloqot qilish ular uchun odatiy
faoliyatga aylangan. Biroq raqamli dunyoda mavjud bo‘lgan imkoniyatlar bilan bir qatorda, turli
xavf va tahdidlar ham yuzaga chiqmoqda. Kiberhujumlar, shaxsiy ma'lumotlarning o‘g‘irlanishi,
zararli dasturlar va kiberzo‘ravonlik (cyberbullying) kabi salbiy holatlar bolalar uchun katta xavf
tug‘diradi.
Shu nuqtayi nazardan, o‘quvchilarni yoshligidan kiberxavfsizlik asoslari bilan tanishtirish,
ularga Internetda ehtiyotkorlik bilan harakat qilish qoidalarini o‘rgatish va shaxsiy axborotni
himoya qilish madaniyatini shakllantirish zarur bo‘lib qolmoqda. Kiberxavfsizlik bo‘yicha
dastlabki bilimlar o‘quvchilarga nafaqat o‘zlarini himoya qilishga, balki atrofdagilarning
xavfsizligiga ham befarq bo‘lmaslikka o‘rgatadi. Zero, raqamli savodxonlik va kiberxavfsizlik
madaniyati jamiyatda xavfsiz, ongli va mas'uliyatli raqamli fuqarolarni yetishtirishda asosiy omil
hisoblanadi.
Kiberxavfsizlik tushunchasi va uning ahamiyati.
Bugungi kunda raqamli
texnologiyalar hayotimizning barcha jabhalariga chuqur kirib bormoqda. Bu jarayon, albatta,
ta'lim tizimidan ham chetda qolmayapti. O‘quvchilar raqamli qurilmalardan keng foydalanib,
o‘quv resurslariga kirishadi, bilim va ko‘nikmalarini oshiradilar. Ammo Internet
imkoniyatlaridan foydalanish bilan birga, turli kiberxavflar va tahdidlar ham yuzaga keladi.
Shuning uchun kiberxavfsizlikni o‘rganish va unga amal qilish zamonaviy ta'limning ajralmas
qismiga aylangan.
Kiberxavfsizlik — bu shaxsiy, akademik va jamiyat uchun muhim bo‘lgan ma'lumotlarni
himoya qilish, raqamli muhitda xatarsiz harakat qilishni anglatadi. O‘quvchilar yoshligidan bu
sohada boshlang‘ich bilim va ko‘nikmalarga ega bo‘lsalar, kelajakda ular nafaqat o‘z shaxsiy
xavfsizliklarini ta'minlaydilar, balki jamiyatda raqamli madaniyatni shakllantirishga ham hissa
qo‘shadilar.
Kiberxavfsizlik bo‘yicha o‘quvchilarga berilishi kerak bo‘lgan asosiy bilimlar
quyidagilardan iborat:
INTERNATIONAL JOURNAL OF SCIENTIFIC RESEARCHERS
ISSN: 3030-332X Impact factor: 8,293
Volume 11, issue 1, April 2025
https://wordlyknowledge.uz/index.php/IJSR
worldly knowledge
Index:
google scholar, research gate, research bib, zenodo, open aire.
https://scholar.google.com/scholar?hl=ru&as_sdt=0%2C5&q=wosjournals.com&btnG
https://www.researchgate.net/profile/Worldly-Knowledge
https://journalseeker.researchbib.com/view/issn/3030-332X
520
Shaxsiy ma'lumotlarning muhofazasi.
O‘quvchilar shaxsiy ma'lumotlarni, jumladan,
ismi, familiyasi, maktabi, telefon raqami, yashash manzili kabi ma'lumotlarni begona shaxslarga
bermasliklari kerak. Ularni Internetda faqat ishonchli va rasmiy platformalarda, kerakli darajada
himoyalangan holda ulashish mumkinligini o‘rgatish lozim.
Kuchli va xavfsiz parollar yaratish.
O‘quvchilarga parollarni to‘g‘ri va xavfsiz
shakllantirish qoidalari o‘rgatilishi zarur. Kuchli parol — kamida 8 ta belgi, katta va kichik
harflar, raqamlar va maxsus belgilarni o‘z ichiga olgan bo‘lishi kerak. Parollarni doimiy ravishda
yangilab turish va boshqa shaxslar bilan ulashmaslik odati shakllantirilishi lozim.
Internetda ehtiyotkorlik va hushyorlik.
Internetdan foydalanayotganda noma'lum
havolalarni ochmaslik, spam xabarlariga javob bermaslik, har qanday ilovalarni rasmiy
do‘konlardan yuklab olish kabi oddiy, ammo hayotiy qoidalarni o‘quvchilarga o‘rgatish
muhimdir. Shuningdek, ijtimoiy tarmoqlarda faqatgina real hayotda tanilgan insonlar bilan
do‘stlashish, maxfiylik sozlamalarini to‘g‘ri o‘rnatish kabi masalalar ham alohida e'tiborni talab
qiladi.
Kiberzo‘ravonlikdan himoyalanish.
Raqamli makonda nafaqat texnik xavflar, balki
psixologik xavf — ya'ni kiberzo‘ravonlik ham mavjud. O‘quvchilarga kiberzo‘ravonlikning
qanday shakllari mavjudligi, agar unga duch kelsalar, qanday harakat qilishlari kerakligi (ota-
onaga, o‘qituvchiga yoki mas'ul organlarga murojaat qilish) bo‘yicha ko‘rsatmalar berish lozim.
Qurilmalar va dasturiy ta'minotni himoya qilish.
O‘quvchilar o‘z qurilmalariga
antivirus dasturlarini o‘rnatish, operatsion tizim va ilovalarni muntazam yangilash, zararli
dasturlardan ehtiyot bo‘lish haqida ma'lumotga ega bo‘lishlari shart. Rasmiy veb-saytlardan
yuklab olish odatini shakllantirish ham muhim ahamiyatga ega.
O‘quvchilarda kiberxavfsizlik madaniyatini shakllantirish uchun informatika darslarida
quyidagi yondashuvlardan foydalanish mumkin:
Interaktiv metodlar
: O‘yinlar, viktorinalar, onlayn testlar orqali bolalarni faol jalb etish.
Rol o‘ynash mashg‘ulotlari
: Real vaziyatlarni sahnalashtirish orqali o‘quvchilarni
muammoga duch kelganda to‘g‘ri qaror qabul qilishga o‘rgatish.
Amaliy topshiriqlar
: Masalan, kuchli parol yaratish, phishing xatlarni aniqlash kabi
amaliy mashqlar tashkil etish.
Muhokama va suhbatlar
: Kiberxavfsizlik haqidagi muhim mavzularni sinf bilan ochiq
muhokama qilish va savol-javob shaklida bilimlarni mustahkamlash.
Shuningdek, ota-onalar bilan ham hamkorlik qilish, ularni ham bolalarning raqamli xavfsizligini
ta'minlash jarayoniga jalb etish samarali bo‘ladi.
Kiberxavfsizlik darslari orqali o‘quvchilar:
O‘z raqamli faoliyatlariga ongli yondashishni o‘rganadilar;
Shaxsiy ma'lumotlar qadriyatini tushunadilar;
Internetdagi har qanday harakatlari uchun javobgar ekanliklarini his etadilar;
Kiberxavfsizlik madaniyatining keng tarqalishiga hissa qo‘shadilar.
Bu bilim va ko‘nikmalar o‘quvchilarning kelajakdagi hayotida nafaqat shaxsiy, balki
professional faoliyatlarida ham muhim rol o‘ynaydi. Ushbu jarayonlarda quyidagi amaliy
tavsiyalarga e’tibor qaratish maqsadga muvofiq bo‘ladi.
Maxfiylikka e'tibor berish: O‘quvchilarga shaxsiy ma'lumotlarini faqat zarur hollarda va
ishonchli platformalarda ulashish odatini singdiring.
Parol yaratish mashqlari: Har bir o‘quvchi o‘zi uchun kuchli va xavfsiz parol yaratish va
uni xavfsiz saqlash mashqini bajarsin.
Internet xavfsizligi qoidalari ro‘yxati: Sinfda “Internetda xavfsiz yurish qoidalari” haqida
umumiy ro‘yxat tuzish va uni ko‘rinadigan joyga osib qo‘yish.
INTERNATIONAL JOURNAL OF SCIENTIFIC RESEARCHERS
ISSN: 3030-332X Impact factor: 8,293
Volume 11, issue 1, April 2025
https://wordlyknowledge.uz/index.php/IJSR
worldly knowledge
Index:
google scholar, research gate, research bib, zenodo, open aire.
https://scholar.google.com/scholar?hl=ru&as_sdt=0%2C5&q=wosjournals.com&btnG
https://www.researchgate.net/profile/Worldly-Knowledge
https://journalseeker.researchbib.com/view/issn/3030-332X
521
Phishing xabarlarini aniqlash: O‘quvchilarga misol sifatida soxta xat va havolalarni
ko‘rsatib, ularni qanday aniqlash va oldini olishni o‘rgating.
Raqamli etikani rivojlantirish: Internetda boshqalar bilan muloqotda do‘stona va hurmat
bilan munosabatda bo‘lish, raqamli etikani mustahkamlashga alohida e'tibor qarating.
Kiberxavfsizlik haftaligi: Ta’lim
muassasasida har yili bir hafta davomida
kiberxavfsizlik mavzusida tadbirlar, tanlovlar va viktorinalar tashkil etish.
Zamonaviy dunyoda raqamli texnologiyalarning rivojlanishi bilan birga, kiberxavfsizlik
masalalari ham tobora dolzarb ahamiyat kasb etmoqda. Ayniqsa, o‘sib kelayotgan avlod —
maktab o‘quvchilari uchun kiberxavfsizlik asoslarini o‘rgatish nafaqat zarurat, balki kelajak
uchun muhim investitsiyadir. Ularni shaxsiy ma'lumotlarni himoya qilish, kuchli parollar
yaratish, Internetda ehtiyotkorlik bilan harakat qilish, kiberzo‘ravonlikdan o‘zini himoya qilish
va raqamli qurilmalarni xavfsiz foydalanish qoidalari bilan tanishtirish zamonaviy ta'limning
muhim vazifalaridan biridir.
Informatika fani o‘qituvchilari o‘quvchilarga kiberxavfsizlik bo‘yicha dastlabki bilim va
ko‘nikmalarni berishda katta rol o‘ynaydi. Bu jarayon interaktiv metodlar, amaliy mashg‘ulotlar,
real vaziyatlarni muhokama qilish orqali samarali tashkil etilishi zarur. Shuningdek, ota-onalar
va ta’lim muassasasi ma'muriyati bilan hamkorlikda ishlash orqali bolalarning raqamli
xavfsizligini kompleks tarzda ta'minlash mumkin.
Xulosa qilib aytganda, ta’lim muassasasi o‘quvchilarida kiberxavfsizlik madaniyatini
shakllantirish — ularning ongli raqamli fuqarolar sifatida shakllanishiga, zamonaviy jamiyatda
erkin va xavfsiz yashashiga zamin yaratadi. Shu bois, bugun kiberxavfsizlik asoslarini o‘rgatish
— ertangi raqamli xavfsiz jamiyatni barpo etish yo‘lida tashlangan muhim qadamlardan biridir.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Qodirov N., Raqamli xavfsizlik asoslari, “Fan va texnologiya” nashriyoti, Toshkent, 2022,
250 bet.
2. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Axborot va ommaviy
kommunikatsiyalar agentligi, Raqamli madaniyat va kiberxavfsizlik, Toshkent, 2021, 180
bet.
3. O‘zbekiston Respublikasi Ta'lim vazirligi, Umumta'lim maktablari uchun "Axborot
xavfsizligi asoslari" o‘quv-metodik qo‘llanmasi, Toshkent, 2023, 140 bet.
4. Anderson R., Security Engineering: A Guide to Building Dependable Distributed Systems,
Wiley, New York, 2020, 1184 bet.
5. Stallings W., Cryptography and Network Security: Principles and Practice, Pearson, London,
2017, 768 bet.
6. Singer P. W., Friedman A., Cybersecurity and Cyberwar: What Everyone Needs to Know,
Oxford University Press, New York, 2014, 320 bet.
7. Symantec Corporation, Internet Security Threat Report, Symantec Press, 2023, 94 bet.
